IMMUNOSTIMULYATORLAR, FERMENTLAR VA GARMONLAR. Reja: 1. To‘qima preparatlari 2. Aminokislotalar 3. Bakterial preparatlar va zardoblar 4. Garmonlar haqida ma’lumot Tayanch tushunchalar: ► Ferment preparatlari to‘g‘risida tushuncha. ► Farmakologiyada immunostimulyator xususiyatiga ega bo‘lgan moddalar to‘g‘risida tushuncha. ► CHorvachilikda hayvonlarni taloq, jigar, muskullar, tuxumdon, qon, oshqozon osti bezi va boshqa organlaridan foydalanib to‘qima preparatlari tayyorlanadi. ► Farmakologiyada gormonlarning olinishi to‘g‘risida tushuncha: To‘qima preparatlari Bu preparatlar amaliyotga 1933 yilda akademik Filatov tomonidan kiritilgan. Filotov fikricha, organizmdan ajratilgan hayvon to‘qimalari birdan o‘lmaydi, ularda modda almashinuv davom etadi. Bu holat to‘qima qanday sharoitda ekanligiga qarab, to‘llig‘icha davom etadi. Noxush faktorlar ta’sirida to‘qimalar juda aktiv biologik moddalarni ishlab chiqaradi. Bu moddalarni Filativ qarshilik moddalari yoki biogen stimulyatorlar deb atadi. SHu yo‘l bilan olingan to‘qima preparatlari metabolizmni kuchaytiradi, yaxshilaydi, MNS ni boshqaruv ta’siri buzilgan bo‘lsa uni tiklaydi, organizmni chidamligini oshiradi va funksiyalarini stimullaydi. Preparatlar to‘qimalarni o‘zidan yoki ekstraktlaridan tayyorlanadi. CHorvachilikda hayvonlarni taloq, jigar, muskullar, tuxumdon, qon, oshqozon osti bezi va boshqa organlar qo‘llaniladi. Ta’siri. To‘qima preparatlari u yoki bu darajada organizm funkyiyalarini aktivlashtiradi, ayniqsa, MNS., vegetativ innervatsiya, ferment, garmon va sekretor holatlarni immunobiologik holatlarni, qon hosil bo‘lishi va h. k. Bu preparatlar sog‘lom hayvonlardagi fiziologik protsesslarni sezilarli aktivlashtiradi, noxush faktorlarga chidamlilikni oshiradi, kasalliklarda esa organizmni normal fiziologik holatga qaytaradi. Hozir bu preparatlardan Filotov uslubi bo‘yicha tayyorlangan agar to‘qima preparati qo‘llanilmoqda.Hayvonlarga teri ostiga va og‘iz orqali qo‘llaniladi. Rus olimi tushnov tomonidan yaratilgan lizatlar ham keng qo‘llanilmoqda. Lizatlar – hayvonlarni turli organ va to‘qimalaridan maxsus usul bilan olingan preparatlar. Lizatlar – umumiy stimullovchi ta’sirga ega bo‘lib, organlar fiziologik funksiyalarini sezilarli kuchaytiradi. Amaliyotda qo‘yidagi lizatlar qo‘llanilmoqda. 1. Mammalizat – sut bezining funksiyasi buzilganda 2. Miolizat – yaralarni tuzilishini tezlashtirishda 3.Ovariolizat – tuxumdon kasalliklarida 4. Kutilizat – teri kasalliklarida Aminokislotalar Bular kislota va aminlar hususiyatiga ega organik birikmalar bo‘lib, tarkibida karboksil va amino guruhini saqlaydi. Bu moddalar barcha tirik organizmlar uchun katta ahamiyatga ega bo‘lib, oqsillar tarkibiga kiradi va hayvonlar mahsuldorligi, rezistentligi va immunoximik reaksiyalariga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ular hayvonlar organizmida sintezlanadi, lekin mahsuldor hayvonlar hayot kechirishi uchun ratsionda ham aminokislotalar etarli bo‘lishi kerak. SHuning uchun hayvonlar ratsioniga sintetik aminokislotalar qo‘shiladi. 1. Metionin – oq poroshok holida sintetik aminokislota. U organizmda ba’zi bir ferment va organlar vit V12 foli kislota va ait S ta’siriniaktivlashtiradi, organizmda zaharlarni neytralaydi. Metionin jigar kasalliklarida, ba’zi zaharlanishlarda ( margumush, fenol, geksaxloran), distrofiyada, cho‘chqa va tovuqlar o‘sishi va mahsuldorligini oshirishda qo‘llaniladi. 2. Sistin – Systinum. kristal poroshok, suvda eriydi. Organizmda u silliq muskulli organlarda yallig‘lanishlar rivojlanishini oldini oladi, ba’zi ferment va oqsillarga ta’sir etadi, metionini sarflanishini kamaytiradi va organizmda 5 soatgacha ta’sir etadi. SHuning uchun ozuqa bilan birilganda kuniga 4 martadan kam bo‘lmasligi kerak. 3. Gamma – globulin – qon zardobning oqsil fraksiyasi. U individual murakkab tuzilishli oqsil bo‘lib, hayvonlar yuqimli kasalliklarini oldini olishda qo‘llaniladi. 4. Glutamin kislota – (Asidum glutaminicum)- oq kristal poroshok , suvda yahshi erimaydi, kislota va ishqorlarda yaxshi eriydi. Organizmda u katta miqdorda miya to‘qimasi tarkibida bo‘ladi va azot, uglevod modda almanishuvida qatnashadi, ATF va atsetilxolin hosil bo‘lishini stimullashtiradi, ammiakni biriktirib organizmni zaharlardan tozalashga yordam beradi. Hayvonlarga holsizlanish, deprissiya, intoksikatsiyalar bilan kechadigan kasalliklarda, muskullar distrofiyasi nerv sistemasi kasalliklarida qo‘llaniladi. Bakterial preparatlar Buyuk rus olimi Mechnikov odam va hayvonlar hayotida hazm yo‘li fiziologik mikroflorasining katta ahamiyati borligini isbotlagan. Olim tomonidan taklif qilingan sut prostokvashi shaklidagi atsidofil tayoqchasi odam va hayvonlar uchun ham davolash, ham profilaktika maqsadida qo‘llaniladi. Atsidofil tayoqcha – hayvonlar uchun zararsiz mikroorganizm, hazm yo‘lida yashaydi va uglevodlarni parchalaydi, sut kislota hosil qiladi, natijada oshqozon va ichaklar bezlari sekretor faoliyati aktivlashadi, mayatniksimon harakat tezlashadi. Qisman peristaltika ham, fermentlar aktivlashadi. Buning hammasi jami hazm organlari fiziologik holatini tiklashga, hazmlanishni yaxshilashga, ozuqa moddalar o‘zgarishtirishga toksinlarni neytrallash va patogen mikroorganizmlar uchun noxush sharoit yaratishga olib keladi. Atsidofil tayoqchasi oddiy sharoitda hazm yo‘lining doimiy mikroflorasi hisoblanadi. Ko‘pchilik kasalliklar va oziqlanish buzilishlarida ichaklarda uning miqdori sezilarli kamayadi. Natijada organizmni umumiy holatiga ta’siri seziladi. Hazm organlariga tushgan patogen mikroblar yuqumli kasalliklar chaqirishi mumkin. Hozir bakterial preparatlardan quyidagilar qo‘llaniladi: 1. ABK- atsidofilnaya bulonnaya kultura 2. PABK- propionovo – atsidofilnaya bulonnaya kultura PABK- “V” guruh vitaminlari va vit V12 ni hosil bo‘lishida ahamiyati katta. PABK va ATK hayvonlarni o‘sish va rivojlanishini tezlatadi. Homilani rivojlanishi va bo‘g‘ozlikni kechishini yaxshilaydi va organizmni himoya funksiyasini aktivlashtiradi. Bakterial preparatlar V guruh vitaminlari etishmovchiligida, oshqozon – ichak buzilishlarida alimentar anemiyada, hayvonlar o‘sishini tezlatishda qo‘llaniladi.  Fermentlar Fermentlar – bioximik jarayonlarning mahsus katalizatorlari. Ular hayvon, o‘simlik va mikroblar funksional ho‘jayralarida hosil bo‘lib, o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Toza holdagi yoki nativ shaklida dori modda sifatida modda almashinuv va ovqat hazm qilishni yaxshilash uchun davolash maqsadida qo‘llaniladi. Hozir 1800 ga yaqin fermentlar fanga ma’lum. Ular juda muhim xusiyatlari shundaki, himiyaviy reaksiyalarni million marta tezlatadi, lekin o‘z aktivligini yo‘qotmaydi va yuqori maxsus ta’sirga ega. Fermentlar organizmda o‘zaro bir-biri bilan aloqada ta’sir ko‘rsatadi, bu ta’sir kaliy aniq ketma-ketlikda, aniq optimal sharoitlarda o‘tishi kerak. Fermentlar organizmda doim sintezlanadi. Lekin ba’zilari birlari organizmga tashqaridan kirishi mumkin. Fermentlar 2 hil bo‘ladi. 1. Oddiy faqat oqsillardan tashkil topadi. 2. Murakkab, oqsil va oqsil bo‘lmagan qismlardan tashkil topadi. Veterinariya amaliyotida fermentlar o‘rinbosar terapiya sifatida ular etishmovchiligida organizmda; farmakologik vosita sifatida ferment etishmovchiligi bilan bog‘liq bo‘lgan kasalliklarni davolashda; hayvonlarda modda almashinuvni tezlatib, ularni tirik vaznini oshirish maqsadida. 1. Pepsin – cho‘chqalar oshqozoni shilliq pirdasidan olinadi, oq poroshok, suvda eriydi. Pepsin hayvon va o‘simliklar oqsilini gidrolizini kuchaytiradi. U og‘iz orqali yosh hayvonlar dispepsiyasida, oshqozon va ichaklar yallig‘lanishlarida, ovqatlar hazmlanishi susayganda xlorid kislota eritmasi bilan kuniga 2-3 marta qo‘llaniladi. 2. Oshqozon natural shirasi.- ot yoki itlar oshqozon bezidan fistula bilan olinadi, rangsiz suyuqlik, 05% xlorid kislota va oshqozon shirasi hamma fermentlari saqlaydi. U oshqozon shirasi aktivligini oshiradi, o‘t va oshqozon osti bezi sekretsiyasini stimullaydi, antiseptik va achishga qarshi ta’sir etadi. Gormonlar Gormonlar deb, ichki sekretsiya bezlari tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulotlarga aytiladi. “Gormon” so‘zi grekcha qo‘zg‘otaman, uyg‘otaman ma’noni bildirib, fanga 1905 yilda Beylis va Sterling degan olimlar tomonidan kiritilgan. Hozirgi vaqtda 100 dan ortiq turli xil gormon va gormonal xususiyatga ega bo‘lgan moddalar aniqlangan bo‘lib bu moddalarning tirik organizmlarga ko‘rsatadigan biologik ta’siri juda kichik konsentratsiyada ham amalga oshishi va ular ta’siri doimo markaziy nerv sistemasi tomonidan boshqarilishi hamda ularning spetsifik xususiyatili ekanliklari aniqlanib berilgan. Gormonlar olinishiga qarab farmakologiyada 4 guruhga bo‘linadi: 1. Ekstrakt preparatlar – hayvonlar endokrin bezlaridan ajratib olinadigan gormonl preparatlar (adrenalin, insulin, estron). 2. Sintetik preparatlar – ximiyaviy yo‘l bilan olinadigan gormonal preparatlar, tarkibi bo‘yicha tabiiy gormonlarga mos keladi. 3. O‘simlik preparatlar – gormonal ta’siriga ega bo‘lgan o‘simliklardan olinadigan preparatlar. 4. Tabiiy gormonlarga mos bo‘lgan sintetik preparatlar-lekin gormonal ta’sir xususiyatiga ega. Hayvonlar organizmida gormonlar ba’zi bir fiziologik jarayonlarga maxsus ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa, ular moddalar almashinuvini turlariga, jinsiy bezlarni rivojiga, muskullar tonusi va rivojiga va xokazolar. Buning natijasida organizmni muhim hayotiy jarayonlarida chuqur o‘zgarishlar sodir bo‘ladi, masalan, organizmni immunibiologik reaktivligi va immunogenezi, qonni bakteriotsidligi va oqsil tarkibida, jinsiy bezlar funksiyasi va hokazolarda. Hayvonlar organizmida gormonal ba’zi bir fiziologik jarayonlarga maxsus ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa, ular moddalar almashinuvini himoya turlariga, jinsiy bezlarni rivojiga, muskullar tonusi va rivojiga va xokazolar. Buning natijasida organizmni muhim hayotiy jarayonlarida chuqur o‘zgarishlar sodir bo‘ladi, masalan, organizmni immunibiologik reaktivligi va immunogenezida qonni bakteriotsizligi va oqsil tarkibi, jinsiy bezlar funksiyasi va hokaza. Organizmda u yoki bu gormonni etishmovchiligi ko‘payib organlarni funksiyasini buzilishiga va og‘ir kasalliklarga olib keladi. Gormonlar ishlab chiqarilgan endokrin sekretsiya bezlariga quyidagilar: 1. Gipofiz – AKTG, oksitotsin, o‘sish gormoni 2. Oshqozon osti bezi – insulin 3. Qalqonsimon bez – tiroksin 4. Buyrak usti bezi – adrenalin 5. Jinsiy bezlar – estrogenlar, androgenlar Organizmda u yoki bu gormonni etishmovchiligi ko‘payib organlarni funksiyasini buzilishiga va og‘ir kasalliklarga olib keladi. Gipofiz gormonlari Gipofizning oldingi bo‘lagida o‘nlab garmonlar hosil bo‘ladi: o‘sish garmoni, tiriod. AKTG kartizola va boshqa glyukokorsikkosteridiarning biosintezini aktivlashtiradi, buyrak ustida askorbin kislotalari va xolistrin saqlanishini sekinlatadi, uglerod va yog‘ almashinishi, oqsi almashinishni yaxshilaydi: glyukokorinkosteriodi o‘xshab kapilyarlarning o‘tkazuvchanligi uning tonusi sekinlashganda sekinlashtiradi, vospoleniyaga qarshi va allergiyaga qarshi reaksiyani kuchaytiradi, shaduronidoza aktivligini tormozlaydi. Preparatni hayvonlarning har xil allergik holatlari uchun qo‘llaniladi (dermatozlar, dori moddalarga sezuvchanlikning oshishida, antionevrotik oteda, sыvorotkali kasallik va boshqalarda). Teri kasalliklarida, ko‘z kasalliklari va bir qancha revmatik vospoleniya holatlarida. Dozasi muskul ichiga: 0,08-0,13 ED hayvonning 1 kg tirik og‘irligida. Preparatning ta’sirotini uzaytirish maqsadida AKTG-sink-fosfat qo‘llaniladi. U 3-5 marta AKTG ga nisbatan uzoq ta’sir etib, undan bir qancha kuchsiz hisoblanadi. Prolaktik – prolactinum-u qoramol va cho‘chqalarning gipolfizidan olinadi.U strilnыy holidagi 5 ED li 1 ml li ampulada eritma holida chiqariladi. Tajribalar it va ona quyonlarga qo‘llanilganda prolaktinning sutni ko‘paytirganligiga aniqlandi. Itlarga muskul ichiga 0,5-1 ml. Pitutirin-gipofizning orqa bo‘lagidagi o‘rganilgan garmon oqsitotsin hisoblanib, bachadon muskulturasini aktivlashtiradi va vazopressin, muskul kletkalaridagi qon tomirlarining qisqarish kuchaytirib, ichak va oshqozon, hamda kapillyar emmentlarining qisqarilishini aktivlashtiradi. Pitutirin qon aylanishda juda aniq ta’sir etadi. Qisqartiradi arteriyani, arteriolalarni, kapillyarlar va har doim venalarni hatto noronat va o‘pka tomirlarini qisqartiradi, buyrak tomirlarini hosil qilib, qaysikim har doim kengaytiradi. Ichki tomirlarni kuchli qisqartiradi, buyrak tomirlarini hosil qilib, qaysikim har doim kengaytiradi. Pitutirin qo‘llaniladi: tug‘ishning uzoqqa cho‘zilishi va kechikishi davrida bachadonning qisqarilishini kuchaytirish uchun; asosan u homilaning haydash davrida yaxshi ta’sir ko‘rsatadi, qaysiim bachadon, bo‘ynining etarlicha ochilgan vaqtida; Teri ostiga qo‘llaniladi; yilqilarga va qora mollarga 3,0-5 ml, mayda shoxli mollar va cho‘chqalarga 0,5-1,0 ml; itlarga 0,1-0,3 ml. Oksitotsin-Oxytocinum. Sintetik preparat. Bachadonning kuchli qisqarishini chiqaradi, undan tashqari oksitotsin prolaktinning hosil bo‘lishini stimullshtiradi, shu sababli sutning seketsiyasi kuchayadi. Teri ostiga buyuriladi dozada: sigirlarga 10,0-20,0; cho‘chqalarga 1,5-3,0; itlarga 0,5-1,0. Immunostimulyatorlar Juda ko‘p dori moddalarning davolovchi va profilaktik ta’sirining asosi qon zardobidagi turli ho‘jayralardagi globulin fraksiyasi mahsus oqsillarning ko‘payishi hisoblanadi.