HAZAJ BAHRI VAZNLARI Hazaj bahri mafoiylun ruknining she’r misralarida takrorlanishiga asoslanadi.Shu asl rukn va uning o’tilgan tarmoqlari hazaj bahrining ko’pgina vaznlarini belgilash imkoniyatini yaratadi. Adabiyotimizda hazaj bahrining musaddas (6 ruknli),musamman (8 ruknli) hamda mustahzod (orttirilgan,12 ruknli) vaznlari ko’p qo’llanilgan.Shulardan eng muhimlari bilan tanishib o’taylik. OLTI RUKNLI VAZNLAR Hazaj bahrining bu xil vaznlaridan to’rttasi she’riyatimizda ko’p uchraydi. 1.Hazaji musaddasi mahzuf .Nomidan ko’rinib turibdiki,bu vaznda mafoiylunning mahzuf ko’rinishi- faulun rukni ishtirok etadi. Chiqib keng paxta maydonlarni ko’rdik, Adirda yashnagan donlarni ko’rdik. Habibiy Yuqoridagi baytni ruknlarga ajratib,ularning chizmasini belgilab,har qaysi bo’lakning qaysi solim va tarmoq ruknlarga mosligini belgilasak, Chi - qib keng pax ta may - don - lar ni – ko’r – dik V - - - V - - - V - - Mafoiylun mafoiylun faulun ko’rinishi hosil bo’ladi.Demak,baytning sadr,ibtido’ hashvlari – solim,aruz va zarb esa mahzuf rukniga teng ekan.Shunga ko’ra,uning vazni hazaji musaddasi mahzuf deb ko’rsatiladi. Ilmiybaza.uz 2.Hazaji musaddasi maqsur.Bu vaznda baytlardagi 6ruknning 2tasi – misralar oxiridagi aruz va zarb ruknlari mafoiylun ruknining maqsur ko’rinishida – mafoiyl shaklida bo’ladi. Yuqoridagi vazndan farqi shundaki,oxirgi ruknlar o’ta cho’ziq bog’in bilan tugallanadi.Masalan: Qilur,paykonlaring ko’nglum o’tin tez, Agarchi qatra bo’lmas shu’la angez. Navoiy Mazkur bayt chizmasini aniqlab ruknlarga ajratsak , quyidagi ko’rinish hosil bo’ladi: Qi - lur - pay kon la - ring ko’ng - lum o’ - tin tez V - - - V - - - V - ~ mafoiylun mafoiylun mafoiyl A - gar - chi qat - ra bo’l - mas shu - la an - gez V - - - V - - - V - ~ 3.Hazaji musaddasi axrabi maqbuzi mahzuf.Bu vaznda mafoiylunning 3 tarmog’i – maf’uvlu, mafoilun va faulun ruknlari ishtirok etadi.Masalan: Har dam manga yuz jafo qilursan, Ming dardga mubtalo qilursan. Ogahiy Mazkur baytning sadr va ibtido’ ruknlari maf’ulu ya’ni (axrab) ga , hashvlari mafoilun (maqbuz) ga , aruz va zarb ruknlari esa faulun (mahzuf) ga tengdir .Bayt chizmasi esa quyidagicha: Har - dam - ma nga - yuz - ja - fo qi - lur - san - - V V - V - V - - Ilmiybaza.uz maf’ulu mafoilun faulun Ming - dar - d g’a mub - ta - lo qi - lur - san - - V V - V - V - - Maf’ulu mafoilun faulun 4. Hazaji musaddasi axrabi maqbuzi maqsur. Bu vazn yuqoridagidan misralardagi oxirgi bo’g’inning o’ta cho’ziqligi, ya’ni oxirgi ruknning faulun (mahzuf)ga emas, mafoiyl(maqsur)ga tengligi bilangina farqlanadi. Masalan: Tutgil, bu jahonni, ey dilafgor, Bir dilbari sho’xu noz kirdor. Ogahiy Baytning vaznini aniqlasak, quyidagi chizma hosil bo’ladi: Tut - gil - bu ja - hon - ni ey di - laf - gor, - - V V - V - V - ~ Maf’ulu mafoilun mafoiyl Yuqoridagi to’rt vaznning hammasi ham o’ynoqi, yoqimli, ohangga ega bo’lishi tufayli ham lirik ham liro- epik poeziyada keng qo’llanilgan. Hazaji musaddasi mahzuf va maqsur vaznlarida Xorazmiyning “Muhabbatnoma” , Qutbning “Hisrav va Shirin”, Lutfiyning “Gul va navro’z”, Navoiyning “Farhod va Shirin” dostonlari bitilgan. Hazaji musaddasi axrabi maqbuzi mahzuf va maqsur vaznlarida Navoiy va Fuzuliyning “Layli va Majnun” dostonlari yozilgan. SAKKIZ RUKNLI VAZNLAR 1.Hazaji musammani musabbag’. Bu vaznda bitilgan misralarning oldingi uch rukni mafoiylun , oxirgisi mafoiylon, ya’ni mafoiylunning musabbag’ tarmog’iga teng bo’ladi. Qizil yohud qaro yo ko’k to’nun har bir erur mavzun, Nachukkim, oy libosi ham shafaq, ham kecha, ham gardun. Navoiy Ilmiybaza.uz baytini ruknlarga ajratib, ularning chizmasini aniqlasak, oxirgi bo’g’in o’z tarkibidagi “u” unlisining cho’ziq talaffuz qilinishi tufayli o’ta cho’ziq bo’g’in hosil qilayotgani, binobarin, oxirgi rukn mafoiylonga teng ekanligini ko’ramiz. Bayt chizmasi esa quyidagicha bo’ladi: Qizil yohud qaro yo ko’k to’nun har bir erur mavzun V - - - V - - - V - - - V - - ~ Nachukkim, oy libosi ham shafaq, ham kecha, ham gardun V - - - V - - - V - - - V - - ~ Chizmani ruknlar bilan almashtirsak, Mafoiylun - mafoiylun - mafoiylun - mafoiylon Mafoiylun - mafoiylun - mafoiylun - mafoiylon ko’rinishiga ega bo’lamiz. 2.Hazaji musammani axrab.Bu vaznda yozilgan she’rlarning har bir bayti 8ruknli bo’lib,ko’pincha misralarning birinchi va uchinchi ruknlari axrab ko’rinishida bo’ladi. Masalan,.Masalan Masalan: Sayding qo’ya ber, sayyod, sayyora ekan mendek Ol domini bo’ynidin, bechora ekan mendek. Furqat Bu baytning chizma va ruknlarini aniqlasak, quyidagi manzara hosil bo’ladi: Say - ding qo’ - ya ber say - yod say - yo - ra e - kan men - dek - - V V - - - - - V V - - - Maf’ulu mafoiylun maf’ulu mafoiylun Ol do - mi - ni bo’y - ni - din be - cho- ra e - kan men - dek. Maf’ulu mafoiylun maf’ulu mafoiylun Misollar: Gul barg uza qilmish sen to sabzayi tar paydo, Kun ko’zgusida go’yo zang etdi asar paydo. Ilmiybaza.uz Navoiy Ul dilbari ra’nog’a men yor bo’lay derman, May bersa manga andin bir qatra totay derman. Mashrab 3. Hazaji musammani ashtar. Mazkur vaznda misralarning birinchi va uchinchi ruknlari mafoiylunning ashtar tarmog’i – foilunga teng bo’ladi. Masalan: Keldi ochilur chog’i, o’zliging namoyon qil Parchalab kishanlarni, bog’ ichra javlon qil. Hamza Bayti shu vaznda bitilgan. Uning chizmasi esa quyidagicha: Kel - di o - chi - lur cho - g’i o’z - li - ging na - mo - yon qil - V - V - - - - V - V - - - Foilun mafoiylun foilun mafoiylun Par - cha - lab ki - shan - lar ni bo - g’i chi - da jav - lon qil - V - V - - - - V - V - - - Foilun mafoiylun foilun mafoiylun Misollar: Mehnatu alamlarga mubtalo Uvaysiyman, Qayda dard eli bo’lsa oshno Uvaysiyman. Uvaysiy Holima nazar ul oy qildimun ekin o yo Jonda dog’i hijronim bildimu ekin o yo Ogahiy Do’stlar, bu mahfilda bu kecha nigorim yo’q, Ilmiybaza.uz Ayb qilmangiz, bo’lsa sabr ila qarorim yo’q. Ogahiy Fasli navbahor o’ldi ketibon zimistonlar Do’stlar, g’animatdur sayr eting gulistonlar. Furqat Mehri oyjamolingga ko’nglim oshyon bo’ldi, Mehr emas, vujudimga balki ayni jon bo’ldi. Habibiy 4.Hazaji musammani axrabi makfufi mahzuf. Bunday vaznda mafoiylunning axrab, makfuf va mahzuf ruknlari ishtirok etadi. Misol: Ul shayxki, minbar uza afsunga berur tul, Shaytondur o’zi majlisining ahli suruk g’ul Navoiy Bu bayt ruknlarining chizmasini aniqlasak: Ul shay - x - ki min - bar u - za af - sun - ga be - rur tul, - - V V - - V V - - V V - - Maf’ulu mafoiylu mafoiylu maulun Shay - ton du ro’ - zi maj - li - si - ning ah - li su - ruk g’ul - - V V - - V V - - V V - - Maf’ulu mafoiylu mafoiylu maulun Demak, misralarning birinchi ruknlari – sadr va ibtido’ mafoiylunning axrab ko’rinishi – maf’ulu rukniga hashvlar mafoiylunning makfuf ko’rinishi - mafoiylu rukniga, oxirgi ruknlar – aruz va zarb esa mafoiylunning mahzuf ko’rinishi – faulunga teng. Shunga ko’ra bu baytning vazni hazaji musammani axrabi makfufi mahzuf tarzida ekanligini ta’kidlashimiz mumkin. Bu vazn eng yoqimli, jozibador o’lchamlardan biri hisoblanib, adabiyotimizda kenhg qo’llanilgan. Xususan, XV – XVI asrlarda o’zbek shoirlari – Navoiy, Lutfiy, Bobur va boshqalar o’zlarining ko’p g’azallarini ana shu vaznda bitganlar. Misollar: Ilmiybaza.uz Yoz bo’ldi, kerak ul buta ayyor topilsa, Barcha topilur, bizga kerak yor topilsa. Sensan sevarim, xoh inon, xoh inonma, Qondir jigarim, xoh inon, xoh inonma. Ey turfa pari, odamiyning jonimidursan, Yo ikki yorug’ ko’zlari insonimidursan? Ko’nglumg’a qilay chora dedingmu necha bora Jon bordi sening darding ila emdi ne chora? Lutfiy Yor bordiyu ko’nglimda aning nozi qolubdur, Andoqki, qulog’im to’la ovozi qolubdur. Ul oyg’a ne g’am tushsa bu devonadin ayru Bo’mas zarari shamg’a parvonadin ayru Jonim chiqadur hajr ila jonon kerak erdi, Ko’nglum keladur dard ila darmon kerak erdi. Navoiy To kiydi qizil o’zini zebo qilayin deb, O’t yoqdi jahon mulkini g’avg’o qilayin deb. Dilbar yuzini ko’rgali devona kelibdur, Yuz nozu karashma bila janona kelibdur. Mashrab Ko’rmas meni o’z bazmig’a chun yor munosib Bo’lg’aymu anga suhbati ag’yor munosib Munis Ilmiybaza.uz 5.Hazaji axrabi makfufi mahzufi mustahzod.Ma’lumki, mustahzodda har bir misradagi to’rt ruknga yana ikki – birinchi va to’rtinchi ruknlar orttiriladi. Misol: Ne vo’smau ne kesmadur ul zulfik sumansoy, ne g’amzayi jodu Mashshota senga zoli falakdur magar ey oy, xurshid anga ko’zgu. Navoiy