Hayvonlarning ayirish va jinsiy organlari evolutsiyasi

Yuklangan vaqt

2024-03-07

Yuklab olishlar soni

4

Sahifalar soni

25

Faytl hajmi

5,8 MB


11 – sinf “Hayvonlarning ayirish va jinsiy organlari evolutsiyasi” 11 – sinf “Hayvonlarning ayirish va jinsiy organlari evolutsiyasi”
Bugungi darsimiz davomida… -qisqaruvchi vakuola -bo’shliqichlilar -”bo’yin bezlari” -Protonefridiy -Metanefridiy -Nefron -mezoderma -Shumlyanskiy-Bauman kapsulasi -Malpigiy tuguni -Jinsiy dimorfizm -ayrim jinsli hayvon -germafrodit -bachadon Bugungi darsimiz davomida… -qisqaruvchi vakuola -bo’shliqichlilar -”bo’yin bezlari” -Protonefridiy -Metanefridiy -Nefron -mezoderma -Shumlyanskiy-Bauman kapsulasi -Malpigiy tuguni -Jinsiy dimorfizm -ayrim jinsli hayvon -germafrodit -bachadon
Organizmlarning tashqaridan qabul qilgan oziq moddalari ovqat hazm qilish sistemasida muayyan mexanik va kimyoviy o’zgarishlarga uchraydi va o’zlashtiriladi, ularning modda va energiya almashinuvi jarayonida ishtirok etishidan hosil bo’lgan qoldiq moddalar ayirish organlari yordamida ajratib chiqariladi Organizmlarning tashqaridan qabul qilgan oziq moddalari ovqat hazm qilish sistemasida muayyan mexanik va kimyoviy o’zgarishlarga uchraydi va o’zlashtiriladi, ularning modda va energiya almashinuvi jarayonida ishtirok etishidan hosil bo’lgan qoldiq moddalar ayirish organlari yordamida ajratib chiqariladi
Bir hujayrali hayvonlarda moddalar almashinuvi natijasida hosil bo’lgan qoldiq moddalar va ortiqcha suv qisqaruvchi vakuolalar yordamida tashqariga chiqariladi. Infuzoriyalarda ayirish a’zosining tuzilishi biroz murakkablashgan, har bir qisqaruvchi vakuola – yig’uvchi uzun naycha, pufakcha va chiqarish naychasidan iborat. Ortiqcha suv va keraksiz moddalar yig’uvchi naycha orqali vakuola pufakchasiga yig’iladi. Pufakcha devoir qisqarib, chiqarish naychasi yordamida tashqariga chiqarib yuboriladi Bir hujayrali hayvonlarda moddalar almashinuvi natijasida hosil bo’lgan qoldiq moddalar va ortiqcha suv qisqaruvchi vakuolalar yordamida tashqariga chiqariladi. Infuzoriyalarda ayirish a’zosining tuzilishi biroz murakkablashgan, har bir qisqaruvchi vakuola – yig’uvchi uzun naycha, pufakcha va chiqarish naychasidan iborat. Ortiqcha suv va keraksiz moddalar yig’uvchi naycha orqali vakuola pufakchasiga yig’iladi. Pufakcha devoir qisqarib, chiqarish naychasi yordamida tashqariga chiqarib yuboriladi
Bo’shliqichlilarda maxsus ayirish a’zosi bo’lmaydi. Moddalar almashinuvining mahsulotlari entoderma qavati hujayralarining qisqaruvchi vakuolalari yordamida tana bo’shlig’iga, u yerdan tashqi muhitga chiqariladi Bo’shliqichlilarda maxsus ayirish a’zosi bo’lmaydi. Moddalar almashinuvining mahsulotlari entoderma qavati hujayralarining qisqaruvchi vakuolalari yordamida tana bo’shlig’iga, u yerdan tashqi muhitga chiqariladi
Yassi chuvalchanglarda ayirish sistemasi protonefridiylar (oddiy buyrak)dan iborat. Protonefridiylar parenximada joylashgan uchi berk bir qavatli epiteliy to’qimalardan iborat tarmoqlangan naychalardan boshlanadi. Naychalar yirik naychalarga kelib tutashadi. Tana bo’shlig’ini to’ldirib turgan suyuqlikdagi ortiqcha suv va zaharli moddalar diffuziya jarayoni orqali yirik naylarga yig’iladi va tashqariga chiqarib yuboriladi Yassi chuvalchanglarda ayirish sistemasi protonefridiylar (oddiy buyrak)dan iborat. Protonefridiylar parenximada joylashgan uchi berk bir qavatli epiteliy to’qimalardan iborat tarmoqlangan naychalardan boshlanadi. Naychalar yirik naychalarga kelib tutashadi. Tana bo’shlig’ini to’ldirib turgan suyuqlikdagi ortiqcha suv va zaharli moddalar diffuziya jarayoni orqali yirik naylarga yig’iladi va tashqariga chiqarib yuboriladi
To’garak chuvalchanglarda ayirish sitemasi tana bo’ylab joylashgan ikkita uzun naydan iborat. Uzun naylar bosh tomonida o’zaro tutashib “Bo’yin bezlarni” hosil qiladi va ular ayirish teshigi orqali tashqariga ochiladi To’garak chuvalchanglarda ayirish sitemasi tana bo’ylab joylashgan ikkita uzun naydan iborat. Uzun naylar bosh tomonida o’zaro tutashib “Bo’yin bezlarni” hosil qiladi va ular ayirish teshigi orqali tashqariga ochiladi
Halqali chuvalchanglarda har bir tana bo’g’imida bir juftdan metanefridiylar joylashgan. Naychaning tana bo’shlig’ida turgan qismi voronkasimon kengaygan, kiprikli bo’ladi. Kipriklarning harakati tufayli keraksiz mahsulotlar voronkaga yig’iladi va naychadan tashqariga chiqarib yuboriladi Halqali chuvalchanglarda har bir tana bo’g’imida bir juftdan metanefridiylar joylashgan. Naychaning tana bo’shlig’ida turgan qismi voronkasimon kengaygan, kiprikli bo’ladi. Kipriklarning harakati tufayli keraksiz mahsulotlar voronkaga yig’iladi va naychadan tashqariga chiqarib yuboriladi
Molluskalarning ayirish sistemasi tasmasimon buyrakdan iborat. Buyraklarning tuzilishi halqali chuvalchanglarning metanefridiylariga o’xshash bo’ladi. Kipriklar bilan qoplangan voronkasimon uchi yurak oldi bo’lmasiga, ikkinchi uchi esa mantiya bo’shlig’iga ochiladi. Metanefridiylarning bir uchi yurak oldi bo’lmasiga tutashishi qon tarkibidagi moddalar almashinuvining qoldiqlarini diffuziya natijasida ajratib olib, mantiya bo’shlig’iga chiqaradi. Molluskalarda ayirish tizimi bilan qon aylanish o’rtasida bog’liqlik vujudga kelgan Molluskalarning ayirish sistemasi tasmasimon buyrakdan iborat. Buyraklarning tuzilishi halqali chuvalchanglarning metanefridiylariga o’xshash bo’ladi. Kipriklar bilan qoplangan voronkasimon uchi yurak oldi bo’lmasiga, ikkinchi uchi esa mantiya bo’shlig’iga ochiladi. Metanefridiylarning bir uchi yurak oldi bo’lmasiga tutashishi qon tarkibidagi moddalar almashinuvining qoldiqlarini diffuziya natijasida ajratib olib, mantiya bo’shlig’iga chiqaradi. Molluskalarda ayirish tizimi bilan qon aylanish o’rtasida bog’liqlik vujudga kelgan
Umurtqasiz hayvonlar ichida yuksak tuzilishga ega bo’lgan bo’g’imoyoqlilar tipining vakillarida ayirish sistemasi har bir sinf uchun o’ziga xos tuzilishga ega. Masalan, qisqichbaqasimonlarda ayirish bir juft yashil bez va ularning naychalaridan iborat. Bezlarning pufaksimon kengaygan uchi tana bo’shlig’ida joylashgan. Naychalar esa kalta mo’ylovlari asosida tashqariga ochiladi. O’rgimchaksimonlar ayirish sistemasi bir juft shoxlangan malpigi naychalaridan iborat. Malpigi naychalari ichak bo’shlig’iga ochiladi. Ayirish mahsuloti kristall holda orqa ichak orqali tashqariga chiqariladi. Bu o’rgimchaklarda suvni tejab sarflashga yordam beradi. Hasharotlarning ayirish sistemasi malpigi naychalaridan iborat Umurtqasiz hayvonlar ichida yuksak tuzilishga ega bo’lgan bo’g’imoyoqlilar tipining vakillarida ayirish sistemasi har bir sinf uchun o’ziga xos tuzilishga ega. Masalan, qisqichbaqasimonlarda ayirish bir juft yashil bez va ularning naychalaridan iborat. Bezlarning pufaksimon kengaygan uchi tana bo’shlig’ida joylashgan. Naychalar esa kalta mo’ylovlari asosida tashqariga ochiladi. O’rgimchaksimonlar ayirish sistemasi bir juft shoxlangan malpigi naychalaridan iborat. Malpigi naychalari ichak bo’shlig’iga ochiladi. Ayirish mahsuloti kristall holda orqa ichak orqali tashqariga chiqariladi. Bu o’rgimchaklarda suvni tejab sarflashga yordam beradi. Hasharotlarning ayirish sistemasi malpigi naychalaridan iborat
Shunday qilib umurtqasiz hayvonlarda alohida ayirish organlari shakllangan bo’lsa-da, mazkur sistema funksional jihatdan unchalik mukammal emas. Chunki ayirish sistemasi qon aylanish sistemasi bilan tutashmaganligi sababli ayirish mahsulotlari, avvolo tana bo’shlig’iga, so’ngra esa tashqariga ajraladi. Natijada tana bo’shlig’ida har doim ma’lum miqdorda qoldiq moddalar saqlanib qoladi. Shunday qilib umurtqasiz hayvonlarda alohida ayirish organlari shakllangan bo’lsa-da, mazkur sistema funksional jihatdan unchalik mukammal emas. Chunki ayirish sistemasi qon aylanish sistemasi bilan tutashmaganligi sababli ayirish mahsulotlari, avvolo tana bo’shlig’iga, so’ngra esa tashqariga ajraladi. Natijada tana bo’shlig’ida har doim ma’lum miqdorda qoldiq moddalar saqlanib qoladi.
Boshskeletsizlarda ayirish tana bo’ylab joylashgan metanefrediylardan iborat. Har bir metanefrediy tana bo’shlig’iga va umumiy teshik orqali Jabra oldi bo’shlig’iga ochiladi. Umurtqali hayvonlarda ayriladigan moddalar buyraklardan tashqari, teri va o’pka orqali va chiqariladi. Buyraklar asosiy ayirish a’zosi bo’lib, filogenezda uchta bosqichni o’taydi. I-bosqichda boshlang’ich buyrak – baliq va suvda hamda quruqlikda yashovchilarning lichinkasida bo’ladi II-bosqichda birlamchi buyrak yoki tana buyragi – voyaga yetgan baliq va baqalarda bo’ladi III- bosqich haqiqiy buyrak – sudralib yuruvchilar, qushlar va sutemizuvchilarda uchraydi Boshskeletsizlarda ayirish tana bo’ylab joylashgan metanefrediylardan iborat. Har bir metanefrediy tana bo’shlig’iga va umumiy teshik orqali Jabra oldi bo’shlig’iga ochiladi. Umurtqali hayvonlarda ayriladigan moddalar buyraklardan tashqari, teri va o’pka orqali va chiqariladi. Buyraklar asosiy ayirish a’zosi bo’lib, filogenezda uchta bosqichni o’taydi. I-bosqichda boshlang’ich buyrak – baliq va suvda hamda quruqlikda yashovchilarning lichinkasida bo’ladi II-bosqichda birlamchi buyrak yoki tana buyragi – voyaga yetgan baliq va baqalarda bo’ladi III- bosqich haqiqiy buyrak – sudralib yuruvchilar, qushlar va sutemizuvchilarda uchraydi
Baliqlarda ayirish bir juft tasmasimon buyrakdan iborat bo’lib, umurtqa pog’onasining yon tomonida joylashgan, mazkur buyrakning old qismi faqat embryonal davrida ahamiyatga ega bo’lib, yetuk baliqda rudimentga aylangan. Boshlang’ich buyrak sodda tuzilgan, kalta naychlardan iborat va qon aylanish sistemasi bilan bog’lanmagan. Ayirish mahsuloti tana bo’shlig’I va u yerdan tashqariga chiqariladi. Yetuk baliqda ayirish vazifasini tana buyraklari bajaradi. Tana buyraklari boshlang’ich buyrak hisoblanib, unda Shumlyanskiy- Bauman kapsulasi va Malpigi tuguni paydo bo’lgan. Suvda hamda quruqlikda yashovchilarda voyaga yetganda birlamchi tana buyraklari bo’lib, ular urg’ochi baqada faqat siydik ayirish vazifasini, erkaklarida esa yana urug’ yo’li vazifasini ham bajaradi. Baliqlarda ayirish bir juft tasmasimon buyrakdan iborat bo’lib, umurtqa pog’onasining yon tomonida joylashgan, mazkur buyrakning old qismi faqat embryonal davrida ahamiyatga ega bo’lib, yetuk baliqda rudimentga aylangan. Boshlang’ich buyrak sodda tuzilgan, kalta naychlardan iborat va qon aylanish sistemasi bilan bog’lanmagan. Ayirish mahsuloti tana bo’shlig’I va u yerdan tashqariga chiqariladi. Yetuk baliqda ayirish vazifasini tana buyraklari bajaradi. Tana buyraklari boshlang’ich buyrak hisoblanib, unda Shumlyanskiy- Bauman kapsulasi va Malpigi tuguni paydo bo’lgan. Suvda hamda quruqlikda yashovchilarda voyaga yetganda birlamchi tana buyraklari bo’lib, ular urg’ochi baqada faqat siydik ayirish vazifasini, erkaklarida esa yana urug’ yo’li vazifasini ham bajaradi.
Yuqori darajada tuzilgan umurtqalilarda(qushlar, sutemizuvchilar) boshlang’ich buyrak va birlamchi buyraklar faqat embryonal davridagina bo’lib, keyin rudiment holga keladi. Yovaga yetganda esa, ikkilamchi buyrakdan haqiqiy buyraklar hosil bo’ladi. Ikkilamchi buyraklarning tana bo’shlig’idan aloqasi uzilib, qon aylanishi sistemasi bilan bog’liqligi ortadi. Buyrakdagi nefronlar soni ham ortib boradi. Sutemizuvchilarda buyrakdan tashqari o’pka va ter bezlari ayirish vazifasini bajaradi. Yuqori darajada tuzilgan umurtqalilarda(qushlar, sutemizuvchilar) boshlang’ich buyrak va birlamchi buyraklar faqat embryonal davridagina bo’lib, keyin rudiment holga keladi. Yovaga yetganda esa, ikkilamchi buyrakdan haqiqiy buyraklar hosil bo’ladi. Ikkilamchi buyraklarning tana bo’shlig’idan aloqasi uzilib, qon aylanishi sistemasi bilan bog’liqligi ortadi. Buyrakdagi nefronlar soni ham ortib boradi. Sutemizuvchilarda buyrakdan tashqari o’pka va ter bezlari ayirish vazifasini bajaradi.
Odam embrionining 3-hafta boshida boshlang’ich buyraklar, 3-hafta oxirida birlamchi buyrak, 2 oyligidan boshlab tug’ilguncha haqiqiy buyraklar skallanadi. Odamlarda buyraklar ayirishdan tashqari, gomeostazni ta’minlashda, qon hajmini boshqarishda, qon bosimini meyorda saqlashda, yog’-oqsil-karbon suv-vitaminlar almashinuvida ham ishtirok etadi. Shunday qilib, ayirish organlarining evolutsiyasida ayirish sathining kattalashuvi, ayirish mahsulotlarini to’la va tez chiqarib tashlash bilan birga suv va kerakli moddalarni organizmda saqlab qolishga imkon beradi Odam embrionining 3-hafta boshida boshlang’ich buyraklar, 3-hafta oxirida birlamchi buyrak, 2 oyligidan boshlab tug’ilguncha haqiqiy buyraklar skallanadi. Odamlarda buyraklar ayirishdan tashqari, gomeostazni ta’minlashda, qon hajmini boshqarishda, qon bosimini meyorda saqlashda, yog’-oqsil-karbon suv-vitaminlar almashinuvida ham ishtirok etadi. Shunday qilib, ayirish organlarining evolutsiyasida ayirish sathining kattalashuvi, ayirish mahsulotlarini to’la va tez chiqarib tashlash bilan birga suv va kerakli moddalarni organizmda saqlab qolishga imkon beradi
Ayirish sistemasi filogenetik jihatdan jinsiy sistema bilan bog’langan bo’ladi. Ayniqsa, bu umurtqalilar evolutsiyasida yaqqol ko’zga tashlanadi. Ko’p hujayrali tuban hayvonlar (bo’shliqichlilar)da jinsiy a’zolar sistemasi rivojlanmagan. Lekin ektoderma hujayralaridan jinsiy hujayralar hosil bo’lib, noqulay sharoitda (gidrada) jinsiy ko’payadi. Meduzalarda esa jinsiy va jinssiz ko’payish gallanishi orqali amalga oshadi Ayirish sistemasi filogenetik jihatdan jinsiy sistema bilan bog’langan bo’ladi. Ayniqsa, bu umurtqalilar evolutsiyasida yaqqol ko’zga tashlanadi. Ko’p hujayrali tuban hayvonlar (bo’shliqichlilar)da jinsiy a’zolar sistemasi rivojlanmagan. Lekin ektoderma hujayralaridan jinsiy hujayralar hosil bo’lib, noqulay sharoitda (gidrada) jinsiy ko’payadi. Meduzalarda esa jinsiy va jinssiz ko’payish gallanishi orqali amalga oshadi
Yassi chuvalchanglar germofrodit. Ayniqsa parazit chuvalchanglarda jinsiy Sistema kuchli taraqqiy etgan. To’garak chuvalchanglarda jinsiy Sistema yaxshi taraqqiy etgan bo’lib, ayrim jinsli hisiblanadi. Ularda jinsiy dimorfizm yaxshi seziladi. Erkaklarda – bitta urug’don, urug’ yo’li, urug’ chiqarish nayi bo’ladi. Urg’ochilari yirikroq bo’lib, ularda ikkita tuxumdon, tuxum yo’li va bachadon mavjud. Halqali chuvalchanglardan ko’p tuklilar ayrim jinsli, jinsiy dimorfizm kuzatilmaydi. Metamorfoz bilan rivojlanadi. Kam tuklilar germafrodit (ikki jinsli), lekin ikkita chuvalchang bir-birini urug’lantiradi Yassi chuvalchanglar germofrodit. Ayniqsa parazit chuvalchanglarda jinsiy Sistema kuchli taraqqiy etgan. To’garak chuvalchanglarda jinsiy Sistema yaxshi taraqqiy etgan bo’lib, ayrim jinsli hisiblanadi. Ularda jinsiy dimorfizm yaxshi seziladi. Erkaklarda – bitta urug’don, urug’ yo’li, urug’ chiqarish nayi bo’ladi. Urg’ochilari yirikroq bo’lib, ularda ikkita tuxumdon, tuxum yo’li va bachadon mavjud. Halqali chuvalchanglardan ko’p tuklilar ayrim jinsli, jinsiy dimorfizm kuzatilmaydi. Metamorfoz bilan rivojlanadi. Kam tuklilar germafrodit (ikki jinsli), lekin ikkita chuvalchang bir-birini urug’lantiradi