11 – sinf “Hayvonlarning ayirish va jinsiy organlari evolutsiyasi” Bugungi darsimiz davomida… -qisqaruvchi vakuola -bo’shliqichlilar -”bo’yin bezlari” -Protonefridiy -Metanefridiy -Nefron -mezoderma -Shumlyanskiy-Bauman kapsulasi -Malpigiy tuguni -Jinsiy dimorfizm -ayrim jinsli hayvon -germafrodit -bachadon Organizmlarning tashqaridan qabul qilgan oziq moddalari ovqat hazm qilish sistemasida muayyan mexanik va kimyoviy o’zgarishlarga uchraydi va o’zlashtiriladi, ularning modda va energiya almashinuvi jarayonida ishtirok etishidan hosil bo’lgan qoldiq moddalar ayirish organlari yordamida ajratib chiqariladi Bir hujayrali hayvonlarda moddalar almashinuvi natijasida hosil bo’lgan qoldiq moddalar va ortiqcha suv qisqaruvchi vakuolalar yordamida tashqariga chiqariladi. Infuzoriyalarda ayirish a’zosining tuzilishi biroz murakkablashgan, har bir qisqaruvchi vakuola – yig’uvchi uzun naycha, pufakcha va chiqarish naychasidan iborat. Ortiqcha suv va keraksiz moddalar yig’uvchi naycha orqali vakuola pufakchasiga yig’iladi. Pufakcha devoir qisqarib, chiqarish naychasi yordamida tashqariga chiqarib yuboriladi Bo’shliqichlilarda maxsus ayirish a’zosi bo’lmaydi. Moddalar almashinuvining mahsulotlari entoderma qavati hujayralarining qisqaruvchi vakuolalari yordamida tana bo’shlig’iga, u yerdan tashqi muhitga chiqariladi Yassi chuvalchanglarda ayirish sistemasi protonefridiylar (oddiy buyrak)dan iborat. Protonefridiylar parenximada joylashgan uchi berk bir qavatli epiteliy to’qimalardan iborat tarmoqlangan naychalardan boshlanadi. Naychalar yirik naychalarga kelib tutashadi. Tana bo’shlig’ini to’ldirib turgan suyuqlikdagi ortiqcha suv va zaharli moddalar diffuziya jarayoni orqali yirik naylarga yig’iladi va tashqariga chiqarib yuboriladi To’garak chuvalchanglarda ayirish sitemasi tana bo’ylab joylashgan ikkita uzun naydan iborat. Uzun naylar bosh tomonida o’zaro tutashib “Bo’yin bezlarni” hosil qiladi va ular ayirish teshigi orqali tashqariga ochiladi Halqali chuvalchanglarda har bir tana bo’g’imida bir juftdan metanefridiylar joylashgan. Naychaning tana bo’shlig’ida turgan qismi voronkasimon kengaygan, kiprikli bo’ladi. Kipriklarning harakati tufayli keraksiz mahsulotlar voronkaga yig’iladi va naychadan tashqariga chiqarib yuboriladi Molluskalarning ayirish sistemasi tasmasimon buyrakdan iborat. Buyraklarning tuzilishi halqali chuvalchanglarning metanefridiylariga o’xshash bo’ladi. Kipriklar bilan qoplangan voronkasimon uchi yurak oldi bo’lmasiga, ikkinchi uchi esa mantiya bo’shlig’iga ochiladi. Metanefridiylarning bir uchi yurak oldi bo’lmasiga tutashishi qon tarkibidagi moddalar almashinuvining qoldiqlarini diffuziya natijasida ajratib olib, mantiya bo’shlig’iga chiqaradi. Molluskalarda ayirish tizimi bilan qon aylanish o’rtasida bog’liqlik vujudga kelgan Umurtqasiz hayvonlar ichida yuksak tuzilishga ega bo’lgan bo’g’imoyoqlilar tipining vakillarida ayirish sistemasi har bir sinf uchun o’ziga xos tuzilishga ega. Masalan, qisqichbaqasimonlarda ayirish bir juft yashil bez va ularning naychalaridan iborat. Bezlarning pufaksimon kengaygan uchi tana bo’shlig’ida joylashgan. Naychalar esa kalta mo’ylovlari asosida tashqariga ochiladi. O’rgimchaksimonlar ayirish sistemasi bir juft shoxlangan malpigi naychalaridan iborat. Malpigi naychalari ichak bo’shlig’iga ochiladi. Ayirish mahsuloti kristall holda orqa ichak orqali tashqariga chiqariladi. Bu o’rgimchaklarda suvni tejab sarflashga yordam beradi. Hasharotlarning ayirish sistemasi malpigi naychalaridan iborat Shunday qilib umurtqasiz hayvonlarda alohida ayirish organlari shakllangan bo’lsa-da, mazkur sistema funksional jihatdan unchalik mukammal emas. Chunki ayirish sistemasi qon aylanish sistemasi bilan tutashmaganligi sababli ayirish mahsulotlari, avvolo tana bo’shlig’iga, so’ngra esa tashqariga ajraladi. Natijada tana bo’shlig’ida har doim ma’lum miqdorda qoldiq moddalar saqlanib qoladi. Boshskeletsizlarda ayirish tana bo’ylab joylashgan metanefrediylardan iborat. Har bir metanefrediy tana bo’shlig’iga va umumiy teshik orqali Jabra oldi bo’shlig’iga ochiladi. Umurtqali hayvonlarda ayriladigan moddalar buyraklardan tashqari, teri va o’pka orqali va chiqariladi. Buyraklar asosiy ayirish a’zosi bo’lib, filogenezda uchta bosqichni o’taydi. I-bosqichda boshlang’ich buyrak – baliq va suvda hamda quruqlikda yashovchilarning lichinkasida bo’ladi II-bosqichda birlamchi buyrak yoki tana buyragi – voyaga yetgan baliq va baqalarda bo’ladi III- bosqich haqiqiy buyrak – sudralib yuruvchilar, qushlar va sutemizuvchilarda uchraydi Baliqlarda ayirish bir juft tasmasimon buyrakdan iborat bo’lib, umurtqa pog’onasining yon tomonida joylashgan, mazkur buyrakning old qismi faqat embryonal davrida ahamiyatga ega bo’lib, yetuk baliqda rudimentga aylangan. Boshlang’ich buyrak sodda tuzilgan, kalta naychlardan iborat va qon aylanish sistemasi bilan bog’lanmagan. Ayirish mahsuloti tana bo’shlig’I va u yerdan tashqariga chiqariladi. Yetuk baliqda ayirish vazifasini tana buyraklari bajaradi. Tana buyraklari boshlang’ich buyrak hisoblanib, unda Shumlyanskiy- Bauman kapsulasi va Malpigi tuguni paydo bo’lgan. Suvda hamda quruqlikda yashovchilarda voyaga yetganda birlamchi tana buyraklari bo’lib, ular urg’ochi baqada faqat siydik ayirish vazifasini, erkaklarida esa yana urug’ yo’li vazifasini ham bajaradi. Yuqori darajada tuzilgan umurtqalilarda(qushlar, sutemizuvchilar) boshlang’ich buyrak va birlamchi buyraklar faqat embryonal davridagina bo’lib, keyin rudiment holga keladi. Yovaga yetganda esa, ikkilamchi buyrakdan haqiqiy buyraklar hosil bo’ladi. Ikkilamchi buyraklarning tana bo’shlig’idan aloqasi uzilib, qon aylanishi sistemasi bilan bog’liqligi ortadi. Buyrakdagi nefronlar soni ham ortib boradi. Sutemizuvchilarda buyrakdan tashqari o’pka va ter bezlari ayirish vazifasini bajaradi. Odam embrionining 3-hafta boshida boshlang’ich buyraklar, 3-hafta oxirida birlamchi buyrak, 2 oyligidan boshlab tug’ilguncha haqiqiy buyraklar skallanadi. Odamlarda buyraklar ayirishdan tashqari, gomeostazni ta’minlashda, qon hajmini boshqarishda, qon bosimini meyorda saqlashda, yog’-oqsil-karbon suv-vitaminlar almashinuvida ham ishtirok etadi. Shunday qilib, ayirish organlarining evolutsiyasida ayirish sathining kattalashuvi, ayirish mahsulotlarini to’la va tez chiqarib tashlash bilan birga suv va kerakli moddalarni organizmda saqlab qolishga imkon beradi Ayirish sistemasi filogenetik jihatdan jinsiy sistema bilan bog’langan bo’ladi. Ayniqsa, bu umurtqalilar evolutsiyasida yaqqol ko’zga tashlanadi. Ko’p hujayrali tuban hayvonlar (bo’shliqichlilar)da jinsiy a’zolar sistemasi rivojlanmagan. Lekin ektoderma hujayralaridan jinsiy hujayralar hosil bo’lib, noqulay sharoitda (gidrada) jinsiy ko’payadi. Meduzalarda esa jinsiy va jinssiz ko’payish gallanishi orqali amalga oshadi Yassi chuvalchanglar germofrodit. Ayniqsa parazit chuvalchanglarda jinsiy Sistema kuchli taraqqiy etgan. To’garak chuvalchanglarda jinsiy Sistema yaxshi taraqqiy etgan bo’lib, ayrim jinsli hisiblanadi. Ularda jinsiy dimorfizm yaxshi seziladi. Erkaklarda – bitta urug’don, urug’ yo’li, urug’ chiqarish nayi bo’ladi. Urg’ochilari yirikroq bo’lib, ularda ikkita tuxumdon, tuxum yo’li va bachadon mavjud. Halqali chuvalchanglardan ko’p tuklilar ayrim jinsli, jinsiy dimorfizm kuzatilmaydi. Metamorfoz bilan rivojlanadi. Kam tuklilar germafrodit (ikki jinsli), lekin ikkita chuvalchang bir-birini urug’lantiradi Molluskalardan ikki palalilar ayrim jinsli, lekin jinsiy dimorfizm kuzatilmaydi. Bo’g’imoyoqlilar vakillarining barchasi ayrim jinsli hayvonlar bo’lib, jinsiy dimorfizm yaqqol ko’zga tashlanadi. Qisqichbaqasimonlar va hasharotlar metamorfoz bilan o’rgimchaksimonlar esa (kanalardan tashqari) metamorfozsiz rivojlanadi . Boshskeletsizlar ayrim jinsli hayvonlar bo’lib, jinsiy a’zolari juft-juftdan jabraoldi bo’shlig’ida joylashgan. Yetilgan jinsiy hujayralar jabraoldi bo’shlig’idan suvga chiqariladi va suvda urug’lanadi Baliqlar ayrim jinsli hayvonlar (faqat dengiz olabug’asi germofrodit). Jinsiy hujayralar suvda urug’lanadi va tirik tug’ish kuzatiladi. Jinsiy diformizm yaxshi rivojlangan Suvda hamda quruqlikda yashovchilarning erkaklarida bir juft urug’don bo’lib, buyrak yaqinida joylashgan. Urug’donlardan boshlandigan chiqarish nayi, siydik nayi orqali tashqariga ochiladi. Urg’ochilarida bir juft tuxumdonlari tana bo’shlig’ida joylashgan. Yetilgan tuxumlar tuxum yo’lida shilimshiq qobiq bilan o’ralib kloakaga, u yerdan tashqariga chiqariladi. Tashqi urug’lanish va metamorfoz bilan rivojlanish kuzatiladi Sudralib yuruvchilarning jinsiy organlari erkaklarida bir juft urug’don va urug’ nayi, urg’ochilarida esa bir juft tuxumdon va tuxum yo’lidan iborat. Ulardan boshlab ichki urug’lanish kuzatiladi, ya’ni tuxum hujayra va spermatozoidning qo’shilishi tuxum yo’lida sodir bo’ladi. Urug’langan tuxum oqsilli bo’lib, ohak po’st bilan o’raglan kloakaga, u yerdan esa tashqariga chiqariladi. Metamorfozsiz rivojlanadi. Ayrimlari esa tirik tug’adi. Sudralib yuruvchilarda ichki urug’lanish embrionning rivojlanishi uchun zarur bo’lgan oziqqa ega va qalin po’choqqa ega tuxum hayvonot olamidagi aromorfozlardan biri sanaladi Qushlarning erkagida bir juft urug’don va bir juft urug’ yo’li bo’lib, kloakaga ochiladi. Urg’ochilarida bitta tuxumdon va tuxum yo’li bo’lib, tuxum hujayra tuxum yo’lida urug’lanadi. Tuxum yo’lida ohak po’choq bilan o’ralib, kloaka orqali tashqi muhitga chiqariladi. Tuxum hujayrasida sariqlikning miqdori ko’p, metamorfozsiz rivojlanadi va jinsiy ko’payish bilan bog’liq bo’lgan instinklar yaxshi rivojlangan Sutemizuvchilarning erkaklarida bir juft urug’don, urg’ochilarida bir juft tuxumdon, tuxum yo’li va bachadon bo’ladi. Tuban sutemizuvchilarda bachadon rivojlanmagan, xaltalilarda esa sust rivojlangan yoki rivojlanmagan bo’ladi. Urug’langan tuxum hujayra ona qornida – bachadonda rivojlanadi. Homiladorlik muddati homilaning soniga va yashash muhitiga bog’liq. Barcha sutemizuv chilarda jinsiy dimorfizm kuchli rivojlangan bo’lib, urg’ochilari bolasini sut bilan boqadi. Shunday qilib, evolutsiyada ayirish va jinsiy Sistema qoldiq moddalarni va jinsiy mahsulotlarni ayirish funksiyasini bajarib, embryonal taraqqiyot davrida mezodermadan rivojlangan. Bugungi o’rganganlarimiz asosida quyidagi savol va topshiriqlarga javob beramiz t/r Savol va topshiriqlar Bilimlaringizni qo’llang 1 Umurtqasiz hayvonlarda ayirish a’zolarining tuzilishini tushuntirib bering 2 Baliqlar bilan suvda hamda quruqlikda yashovchilarning ayirish sistemasidagi o’xshashlikmva farqlarni aniqlang 3 Sudralib yuruvchilar bilan qushlarning ayirish sistemasi o’rtasidagi o’xshashlik va farqlarni aytib bering 4 Qushlar bilan sutemizuvchilarning ayirish sistemasidagi o’xshashlik va farqlarni tushuntirib bering 5 Bir hujayrali organizmlarda a’zolari bormi, ulardagi ayirish av jinsiy a’zo haqida nima deya olasiz 6 Umurtqasiz hayvonlar jinsiy a’zolarining tuzilishini tushuntirib bering 7 Baliqlar, suvda hamda quruqlikda yashovchilar, sudralib yuruvchilar, qushlar, sutemizuvchilar jinsiy sistemasidagi o’xshashlik va farqlarni aniqlang. Bugungi o’rganilgan bilimlar asosida quyidagi jadvalni to’ldirishga harakat qiling. Organizmlar Ayirish organlzridagi o’ziga xos xususiyatlar Jinsiy organlaridagi o’ziga xos xusiusiyatlar