HAYVONOT DUNYOSIDAGI EVOLYUTSION O’ZGARISHLAR

Yuklangan vaqt

2024-03-07

Yuklab olishlar soni

4

Sahifalar soni

30

Faytl hajmi

3,6 MB


11-SINFLARDA “HAYVONOT DUNYOSIDAGI 
EVOLYUTSION O’ZGARISHLAR ”
11-SINFLARDA “HAYVONOT DUNYOSIDAGI EVOLYUTSION O’ZGARISHLAR ”
MAVZU: HAYVONOT 
DUNYOSIDAGI EVOLYUTSION 
O’ZGARISHLAR
MAVZU: HAYVONOT DUNYOSIDAGI EVOLYUTSION O’ZGARISHLAR
Hayvonlar filogenezi 
deyilganda bir hujayrali 
organizmlardan to sutemizuvchi 
hayvonlarning paydo bo‘lishi va 
tarixiy rivojlanishi tushuniladi.
Hayvonlar filogenezi deyilganda bir hujayrali organizmlardan to sutemizuvchi hayvonlarning paydo bo‘lishi va tarixiy rivojlanishi tushuniladi.
Ma’lumki, irsiy o‘zgaruvchanlik 
asosida foydali belgiga ega bo‘lgan 
organizm o‘z avlodiga nisbatan anatomik, 
morfologik tuzilishi va hayotiy 
jarayonlarning jadallashuviga ega 
bo‘lganligi sababli yashash uchun kurash 
va tabiiy tanlanishda saqlanib qolish 
imkoniyati ortadi. 
Ma’lumki, irsiy o‘zgaruvchanlik asosida foydali belgiga ega bo‘lgan organizm o‘z avlodiga nisbatan anatomik, morfologik tuzilishi va hayotiy jarayonlarning jadallashuviga ega bo‘lganligi sababli yashash uchun kurash va tabiiy tanlanishda saqlanib qolish imkoniyati ortadi.
Yerda hayotning paydo 
bo‘lishi va rivojlanishining 
dastlabki erasi bo‘lgan 
arxey erasining ikkinchi 
yarmida yuz bergan 
uchta yirik aromorfozning 
ikkitasi: ko‘p hujayrali 
organizmlarning paydo 
bo‘lishi va jinsiy ko‘payish 
hayvonlar filogenezida 
muhim o‘rin tutgan.
Yerda hayotning paydo bo‘lishi va rivojlanishining dastlabki erasi bo‘lgan arxey erasining ikkinchi yarmida yuz bergan uchta yirik aromorfozning ikkitasi: ko‘p hujayrali organizmlarning paydo bo‘lishi va jinsiy ko‘payish hayvonlar filogenezida muhim o‘rin tutgan.
Turli sistematik 
guruhlarga mansub 
hayvonlar tuzilishi va 
hayotiy jarayonlari 
o‘rtasidagi umumiy belgilar 
ularning yagona umumiy 
ajdoddan kelib chiqqanligini 
ko‘rsatadi. 
Shuning uchun 
hayvonot dunyosining turli 
sistematik guruhlari 
o‘rtasidagi filogenetik 
munosabatlarni shajara 
daraxti sifatida tasavvur 
qilish mumkin 
Turli sistematik guruhlarga mansub hayvonlar tuzilishi va hayotiy jarayonlari o‘rtasidagi umumiy belgilar ularning yagona umumiy ajdoddan kelib chiqqanligini ko‘rsatadi. Shuning uchun hayvonot dunyosining turli sistematik guruhlari o‘rtasidagi filogenetik munosabatlarni shajara daraxti sifatida tasavvur qilish mumkin
Bir hujayrali 
organizmlarda yuz 
bergan evolutsion 
o‘zgarishlar. 
Bir hujayrali organizmlarda yuz bergan evolutsion o‘zgarishlar.
Evolutsiya jarayonida 
birlamchi okeanda 
dastlab turli xil organik 
moddalar tabiiy yo‘l bilan 
sintezlanib to‘planib 
borgan. Keyinchalik bu 
moddalardan juda mayda 
shilimshiq zarrachalar 
shaklidagi protobiontlar 
hosil bo‘lgan. 
Evolutsiya jarayonida birlamchi okeanda dastlab turli xil organik moddalar tabiiy yo‘l bilan sintezlanib to‘planib borgan. Keyinchalik bu moddalardan juda mayda shilimshiq zarrachalar shaklidagi protobiontlar hosil bo‘lgan.
Protobiontlar tashqi muhitda 
erigan organik moddalarni shimib olib 
o‘sganligi va bo‘linib ko‘payganligi 
taxmin qilinadi. 
Tabiiy tanlanish tufayli 
protobiontlarning tuzilishi 
mukammallashib, dastlab prokariotlar, 
ularda yadro va hujayra organoidlari 
paydo bo‘lishi natijasida esa bir 
hujayrali eukariot organizmlar kelib 
chiqqan. 
Protobiontlar tashqi muhitda erigan organik moddalarni shimib olib o‘sganligi va bo‘linib ko‘payganligi taxmin qilinadi. Tabiiy tanlanish tufayli protobiontlarning tuzilishi mukammallashib, dastlab prokariotlar, ularda yadro va hujayra organoidlari paydo bo‘lishi natijasida esa bir hujayrali eukariot organizmlar kelib chiqqan.
Ko‘p hujayrali 
organizmlarda 
yuz bergan 
evolutsion 
o‘zgarishlar.
Ko‘p hujayrali organizmlarda yuz bergan evolutsion o‘zgarishlar.
Dastlabki ko‘p hujayrali hayvonlar 
koloniya bo‘lib yashovchi bir hujayrali 
xivchinlilardan 
kelib 
chiqqan. 
Tanasi ikki qavat - ektoderma va 
entodermadan tuzilgan bu organizmlar 
sharsimon koloniya devorining botib 
kirishi - invaginatsiya tufayli paydo 
bo‘lganligi haqida taxminlar bor. 
Dastlabki ko‘p hujayrali hayvonlar koloniya bo‘lib yashovchi bir hujayrali xivchinlilardan kelib chiqqan. Tanasi ikki qavat - ektoderma va entodermadan tuzilgan bu organizmlar sharsimon koloniya devorining botib kirishi - invaginatsiya tufayli paydo bo‘lganligi haqida taxminlar bor.
Rus olimi 
I.I.Mechnikov esa 
dastlabki ko‘p hujayrali 
hayvonlar sharsimon 
koloniyadagi ayrim 
hujayralarning koloniya 
ichiga ko‘chib o‘tishi - 
migratsiyasi natijasida 
paydo bo‘lganligini qayd 
etadi. 
Rus olimi I.I.Mechnikov esa dastlabki ko‘p hujayrali hayvonlar sharsimon koloniyadagi ayrim hujayralarning koloniya ichiga ko‘chib o‘tishi - migratsiyasi natijasida paydo bo‘lganligini qayd etadi.
Keyinchalik ichki hujayralar 
bir qator tig‘iz joylashuvi natijasida 
ichki 
qavat 
hujayralari 
entodermani hosil qilgan; tashqi 
qavat esa ektodermaga aylangan. 
Ektoderma 
hujayralari 
harakatlanish, sezish va himoya 
qilish 
funksiyasini 
bajarishga 
moslashgan. Ana shu yo‘l bilan 
kolonial xivchinlilardan ikki qavatli 
ko‘p hujayrali hayvonlar - bulutlar 
va bo‘shliqichlilar kelib chiqqan. 
Keyinchalik ichki hujayralar bir qator tig‘iz joylashuvi natijasida ichki qavat hujayralari entodermani hosil qilgan; tashqi qavat esa ektodermaga aylangan. Ektoderma hujayralari harakatlanish, sezish va himoya qilish funksiyasini bajarishga moslashgan. Ana shu yo‘l bilan kolonial xivchinlilardan ikki qavatli ko‘p hujayrali hayvonlar - bulutlar va bo‘shliqichlilar kelib chiqqan.
Yassi chuvalchanglar ikki 
tomonlama simmetriyali hayvonlar 
orasida eng sodda tuzilgan. 
To‘qima va organlarining 
rivojlanganligi ularning tuban ko‘p 
hujayralilarga nisbatan yuksak 
tuzilganligini ko‘rsatadi. Ularda 
hazm qilish, ayirish, nerv, jinsiy 
sistemalarning paydo bo‘lishi yirik 
aromorfozlardan hisoblanadi. 
Yassi chuvalchanglar ikki tomonlama simmetriyali hayvonlar orasida eng sodda tuzilgan. To‘qima va organlarining rivojlanganligi ularning tuban ko‘p hujayralilarga nisbatan yuksak tuzilganligini ko‘rsatadi. Ularda hazm qilish, ayirish, nerv, jinsiy sistemalarning paydo bo‘lishi yirik aromorfozlardan hisoblanadi.
Yassi chuvalchanglar erkin 
suzib 
yurishdan 
suv 
tubida 
o‘rmalab 
yurishga 
o‘tgan 
qadimgi bo‘shliqichlilardan kelib 
chiqqanligi taxmin qilinadi.
Yassi chuvalchanglar erkin suzib yurishdan suv tubida o‘rmalab yurishga o‘tgan qadimgi bo‘shliqichlilardan kelib chiqqanligi taxmin qilinadi.
Suv tubida o‘rmalab 
yurish tufayli hayvonlarning 
oldingi va keyingi, qorin va 
orqa tomonlari paydo bo‘lgan; 
Dastlab erkin yashovchi 
yassi chuvalchanglar - 
kipriklilar, ulardan parazit 
yashovchi so‘rg‘ichlilar va 
tasmasimon chuvalchanglar 
paydo bo‘lgan.
Suv tubida o‘rmalab yurish tufayli hayvonlarning oldingi va keyingi, qorin va orqa tomonlari paydo bo‘lgan; Dastlab erkin yashovchi yassi chuvalchanglar - kipriklilar, ulardan parazit yashovchi so‘rg‘ichlilar va tasmasimon chuvalchanglar paydo bo‘lgan.
To‘garak chuvalchanglar tana 
bo‘shlig‘i, o‘rta va orqa ichagi, anal 
teshigining 
rivojlanganligi 
bilan 
yassi chuvalchanglardan farq qiladi. 
To‘garak 
chuvalchanglarning 
tuban 
tuzilgan 
guruhlarida 
kipriklarining bo‘lishi ularni kirpikli 
yassi 
chuvalchanglardan 
kelib 
chiqqanligini 
ko‘rsatadi.
To‘garak chuvalchanglar tana bo‘shlig‘i, o‘rta va orqa ichagi, anal teshigining rivojlanganligi bilan yassi chuvalchanglardan farq qiladi. To‘garak chuvalchanglarning tuban tuzilgan guruhlarida kipriklarining bo‘lishi ularni kirpikli yassi chuvalchanglardan kelib chiqqanligini ko‘rsatadi.
Halqali chuvalchanglar ham 
qadimgi erkin yashovchi kiprikli 
yassi 
chuvalchanglardan 
kelib 
chiqqan. 
Ko‘p 
tukli 
halqali 
chuvalchanglar 
lichinkalari 
tanasida 
kipriklarning 
bo‘lishi, 
nerv 
va 
ayirish 
sistemalari 
tuzilishining 
yassi 
chuvalchanglarnikiga o‘xshashligi 
yuqoridagi 
fikrning
dalilidir.
Halqali chuvalchanglar ham qadimgi erkin yashovchi kiprikli yassi chuvalchanglardan kelib chiqqan. Ko‘p tukli halqali chuvalchanglar lichinkalari tanasida kipriklarning bo‘lishi, nerv va ayirish sistemalari tuzilishining yassi chuvalchanglarnikiga o‘xshashligi yuqoridagi fikrning dalilidir.
Suv 
tubidagi 
balchiqda va tuproqda 
yashashga o‘tish bilan 
ko‘p tuklilarning harakat 
organlari 
reduksiyaga 
uchragan va ulardan kam 
tukli halqalilar, qadimgi 
kam 
tuklilardan 
esa 
zuluklar paydo bo‘lgan.
Suv tubidagi balchiqda va tuproqda yashashga o‘tish bilan ko‘p tuklilarning harakat organlari reduksiyaga uchragan va ulardan kam tukli halqalilar, qadimgi kam tuklilardan esa zuluklar paydo bo‘lgan.
Molluskalarning tashqi ko‘rinishi va ichki 
tuzilishi 
yuqorida 
keltirilgan 
hayvonlarning 
birortasiga 
o‘xshamaydi. 
Lekin 
dengizda 
yashovchi ikki pallali va qorinoyoqli molluskalar 
lichinkasining 
tuzilishi 
ko‘p 
tukli 
halqali 
chuvalchanglarnikidan 
deyarli 
farq 
qilmaydi. 
Shuning 
uchun 
molluskalar 
va 
halqali 
chuvalchanglar qadimgi bitta umumiy ajdoddan 
kelib chiqqan deyish mumkin. 
Molluskalarning tashqi ko‘rinishi va ichki tuzilishi yuqorida keltirilgan hayvonlarning birortasiga o‘xshamaydi. Lekin dengizda yashovchi ikki pallali va qorinoyoqli molluskalar lichinkasining tuzilishi ko‘p tukli halqali chuvalchanglarnikidan deyarli farq qilmaydi. Shuning uchun molluskalar va halqali chuvalchanglar qadimgi bitta umumiy ajdoddan kelib chiqqan deyish mumkin.
Bo‘g‘imoyoqlilar 
halqali 
chuvalchanglardan kelib 
chiqqan. 
Yupqa
kutikulasi pishiq tayanch 
skeletga aylandi, yurish 
oyoqlari paydo bo‘ldi. 
Gavdaning 
oldingi 
bo‘g‘imlaridan 
bosh 
paydo bo‘lgan, orqa qon 
tomiri kengayib, yurakni 
hosil qilgan. 
Bo‘g‘imoyoqlilar halqali chuvalchanglardan kelib chiqqan. Yupqa kutikulasi pishiq tayanch skeletga aylandi, yurish oyoqlari paydo bo‘ldi. Gavdaning oldingi bo‘g‘imlaridan bosh paydo bo‘lgan, orqa qon tomiri kengayib, yurakni hosil qilgan.