Havo-tomchi yuqumli kasallik qo‘zg‘atuvchilari (Sil, moxov) Sil va moxov qo‘zg‘atuvchilariga ta’rif. Ma’ruza rejasi: І. Sil va moxov qo‘zg‘atuvchisi - tuzilishi, tinktorial xususiyati va kimyoviy tarkibi. - kultural xossalari va o‘stirilishi. - odam va hayvonlar uchun patogenligi. - laboratoriya diognostikasi, davolash va oldini olish. Odam sili qo‘zg‘atuvchisini 1982 yilda R. Kox aniqlangan, keyinchalik kasallikning kelib chiqishi va kasallikdan so‘ng shakllanadigan immunitetni o‘rgangan. Morfologiyasi. Sil mikobakteriyalari to‘qimalari ingichka, xiyo‘l egilgan tayoqchalar shaklida bo‘lib, 0,4 x 3,0 mkm kattalikda bo‘ladi. Ba’zan ularning oxirlarida kichik shishlar bo‘lib harakatsiz, spora va kapsulalar xosil qilmaydi, ko‘p shaklidir. Sun’iy oziq muhitlarda ipsimon va sharsimon ko‘rinishlarda ham uchraydi. Mikobakteriyalarni na gammusbat, na grammanfiy mikroorganizmlar safiga kiritib bo‘ladi. Asosiy bo‘yoqlar bilan bo‘yalganda, ularni xatto yod bilan ishlov berilganda ham, spirt rangsizlantirmaydi. Haqiqiy sil mikrobakteriyalari «kislotaga chidamliligi» bilan ajralib turadi: 3% li NCl kislotasi tutgan 95% li etil spirti (nordon spirt) mikrobakteriyalardan tashqari hamma bakteriyalarni rangsizlantiradi. Kislotaga chidamlilik xususiyati hujayra devorining murakkab tuzilganligiga bog‘liqdir. Juda ingichka kesmalarda hujayra yuzasida mikrokapsulalar ko‘rinadi. Mikrokapsula va hujayra devori orasida osmiofob zonasi joylashgan. Uch qavatli sitoplazmatik membrana hujayra devoriga yopishib turadi. Sitoplazma ichida vakuolala va valyutin donachalariga o‘xshash tuzilmalar ko‘rinadi: sitoplazmatik membrananing tuzilishi xilma xildir. Mikobakteriyalar ko‘p miqdorda lipidlar saqlaydi (hujayra vaznining 40%). Ulardan katta miqdorda murakkab lipidlar, yog‘ kislotalari (ftion va mikolat) va parafinlar ajralib olinadi. Hujayra ichida lipidlar, proteinlar va polisaxaridlar bilan kuchli bog‘lanish xosil qiladi, chunonchi shunday bog‘lanishlarning ba’zilari ajratib olingan. Bakteriyalarning kislota chidamliligi lipidlarga bog‘liq bo‘ladi, chunki sil mikobakteriyalari efir yordamida yog‘sizlantirilganda ularning bu xususiyati yo‘qolib ketadi. Sil mikobakteriyalarining har bir tipi ko‘p miqdorda polisaxaridlar bilan, bir qancha proteinlar saqlaydi. Proteinlar tuberkulyozga qarshi reaksiyani chaqiradi, shu bilan birga har xil turdagi antitelolarni xosil bo‘lishini ta’minlaydi. Sil mikobakteriyalari – obligat aeroblar bo‘lib, optimal harorati 370S, o‘sish chegaralari 24-420S, muhit reaksiyasi neytratlidir (rN 6,4-7,0) lekin o‘sish rNi 6,0- 8,0 bo‘lganida ham kuzgatiladi. Sil mikobakteriyalari vitaminlarning (biotin, nikotin kislotasi, riboflavin va boshqalar) ma’lum miqdorda muxtoj bo‘ladi. Glitserinli agarda (2-3%) 8-10 kundan keyin o‘sish namoyon bo‘ladi, 2-3 haftadan keyin muhit yuzasida och sariq ranglii quruq parda xosil bo‘ladi. Sil mikobakteriyalari Petrovning tuxumli muhitda (muhit tarkibida tuxum sarig‘i, go‘sht ekstrakti, agar, glitserin va binafsharang gensian kiradi) tez (6-8 kunda) va soz o‘sadi. Sil mikobakteriyalari oddiy uglevodli xosil alarning oksidlanishidan energiya olishadi. SO2 ning yuqori konsentratsiyasi mikobakteriyalar o‘sishini kuchaytiradi. Odam va qoramol tipidagi sil mikobakteriyalari qattiq oziq muhitlarda ingichka, chetlari notekis, yuzasi gadir-budur, oziq muhitdan bo‘rtib turuvchi koloniyalar xosil qiladi (-ko‘rinishidagi koloniyalar). Suyak oziq muhitlarda (Soton muhiti, Shkolnikova muhiti, qonli agar) burama xivchinlar shaklidagi mikrokoloniyalar shaklida o‘sadi. Boshqa mikobakteriyalar asosan silliq, yaltiroq, nam – formali koloniyalar xosil qilib o‘sadi. Sil mikobakteriyalarning koloniyalari tipik bo‘lgan – ko‘rinishdan, atipik – ko‘rinishga o‘tadi. Eski muhitlarda ba’zi shtammlar sariq pigment ishlab chiqaradi. Glitserin (4-5%) go‘sht peptonli bulonda 10-15 kundan so‘ng sil mikobakteriyalari ingichka, nozik parda xosil qiladi, vaqt o‘tishi bilan bu parda qalinlashadi, sinuvchan bo‘lib qoladi, sariq rang tusga kiradi, bulon tiniqligicha qoladi. Fermentativ xususiyati. Sil mikobakteriyalarida ishqorli va kislotali muhitlarda oqsilli parchalovchi proteolitik fermentlar aniqlangan, ular glitserinni, alkogolni, ko‘plab uglevodlarni, litsetinni, fosfatidlarni, mochevinani fermentlash xususiyatiga ega, shu bilan bir qatorda zaytun moyi (olivokovoe), kanakunjut (kastorovoez) moylarni parchalaydi. Toksin xosil qilish xususiyati. Sil mikobakteriyalari ekzatoksin xosil qilmaydi. Ular hujayraning yemirilishi natijasida ajralib chiqadigan endotokinlar saqlaydilar. Mikobakteriyalari ekzatoksin qilimaydi. Ular hujayraning yemirilishi natijasida ajralib chiqadigan endokinlar saqlaydilar. Mikobakteriyalarning toksinlari albuminlardan va nukleoproteidlardan tuzilgan. Virulentlik sil mikobakteriyalardan, quyonlarda o‘ziga xos o‘zgarishlar sodir qilishga qodir bo‘lgan fosfaridlar ajratib olingan. Ayniqsa ftion kislotasi o‘zining aktivligi bilan ajralib turadi. Viruentlik mikobakteiyalar viruentlik bo‘lmagan mikobakteriyalardan tarkibida ko‘p miqdorda polisaxaridlar xosil alari saqlash bilan farq qiladi. Petroley efirlari yordamida viruentlik bakteriyalardan «kord-faktor» («tregaloza –6,6 - dimikolat») ajratib olingan. U leykotsitlar harakatini so‘ndiradi, surunkali tugunchalar xosil qiladi va qo‘zg‘atuvchi tushgan organizm hujayralarining mitoxondriyasini yemiradi, shu bilan birga nafas olish jarayonini va fosforlanishini buzadi. Sil va atipik mikobakteriyalar orasidagi farq, ularning odamlar va laboratoriya hayvonlariga nisbatan viruentlik namoyon bo‘ladi. «antipik» Dengiz cho‘chqalari Quyonlar Qoramollar Uy parrandalari +++ + - - +++ +++ +++ +++ - +++ - ++ - + ++ «-» dan «+» gacha - ? ? «-» dan «+++» gacha Odamlar - Antigen tuzilishi. Serologik belgilari bo‘yicha mikobakteriyalarning odam turi normal va sichqon turidan farq qilmaydi. Mikobakteriyalar antigenlari kichik titrlarda aglyutinlar, opsonimlar, presipinlar va komplement bog‘lovchi antigenlar ishlab chiqarishlariga sabab bo‘ladi. Yuqori molekulali tuberkulin to‘laqonli antigen hisoblanadi. Chidamliligi. Sil mikobakteriyalari fizikaviy va kimyoviy omillarga o‘ta chidamli bo‘ladi, ya’ni issiqqa, sovuqqa, namlikka, yorug‘likka. Tabiy sharoitlarda quyosh nurining ta’siri bo‘lmagan joylarda ular bir necha oy davomida o‘z hayot faoliyati saqlab qoladi. Ko‘cha changida mikobakteriyalar o‘n kungacha saqlanib qoladi. Kitob sahifalarida ular tirik holatda 3 oygacha qolishadi, quyosh to‘g‘ri tushmaydigan soya joylarda faqat 1-1,5 oydan keyingina xalok bo‘ladi. Suvda mikobakteriyalar uzoq vaqtgacha (150 kun davomida) saqlanib qolishadi, mikobakteriyalar bir necha oy davomida ko‘milgan murdalarda saqlanib qolib, chirish jarayonida o‘z faoliyatini yo‘qotmaydi. Laboratoriya sharoitida mikobakteriyalar qayta ekishsiz oziq muhitda bir necha oygacha saqlanib qoladi. Ular liofilizatsiya qilinib, vakuum ostida muzlatib qo‘yilganda hayot faoliyati 30 yilgacha saqlab qoladi. Mikobakteriyalar boshqa bakteriyalarga nisbatan kimyoviy moddalarga chidamliroq bo‘ladi, bu ular hujayra yuzasining gidrofobligiga va «tigiz» o‘sishiga bog‘liq. Boshqa bakteriyalarga nisbatan bakterioplastik ta’sir qiluvchi bo‘yoqlar yoki mikroblarga qarshi dori modalar (masalan, pinsilin) oziq muhitlarga aralashtirilganda sil mikobakteriyalarning o‘sishiga ta’sir etmaydi: ularning bir qismi tekshiriladigan materialni boshqa mikrooorganizmlarda tozalash uchun ishlatiladigan kislota va ishqorlarda ham tirik qoladi. Quyosh nuri tushib turgan mikobakteriya kulturasi 1,5 soat davomida xalok bo‘ladi. Ultrabinafsha nurlar mikobakteiyalarni 2-3 daqiqa davomida o‘ldiradi. Balg‘am qaynatilganda 5 daqiqa davomida, quritilganda faqatgina 45 daqiqadan so‘ng xalok bo‘ladi. Sil mikobakteriyasiga odatiy dezinfeksiyalovchi moddalar kam ta’sirlidir. Bog‘lanmagan aktiv xlor (3-5% xloramin eritmasi 2,5 soat davomida, 1- 2% xloramin eritmalari, 10-20% xlorli oxak 5 soat davomida va xakozo) ajratib chiqaruvchi moddalarning qo‘llanilishigina sil bilan og‘rigan bemorlarning bog‘lamini ishonchli dezinfeksiya qilishga imkon beradi. Hayvonlar uchun patogenligi. Sil – qoramollar,parrandalar orasida keng tarqalgan yuqumli kasallik, lekin cho‘chqalar, kichik tuyoqli mollar kasallanadi. Sil mikobakteriyalarning odam turiga katta va kichik qoramollar juda chidamli bo‘ladi, lekin dengiz cho‘chqalari o‘z sezgirlari bilan ajralib turadi, ularga qo‘zg‘atuvchi yuqtirilganda ubutun organizmga tarqalib, hayvonlarni o‘limga sabab bo‘ladi, quyonlarga yuqtirilganda surunkali sil kasalligi kuzatiladi. Sil mikobakteriyalarning qoramol turi ko‘pgina uy hayvonlari va yovvoyi hayvonlar uchun yuqumli hisoblanadi. Quyonlar va dengiz cho‘chqalariga o‘tkir sil bilan og‘riydi. Ko‘pgina qoramollar chiqaradigan parasil (surunkali, maxsus, gipertrofik entenit) bilan og‘riydi. Sil mikobakteriyalarning qushlar turi tovuqlar, kurkalar, kapalaklar, qirg‘ovullar va suvda suzuvchi qushlarda kasallik chaqiradi. Tabiiy sharoitda silning qushlar turi uy hayvonlari, ba’zi bir holatlarda odamlarga ham yuqishi mumkin. Sil mikobakteniyalarning sichqon turi dala sichqonlari uchun juda patogen hisoblanadi. Tajrib hayvonlari – quyonlar va dengiz cho‘chqalariga sun’iy yuqtirilganda surunkali sil kasalligi rivojlanadi. Odam uchun patogenligi. Sil kasalligining asosiy manbai bo‘lib bemorlar (90-95% xollarda) hisoblanadi, ikkinchi o‘rinda hayvonlar (qoramollar turadi). Eng katta epidemiologik xavf o‘pka sili bilan og‘rib, o‘pka tuqimasi yemirilib ketayotgan, sil mikobakteriyalarini tarqalayotgan bemorlar tomonidandir. O‘pkasiga kovagi bor. O‘pka sili bilan og‘rigan bemor 4 dan 7 martagacha mikroblarni balg‘am bilan chiqaradi. Sil havo-tomchi va havo-chang yo‘llari bilan, ba’zan og‘iz orqali (sil mikobakteriyalari bilan ifloslangan oziq-muhit mahsulotlari iste’mol qilinganda) yuqadi; bu kasallik plasenta orqali ham o‘tish mumkin. Sil o‘choqlarning xosil bo‘lishi va ko‘payishi, ularning yo‘qolib ketishi va rivojlanishi quyidagi omillar bilan aniqlanadi: sil mikobakteriyalarning miqdori va keyinchalik ko‘payishi; mikroorganizmlarning o‘ta sezuvchanligi va chidamliligi. Aerogen yuqishda birlamchi yuqumli o‘choq o‘pkada, og‘iz orqali yuqishda mezentral limfa tugunlarida rivojlanadi. Organizmning himoya vositalari kuchsizlanganda va noqulay mehnat va hayot sharoitlarda qo‘zg‘atuvchi birlamchi tushgan joyidan limfatik yo‘llar va qon tomirlari orqali boshqa organlarga, bronxlar va ovqat hazm qilish sistemasi orqali butun organizmga tarqaladi. Sil kasalligida yashirin davr davomida bo‘lib, bir necha haftadan, bir necha yilgacha bo‘ladi. Yaxshi hayot sharoitida silning birlamchi jarayoni kazeos o‘choqlarining surilib ketishi va chandiqlanishi bilan tugaydi, bu o‘choq kalsiy tuzlari bilan qoplanib, qalin biriktiruvchi to‘qima bilan o‘raladi, lekin qo‘zg‘atuvchi organizmida qolib ketadi. 80% ga yaqin odamlar mikobakteriyalarini yuqtirishadi, ammo sil kasalligi bilan og‘rimaydi. Sil mikobakteriyalari birlamchi yuqumli o‘choqdan limfatik tomirlar orqali regional limfatik tugunlarda, u yerda ko‘krak oqimiga o‘tib, qon tomirlariga tushadi. Qon orqali organizmning barcha organlariga tarqaladi (milliar tarqalishi). Ular qon tomirlariga kazeoz yemirilishiga uchragan sil tugunlari yoki limfatik tugunlar yemirlash vena devorlari orqali ham tushadi. Agar kazeoz o‘choqning tarkibidagilari bronxlarga tushsa, surilib o‘pkaning boshqa bo‘limlariga tarqaladi, agar yutilsa oshkozon va ichakka tushadi. Agar mikobakteriyalari to‘qimalarga kirib olsa, ular monotsitlar, retinkuloendotelial hujayralar va ulkan hujayralar ichida joylashishadi. Hujayra ichida yashashsharoiti mikobakteriyalarni ximiyaviy dori-dormonlar ta’siridan saqlab, ularning hayot faoliyatini saqlab qoladi. Ba’zi xollarda emlangan odamlarda birlamchi sil kasalligi og‘ir o‘tadi va ko‘p xollarda o‘lim bilan tugaydi. Ikkilamchi sil kasalligini odatda birlamchi o‘choqda o‘z hayot faoliyatini saqlab qolgan sil mikobakteriyalari chaqiradi (endogen reinfeksiya), kamdan kam xollarda esa kasallikni tashqi muhitdan tushgan bakteriyalar qo‘zg‘atadi (ekzogen reinfeksiya). Ikkilamchi sil kkasalligi to‘qimalarda surunkali kasallik o‘choqlari sil do‘mboqchalari, kazeoz yemirilishi va fibiriozlarning borligi bilan ta’riflanadi. Regional limfatik tugunlar kazeoz yemirilishiga uchramaydi. Ikkilamchi zararlanish odatda o‘pkaning yuqori qismida boshlanadi. Patologik o‘zgarishlar ro‘y berib, bu o‘zgarishlar klinik belgilar sifatida yuzaga chiqmasa, bunday jarayon sil kasalligining yashirin infeksiyasi deb aytiladi. Yashirin infeksiya faqatgina birlamchi sil kasallligining natijasi bo‘libgina qolmay, balki mikroorganizmlarning kuchli chidamliligi oqibatida rivojlanmay qolgan patologik jarayonning natijasi hamdir. Shunday qilib, sil kasalligi organizmning umumiy surunkali kasalligi bo‘lib, umumiy zaharlanish holatini namoyon qiluvchi, hamma organlarni zararlantirib, organizm faoliyatining o‘zgarishiga olib keluvchi kasallikdir. Immunitet. Agar mikroorganizm sil mikobakteriyalari chaqirgan kasallikdan xalok bo‘lmasa,undan organizmdan ma’lum me’yorda chidamlilik rivojlanadi, sil mikrobakteriyalarning ko‘payishi to‘xtalishini to‘xtatish, xatto ularni xalok etib limfa yo‘llari bo‘ylab tarqalishini cheklab qo‘yish mumkin. Bu monotsitlarning fagotsitoz qilingan mikroorganizmlarning ko‘payishini so‘ndirishxususiyatiga bog‘liq bo‘ladi. Bunaqa «hujayraviy immunitet» ga monotsitlar mikroorganizmlarning birlamchi infeksiya yuqtirilganda ega bo‘ladi. Sil mikobakteriyalarning har xil hujayra tarkibiy qismlariga qarshi antitelolar xosil bo‘ladi. Immun sistemaning o‘zgarishi antitelolar xosil bo‘lishi, immunitetning T- va B-limfotsitlar sistemalaridagi o‘zgarishlar asta-sekin yuzaga chiquvchi sezuvchanlikning rivojlanishi bilan ifodalanadi. Hujayra va gumoral immunitetning holati sil kasalligi jarayoning aktivlik darajasi va uning kechishi xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun ham bemorning imunologik holatini aniqlash kasallikning solishtirma diagnostikasida ahamiyatga ega bo‘lib qolmay, balki uning natijasini oldindan aytib berishga ham yo‘l ochadi. Laboratoriya diagnostikasi. Bakteriologik tekshirishlar uchun odatda balg‘am, oshqozon va bronxlar yuvilgan suvlar material sifatida ishlatiladi. 1. Balg‘amni mikroskop tekshirish. Balg‘amdan yupqa surtma tayyorlanib Sil’-Nil’sen usulida bo‘yaladi. Bunda balg‘amning shilliq moddasi va hujayra elementlari bor joylar havorang-ko‘k rangda ko‘rinadi. Silning kislotaga chidamli mikobakteriyalari, boshqa kislotaga chidamsiz mikobakteriyalardan farq qilib, fuksin bilan qizil rangga bo‘yaladi. Mikroskopik tekshirishlarda salbiy natija kuzatilganda,bir kun davomida yig‘ilgan balg‘am gomogenizatsiya yoki flotatsiya usullari orqali ishlovdan o‘tkaziladi. Bu sil mikobakteriyalarini bir joyga yig‘ish imkonini beradi, ya’ni boyitadi. Gomogenizatsiya usuli. Bir kecha-kunduz davomida yig‘ilgan balg‘amga bir xil me’erda 1% NaON aralashtiriladi, idish mahkam berkitiladi va 10-15 min. qattiq silkitiladi. Sentrifugada aylantirilgach va kislota yordamida neytralangach, surtmalar tayyorlanadi va Sil’-Nil’sen usulida bo‘yaladi. Flotatsiya usuli. Balg‘am gomogenezatsiya qilinadi va 30 daqiqa davomida suvli hammomda 550S da qizdiriladi. Keyin 1-2 ml ksilol (benzol), distillangan suv qo‘shiladi, 10 daqiqa qayta silkitiladi. Suyuqliklar yuzasida ksilol tomchilariga yopishib qolgan mikroblardan iborat ko‘pik xosil bo‘ladi. Bakteriologik halqa yordamida shu ko‘piksimon pardadan surtma tayerlanadi. Surtma efir yordamida yog‘sizlantiriladi, mustahkamlanadi va Sil’-Nil’sen usulida bo‘yalib, mikroskop ostida ko‘riladi. 2. Bakteriologik usul. Begona mikroflorani yo‘qotish uchun 6% sul’fat kislatasi bilan ishlov berilgan patologik material probirka larda Levenshteyn- Yensen, Petran’yani va Gilbergoziq muhitlarni saqlovchi qiya qotirilgan agar yuzasiga ekiladi. O‘sish odatda ekilgandan keyin 3-4-chi haftada kuzatiladi. 3. Biologik usul. Sil infeksiyasiga dengiz cho‘chqalari o‘ta sezgir hisoblanadi. Tekshirilayotgan patologik material 1-1,5 ml hajmida ikkita dengiz cho‘chqalarning chov sohasiga yuboriladi. 6-10 nchi kunlari shu joyda qattiq tugun paydo bo‘ladi, uning yuzasida tuzalmas yara xosil bo‘lib, undan doim yiring oqib turadi. Kasal hayvon murdalari yorib ko‘rilganda organlarida ko‘p miqdorda sil tugunlari borligi kuzatiladi. 4. Serologik usul. Sil bilan og‘rigan bemorlar qoni zardobidagi maxsus antitelalarni aniqlash uchun gemaglyutinatsiya (RNGA) reaksiyasi va komplementni bog‘lash reaksiyalari qo‘yiladi. 5. Mantuning tuberkulin namunasi. BSJ bilan emlashning samaradorligini, emlash kerak bo‘lgan shaxslarni ajratishga ko‘maklashadi. 6. Mikobakteriyalarni fagotiplash. Infeksiya yuqishini ekzogen yoki endogen ekanligini farqlab boradi. Davolash. Silga qarshi vositalar uch guruhga bo‘linadi: 1-eng kuchli dori-darmonlar (izoniazid, rifampitsin): 2–o‘rtachakuchdagidori-darmonlar(streptomitsin, sul’fat,etinamid,proptonamid,kanamitsin sul’fat vaboshqalar); 3-ta’sir kuchi past dori-darmonlar (PASK,tiasetazon). Davolash chora-tadbirlarga tuberkulin bilan davolash,gormonlar bilan davolash va fizioterapevtik usullar (elektrofarez,ul’tra tovushlar) kiradi. Infeksiyalarga qarshi kurash 1. Infeksiya o‘choqlarini iloji boricha ertaroq aniqlash (tuberkulin reaksiyalari, rengenolok tekshirishlar) va bu bemorlarni tez davolashga qaratilgan chora-tadbirlar. 2. Immun holatini yaxshilash. BSJ vaksinasi organizm chidamligini qisqa muddatga kuchaytiradi. Emlash va qayta emlashni o‘z vaqtida, samarali o‘tkazishshart. Moxov qo‘zg‘atuvchisi Moxov - umumiy surunkali kechuvchi, yuqumli kasallik bo‘lib, teri, shilliq pardalar va periferik nerv sistemasining zararlanishi bilan boradi. Kasallik qo‘zg‘atuvchisi - 1873 yilda norvegiyalik olim tomonidan ochilgan. Morfologiyasi. Qo‘zg‘atuvchilar hujayra ichida yashovchi parazitlardir. Ular to‘g‘ri yoki sal bukilgan shaklda, ba’zan donador shaklda ham uchraydi. Bo‘yiga 1- 8 mkm, eniga 0,3-0,5 mkm bo‘ladi. Hujayra ichida ko‘pincha sigara solingan quti yoki to‘da xolida uchraydi, sil mikobakteriyalariga nisbatan oson rangsizlanadi, harakatsiz, spora va kapsulalar xosil qilmaydi. Moxov mikobakteriyalari ko‘p shakllilik xususiyatini namoyon qiladi. Kimyoviy tarkibiga ko‘ra moxov mikobakteriyalari sil mikobakteriyalariga o‘xshash, lekin hujayra devorini xosil qiluvchi peptidoglikan qavatning ko‘pligi va peptid moddalarning tarkibi bilan farq qiladi. Ular tarkibiga leprozin oqsilkislotasi, bog‘lanmagan yog‘ kislotalari, mum (leprozin), alkogollar, polisaxaridlar kiradi. Kultural xususiyati. Bu mikroorganizmlarni sun’iy oziq muhitlarda o‘stirishga muvaffaq bo‘linmadi. Tekshirish ishlari va vaksina ishlab chiqarish uchun kerak bo‘ladigan ko‘p miqdordagi m. ning yagona manbai to‘qqiz kamarli zirx kemiruvchisidir. Fermentativ xususiyati. Kam o‘rganilgan, lekin bu sohada ham ba’zi bir yutuqlar mavjud, chunonchi ko‘plab ferment sistemalarining topilganlgi, ular glyukoza almashinuvini boshqarib turadi ning adenozin trifosfat fermentini ishlab chiqarilishi ham isbotlangan. Toksin xosil qilishi. Moxov mikobakteriyalarining toksin xosil qilishi aniqlangan, ularning endotoksin va allergen moddalar ishlab chiqarilishi taxmin qilinadi. Antigen tuzilishi. Kimyoviy yo‘l bilan sintez qilinib, ajratib olingan M. uchun maxsus bo‘lgan birinchi antigen bu fenolglikolipid-1 (-1). –1 ga qarshi antitelalar ko‘plab moxov batsillalarini ajratuvchi bemorlar qoni zardobida aniqlangan. Shuning bilan birga bu antitelolar miqdori moxov mikobakteriyalari miqdoriga uzviy bog‘liqligi kuzatilgan. Chidamliligi. Murdalarda moxov mikobakteriyalari uzoq vaqtgacha saqlanib qoladi. Odam organizmidan tashqari ularning hayot faoliyati tez to‘xtab qoladi. Bundan tashqari ular maxsus moxovga qarshi dori moddalari tasiriga chidamli bo‘ladi. Hayvonlar uchun patogenligi. Odamda uchraydigan moxov kasalligidan keskin farq qiluvchi moxovga o‘xshash kasalliklar kalamushlarda, kutoslarda va bazi bir qush turlarida kuzatiladi. Ilmiy tekshirish ishlari uchun esa yangi hayvon nusxalari topilgan va topilmoqda. M. dori moddalarining tasiri, ularning bu dorilarga chidamliligi xozirgacha shu dorilarni immunologik jihatdan sog‘lom bo‘lgan sichqonlar oyoq panjalarining yostiqchalariga kiritish yo‘li bilan o‘rganiladi. Kimyoviy yo‘l bilan davolanayotgan bemorlardagi tirik mikobakteriyalarning sonini kuzatishning sezgir usuli bu immuntaqchil (masalan timektomiya qilingan, nurlangan sichqonlar, neotal davrda timektomiya qilingan sichqonlar va kalamushlarga) ustida olib borilgan tekshirish ishlaridir. Keyin o‘n yil ichida uch turdagi maymunlarga tajriba sharoitida moxov kasalligi yuqtirilganligi haqida xabar tarqaldi. Uchta yashil Afrika martishkalarida odamdagi moxov kasalligini eslatuvchi teri zararlanishlari topildi va nihoyat bir qancha makak rezuslarda 10 mlr. Moxov qo‘zg‘atuvchisi yuborilganda odamda uchraydigan moxov kasalligi kuzatiladi. Odam uchun patogenligi. Kasallik manbai-bemor. Moxov qo‘zg‘atuvchisi havo-tomchi va bilvosita aloqa yo‘li bilan o‘tadi. Kirish yo‘llari burun, xalqum, zararlangan teri orqali. Ammo yuqish asosan sog‘lom odamlarning bemor bilan uzoq vaqt yaqin munosabatda bo‘lganida o‘tadi. Infeksion jarayonning borishida tashqi muhitdagi haroratning pasayishi muhim omillardan biri. Yashirin davr 3-5 yildan, 20-25 yilgacha davom etishi mumkin. Kasallikning boshlanishi sezilarli bo‘lib, zararlanish past haroratli to‘qimalarda (teri, yuza joylashgan nervlar, burun, xalqum, ko‘zlar, moyaklar) boshlanadi. Teridagi o‘zgarishlar sezgirligi yo‘qolgan, rangpar diametrli 1-10 sm bo‘lgan dog‘lar shaklida bo‘ladi, shu bilan bir qatorda tarqalgan eritmatoz infiltratsiyaga uchragan, diametri1- 5 sm bo‘lgan tugunlar shaklida bo‘ladi; nevrologik shikastlanishda nerv tolalarining qalinlanishi, infiltratsiyaga uchrashi kuzatiladi, bu sezuvchanlikni pasayishi, nevritlarga, presteziyalarga, trofik yaralarga, suyak to‘qimasining reabsorbatsiyasiga va baroklarning qisqarishiga, bu bilan birga ko‘rish organlarining zararsizlanishi to‘liq ko‘rlikka olib keladi. Klinik ko‘rinishlarga va laboratoriya tekshirish natijalariga qarab 2 tipdagi kasallik tafovut qilinadi. 1. Lepramatoz tip-zo‘rayuvchi va xatarli kechib, terida tugunchalar paydo bo‘lishi, nerv tolalarining asta-sekin simmetrik zararlanishi, terining zararlangan joylarida katta miqdordagi kislotaga chidamli bakteriyalarning borligi, bakterimiyaning davomiyligi va lepromin (lepromatoz to‘qimadan tayyorlangan ekstrakt) kiritilishiga terining manfiy javobi bilan ajralib turadi. 2. Tuberkuloid tip-zo‘raymasdan va ziyonsiz kechib, terida dog‘simon o‘zgarishlar, nerv tolalarining og‘ir asimmetrik zararlanishining tez rivojlanib ketishi zararlanish o‘choqlarida bakteriyalarning kam miqdorda uchrashi, terining leprominga javobi kuzatiladi. Immunitet. Oxirgi yillarda moxov kasalligida organizm immun sistemasining ish faoliyati chuqur o‘rganildi va quyidagilar aniqlanadi: -to‘qqkiz kamarli zirxdan olingan mikobakteriyalar bilan ifloslangan to‘qimalar bankining olinishi; -bu to‘qimalarning M. tozalanish usullarining topilishi; -adyuvantlar qo‘llamay turib, o‘ldirilgan M. yordamida sichqonlar va dengiz cho‘chqalarida immunitetning hujayra tipi xosil bo‘lishining isbotlanishi; -o‘ldirilgan M. hayvon organizmiga yuborilganda qayta tushadigan infeksiyaga qarshi himoya vositalari shakllanishining isbotlanishi. Keyingi o‘n yilda erishilgan muvaffaqiyatlarga tayanib, ularga quyidagicha xulosa qilishimiz mumkin: 1. Emlash uchun vaksinani olish (ishlab chiqarish) va uni sinash yo‘lga qo‘yiladi. 2. Monoklonal antitelolarni qo‘llash usuli va T-hujayralarni klonlash usullarining paydo bo‘lishi faqatgina M. xos bo‘lgan bir qancha epitoplarning topilishiga yo‘l ochildi. 3. M. genomi ajratib olinib, shundayligicha kiritildi. Bu yutuqlar keyingi ilmiy tekshirish ishlariga keng yo‘l ochib berdi, chunonchi o‘stirish usullarining yo‘qligiga qaramay, maxsus oqsillar va peptidlar ishlab chiqarishga imkon beradi.