HIQILDOQ KASALLIKLARI HIQILDOQNING TUG‘MA TORLIGI (stridor) Kasallik chaqaloqlik davrida kuzatilib, bolaning nafasi shovqinli bo‘ladi va mushuk qur-qurlashini eslatadi. Shovqinli qur-qur nafas bola bezovtalanganda, yo‘talganda, yig‘laganda kuchayadi, uxlaganda – kamayadi. Uning ovozi jarangdor, emishi yaxshi, umumiy ahvoli qoniqarli bo‘ladi. Bola ulg‘aygandan so‘ng kasallik o‘z-o‘zidan yo‘qoladi. Bunday inspirator shovqin nafas olinganda hikildoq usti qopqog‘i yumshoqligi tufayli cho‘michhiqildoq usti burmalari bilan birga hiqildoq yorig‘iga kirib qolishi natijasida yuzaga keladi; nafas chiqarilganda ular yana o‘z joyini egallaydi. Bola o‘tkir respirator kasallik bilan og‘riganda ham qur-qur nafas oladi. Bola ulg‘ayib inspirator shovqin kamaymasa,unda hiqildoqning organik kasalligini (kista, ovoz yorig‘i pardasi) inkor etish uchun bevosita laringoskopiya, kompyuter tomografiya tekshiruvlari o‘tkaziladi. HIQILDOQ JAROHATLARI ochiq, yopiq, ichki va tashqi jarohatlarga bo‘linadi. Hiqildoq sohasi jarohatlanganda bemorda yutinish va nafas olish faoliyatlari buzilishi, ovozining o‘zgarishi, yo‘tal va teri osti emfizemasi belgilari kuzatiladi. Laringospazm natijasida yoki jarohatlangan tog‘ayning parchalari, yirtilgan yumshoq to‘qimaning bo‘lagi yoki shilliq parda ostidagi gematoma nafas yo‘llarini yopib qo‘yib, bemorda bo‘g‘ilish holati yuz berishiga sabab bo‘ladi. Hiqildoqning dahliz qismi jarohatlanganda halqumning yutinish faoliyatining buzilishi tufayli ichilgan suyuqlik va ovqat luqmasi nafas yo‘llariga kirib qoladi va bemor yo‘talganda jaroxat maydonidan havo bilan birga chiqariladi. Hikildoq sohasi traxeya bilan birgalikda jarohatlanganda bo‘yinning yumshoq to‘qimalari ham zararlangan bo‘lib, qontalash va gematomalarni hosil bo‘lishi, jaroxat maydonidan havo, qon va shilimshiq ajralma kirib-chikib turish holati kuzatiladi. Hikildoqning yopiq tashqi jarohatlarida hiqildoq kismlarining lat yeyishi, sinishi, teri osti to‘qimasining yirtilishi natijasida bemorda hiqildoq torayishi holati yuzaga keladi. Bunday jarohatlar ko‘pincha ko‘cha-transport hodisalarida, sport o‘yinlari paytida sodir bo‘ladi. Hiqildoqning yengil jaroxatlarida hiqildoq sohasida og‘riq, shish, teri ostiga qon quyilishi, ba’zan terining shilinishi kuzatiladi. Til osti suyagi singan hollar quyidagi belgilar bilan kechadi: bemor og‘zini ochib, tilini chiqarganida keskin og‘riq paydo bo‘lishi, nutq va yutish harakatini qiyinligi; jarohat maydoni paypaslanganda g‘irchillash (krepitatsiya) tovushini eshitilishi. Hiqildoq tog‘aylari sinib, yumshoq to‘qimalar yirtilgan hollarda bemorda emfizema, disfagiya, nafas faoliyatini buzilishi va ovozning o‘zgarishi kuzatiladi. Og‘ir jarohatlarda hiqildoq til osti suyagidan yoki traxeyadan ajralib, bemorda bo‘g‘ilish holati yoki bo‘yin, yuz va ko‘krak qafasi teri osti emfizemasi yoki ko‘ks oralig‘i emfizemasi rivojlanib, bemorda o‘lim holati yuz berishi mumkin. Hikildoqning ichki jarohati ko‘pincha mexanik ta’sirlar natijasida yuzaga keladi (urilish, termik va kimyoviy ta’sir). Hikildoqda va burma osti bo‘shlig‘ida tiqilib qolgan yot jism shilliq pardani jarohatlashi mumkin. Bunday hollarda laringoskopiyada burma osti bo‘shlig‘ining shilliq pardasi qizargan va yirtilganligi, unda qontalashlar hosil bo‘lganligi ko‘rinadi. Shunga o‘xshash jarohatlar yot jismni chiqarib olish yoki endoskopiya muolajasi paytida ham sodir bo‘lishi mumkin. Hozirgi kunda intubatsiyali og‘riqsizlantirish keng qo‘llanilishi natijasida hiqildoq shilliq pardasining shishi, ovoz burmalarining falaji, intubatsiyadan so‘nggi granulemalar kabi asoratlar kam uchramoqda. Tashxis bemor shikoyatlari, anamnez ma’lumotlari, jarohat sodir bo‘lgan vaqtni va vaziyatini aniqlash asosida qo‘yiladi. Ob’ektiv tekshiruvda hiqildoq sohasidagi jarohat maydoni ko‘zdan kechirilib, yot jism bor-yo‘qligi aniqlanadi. Tekshiruvda bo‘yin yumshoq to‘qimalari zararlanganligi aniqlanadi. Laringoskopiyada shilliq osti gematomasi, ovoz boylamlari yirtilganligi, hiqildoq shiliq pardasining jarohati natijasida rivojlangan hiqildoq torayishi belgilari, hiqildoq qismlarini o‘z joyidan siljishi, hiqildoq tog‘aylari jarohatlanganligi aniqlanadi (96-rasm). Barcha klinik tekshiruvlardan tashqari bemorning qon guruhi va rezus-omili aniqlanib, zarur bo‘lsa endoskopiya, rentgenografiya, kompyuter tomografiyasi , MRT tekshiruvlari o‘tkaziladi. Davolash. Hiqildoq sohasi jarohatlangan bemor shifoxona sharoitida davolanadi. Shoshilinch ravishda xayot uchun zarur bo‘lgan nafas faoliyatini tiklash,qon oqishni to‘xtatish, jarohat maydoniga birlamchi ishlov berish, to‘qimalarni o‘z joyiga o‘rnatish va chok qo‘yish tadbirlari o‘tkaziladi. Kuchli qon oqishlarda jarohat maydonidan pastda tashqi uyqu arteriyasiga bosuvchi boylam qo‘yiladi yoki bog‘lanadi. Bemorning nafas olishi keskin buzilgan hollarda shoshilinch intubatsiya yoki traxeostomiya jarrohlik amallari (konikotomiya, krikokonikotomiya) bajariladi. Hiqildoqning yengil ichki jarohatida jarohat maydoni tozalangandan so‘ng bemorga antibiotiklar, shishga qarshi va desensibilizatsiya dori vositalari hamda mahalliy davolash muolajalari buyuriladi. HIQILDOQ VA TRAXEYaDAN QON OQIShI o‘tkir gemorragik laringit, ko‘k yo‘tal, ovoz zo‘riqishlari, hiqildoq gemangiomasi, qon kasalliklari va hiqildoq jarohatlarida hamda hiqildoqda bajarilgan jarrohlik amalidan so‘ng kuzatilishi mumkin. 96-rasm. Hiqildoq jarohati Kasallikning klinik manzarasi qon oqishining tezligi va uning sabablariga bog‘lik bo‘ladi. O‘tkir laringit va ko‘k yo‘talda hiqildoqning shilliq pardasi zararlanib, ovoz burmalarida hiqildoqdan qon oqishiga sabab bo‘lgan gematoma hosil bo‘ladi. Laringoskopiyada hiqildoqning shilliq pardasi qizarganligi, qon tomirlari kengayganligi, qontalashlar borligi, komissura va burma osti bo‘shlig‘ida limfadenoid to‘qimaning gipertrofiyasi ko‘rinadi. Hiqildoqning kichik gemangiomasida qon oqishi to‘satdan boshlanib, o‘z-o‘zidan to‘xtashi kuzatiladi. Qon oqishiga sabab bo‘lgan hiqildoqning ichki jarohati intubatsiya, yuqori bronxoskopiya muolajasi paytida sodir bo‘lishi mumkin. Ba’zan hiqildoqdan qon oqishi pastki traxeostomiyadan so‘ng kuzatilib, traxeostomiya naychasining diametri traxeya yorig‘ining diametriga mos kelmasligi, naycha traxeya devorini va bo‘yin qon tomirlarini jarohatlashi natijasida yuz beradi. Eroziv qon oqishlar bemorda hiqildoq perixondriti rivojlanganda, traxeostomiya naychasi bo‘yin qon tomir to‘plamiga yaqin joylashganda va asta-sekin qon tomiri devorining eroziyasi va anevrizmasi rivojlanganda kuzatiladi. Jismoniy zo‘riqishdan so‘ng bemorda kengaygan qon tomiri yorilib, kuchli qon oqishi tufayli hatto o‘lim xolatiga sabab bo‘lishi mumkin. Shuning uchun traxeostomiya naychasi qon tomir urishiga mos harakat qilganda u albatta chiqarib olinishi yoki joyi almashtirilishi lozim. Yirik kon tomiridan qon oqishi bemorning hayotiga jiddiy xavf solishi mumkin. Belgilari. Bemor yo‘talganda qip-qizil qon oqishi, qon tupurish va bo‘g‘ilish holatlari kuzatiladi. Auskultatsiyada traxeya va bronxlar sohasida o‘tkinchi xirillashlar eshitiladi. Tashxis bemorning shikoyatlari, kasallikni boshlanishi, bevosita va bilvosita laringoskopiya, mikrolaringoskopiya, endoskopiya, traxeoskopiya, bronxoskopiya tekshiruvlar natijalari asosida qo‘yiladi. Qiyosiy tashxisot. Hikildoq va traxeyadan qon oqishini halqum, o‘pka va qizilo‘ngachdan qon oqishidan farqlash lozim. O‘pkadan oqayotgan qonning rangi och-qizil va ko‘pikli bo‘lib, uzoq vaqt davomida ivimaydi. Qizilo‘ngach va me’dadan oqayotgan qonning rangi to‘q-qizil va hidli bo‘lib, qayt qilingan ovqat va me’da sharbatiga aralashgan bo‘ladi. Halqum qonashida bemor shilimshiq va qon aralash balg‘am tupuradi. Davolash. Bemor shifoxona sharoitida davolanadi. Davolashda qon oqishining tezligi, hajmi, xarakteri va sababi e’tiborga olinadi. Hiqildoq va traxeyadan qon oqishi kuzatilayotgangan bemorga gapirishni ta’qiqlash lozim. Qon kam miqdorda oqqanda hikildoq ichiga tanin yoki vismut kukuni sepilib, qon ko‘p miqdorda oqqanda bemorga muz parchalarini yutish buyuriladi, oyoqlariga issiq qo‘yiladi. Bir vaqtning o‘zida vikasol, ditsinon, etamzilat natriy, aminokapron kislotasi, askorbin kislotasi, tomir ichiga 10% kalsiy xlorid eritmasi va qon zardobi yuboriladi. Hozirgi paytda O‘zbekistonda ishlab chiqarilayotgan 0,5% lagoden eritmasini 10ml miqdorda vena ichiga asta-sekin yuborish yaxshi samara bermoqda. Qon oqishiga sabab bo‘lgan asosiy kasallik davolanadi.Yirik qon tomiridan qon oqishi bemor hayotiga jiddiy xavf solishi mumkin. HIQILDOQ YoT JISMI. Hikildoq va pastki nafas yo‘llarida kungaboqar, tarvuz va oshqovoq urug‘lari, yong‘oq, pista yoki tuxum po‘chog‘i, go‘sht va sabzavot bo‘lakchalari, igna, to‘g‘nagich, tugma, mix, o‘yinchoqlar qismi va boshqa yot jismlar tiqilib qolishi mumkin. Yosh bolalarda har narsani og‘ziga olish odati borligi sababli ovqatlanish yoki o‘yin paytida, yugurganda, yiqilganda yoki gapirganda og‘ziga olgan jism nafas yo‘llariga kirib qolishi mumkin. Yuqori nafas yo‘llari yot jismi ko‘pincha bolalarda uchraydi va ularda rivojlangan bo‘g‘ilish holatiga sabab bo‘ladi. Hiqildoqhalqumning himoya refleksi susaygan yoki tish protezlari qo‘yilgan katta kishilarda ham yot jismni nafas yo‘llariga kirib qolish hollari uchraydi. Hikildoq yot jismi 3,3% hollarda qayd etiladi. Kasallikning kechimi yot jismning shakli va o‘lchamlariga bog‘liq bo‘ladi. Yosh bolalarda organik yot jismlar ayniksa havfli hisoblanadi. Nafas yo‘llarida tiqilib qolgan organik yot jism shishib, ilgak yordamida chiqarib olishga uringanda parchalanishi,uning kichik parchalari kichik bronxlar yorig‘iga kirib, ularni yopib ko‘yishi mumkin. Kichik yot jism ko‘zga ko‘rinmaydi, shuning uchun u bronxlarda uzoq vaqt davomida qolib ketadi va zotiljam, traxeobronxit kabi asoratlarni rivojlanishiga olib kelishi mumkin. Organik yot jism allergen sifatida nafas yo‘llari shilliq pardasining shishi va patologik mikroflarani rivojlanishiga yordam beradi. Klinik belgilari. Yirik yot jism hiqildoq yorig‘ida tiqilib qolganda bemorda bo‘g‘ilish holati yuz berishi mumkin. Kichik yot jism hikildoq sohasida tiqilib qolganda, uning shilliq pardasi yallig‘lanib,shishadi. Buning natijasida bemorda hikildoq torayishi belgilari rivojlanishi mumkin. Bemorda xurujli yo‘tal, ba’zan yutinganda og‘riq va qusish kuzatiladi. Yot jism ovoz tirqishi sohasida tiqilib qolganda bemorning ovozi o‘zgaradi, pasayadi, ba’zan afoniya kuzatiladi. Traxeya yorig‘ida ko‘pincha ovoz yorig‘idan o‘tgan o‘rtacha hajmdagi yot jismlar tiqilib qoladi (yong‘oq donalari, no‘xat, turli o‘simliklarning urug‘i). Bemor tunda yoki hayajonlanganda hurujli yo‘talga shikoyat qiladi. Traxeyada tiqilib qolgan harakatchan yot jismida auskultatsiyada dag‘al o‘tkazuvchan xirillash eshitilib, yot jismning harakati belgisi aniqlanadi; yo‘talganda yoki nafas chiqarilganda yot jism hiqildoqning ovoz boylamlariga uriladi va shunda vrach “chertgan” tovushni eshitadi, traxeya sohasini paypaslaganda esa u yengil turtkini his etadi. Bemor og‘zini ochib, nafas olganda hushtak tovushi eshitiladi. Traxeyaning harakatchan yot jismi ba’zan hiqildoqda tiqilib qolib, to‘satdan rivojlangan bo‘g‘ilish holatiga sabab bo‘ladi. Yot jism traxeya bifurkatsiyasi sohasida tiqilib qolganda bemorda inspirator, ba’zan - ekspirator hansirash, terining rangparligi va bezovtalik kuzatiladi. Bronxlarda tiqilib qolganda yot jismda bemorda vaqti-vaqti bilan yo‘tal xurujlari va nafas faoliyatining buzilish belgilari kuzatiladi. Xurujlar orasida bemor tinchlanib, erkin nafas oladi. Ko‘pincha yot jism o‘ng bronxda (80% hollarda), kamdan-kam hollarda - chap bronxda tiqilib qoladi. Hiqildoq yoki traxeya yorig‘iga tibbiy zuluk kirib qolgan hollarda bemorda xurujli yo‘tal, qon qusish, qon tupurish, ovozni bug‘ilishi, nafas olish va nafas chiqarish harakatlarining qiyinligi va hatto bo‘g‘ilish holati yuz berishi mumkin. Kasallikning kechimi bronx yorig‘ining yopilish darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Yot jism bronx yorig‘ini to‘liq yopib quygan hollarda bemorda o‘pkaning o‘ng yoki chap bo‘lagi atelektazi belgilari rivojlanadi. Bemor yo‘talganda yot jism o‘pkaning qaysi bo‘lagida tiqilib qolganiga qarab auskultatsiyada nafasni susayishi, quruq va ho‘l xirillashlar, perkussiyada o‘pka tovushini qisqarishi yoki qutisimon bo‘lishi. Bronx torayishi 3 klinik shakllarda namoyon bo‘ladi; to‘lik, ventil va qisman torayishi. 1) bronxning to‘liq torayishida o‘pkaning bir bo‘lagi atelektazi rivojlanadi; 2) ventil bronx torayishida yot jism tiqilgan tomonda o‘pka emfizemasi rivojlanadi. 3) bronxning qisman torayishida Golsknext-Yakobson belgisi kuzatiladi, ya’ni bemor chuqur nafas olganda ko‘ks oralig‘i a’zolari yot jismi bo‘lgan bronx tomonga siljiydi. Tashxis kasallikning o‘ziga xos boshlanishi, bemor shikoyatlari, auskultatsiya, perkussiya, rentgenoskopiya, rentgenografiya, bronxoskopiya, kompyuterli tomografiya ma’lumotlari asosida qo‘yiladi. Kattalarda hikildoq yot jismi bilvosita laringoskopiyada aniqlanadi (97-rasm). Bronxoskopiyada bronxoskop birinchi navbatda yot jism tiqilib qolgan maydonga kiritiladi va dastlab shu maydon ko‘zdan kechiriladi. Yot jismning shakli, bronx devoriga nisbatan joylashuvi baholanadi va uni chiqarib olish rejasi tuziladi. Rentgenologik tekshiruv yot jism kaysi joyda tiqilib qolganini aniqlashga yordam beradi. Rentgenkontrastli yot jism ko‘krak qafasi rentgenogrammasida ko‘rinadi. Rentgenkontrastsiz yot jismda rentgenologik manzara bronx yorig‘ining yopilish darajasiga qarab turlicha bo‘ladi: - bronx yorig‘i to‘liq yopilganda bemorda obturatsiyali atelektaz rivojlanadi, ya’ni o‘pka soyasi xiralashib, diafragma gumbazi yuqoriga ko‘tarilib, qovurg‘alar orasi torayib, ko‘ks oralig‘ining soyasi yon tomonga siljiydi; - bronx yorig‘i qisman yopilganda zararlangan tomonda diafragma gumbazining harakati cheklanib, o‘pka soyasi xiralashib, nafas 97-rasm.Hiqildoq yot jismi olganda ko‘ks oraligining soyasi zararlangan tomonga siljiydi (Golsknext- Yakobson belgisi); - bronx ventil shaklida yopilganda o‘pka soyasining tiniqligi kuchayib (emfizema), qovurg‘alar oralig‘i kengayib, ko‘ks oralig‘i a’zolari sog‘lom tomonga siljiydi, zararlangan tomonda diafragma gumbazi pastga tushib, uning harakati chekalanadi. Davolash. Nafas yo‘llari yot jismi shifoxona sharoitida endotraxeal og‘riqsizlantirish ostida bajarilgan yukori yoki pastki traxeobronxoskopiyada chiqarib olinadi. Nafas yo‘llari yot jismini pastki traxeobronxoskopiya yordamida chiqarib olish uchun traxeostomiya jarrohlik amali quyidagi hollarda qo‘llaniladi: 1) yirikroq yot jism hiqildoq osti bo‘shlig‘ida yoki traxeyada tiqilib qolganda va uni chiqarib olish paytida bo‘g‘ilish hollari rivojlanish xavfi tug‘ilganda; 2) yot jism traxeya-bronx tizimining chuqur bo‘limlarida tiqilib qolganda; 3) bemorning ahvoli og‘ir bo‘lib, vrachning qo‘l ostida bronxoskop bo‘lmaganda. Pastki traxeobronxoskopiya quyidagi vaziyatlarda bajariladi: 4) shishgan yoki o‘tkir uchli yirik yot jismni ovoz yorig‘i orqali chiqarish iloji bo‘lmaganda; 5) yot jism tufayli bemorda bo‘g‘ilish holati rivojlanganda; 6) bronx yot jismini yuqori bronxoskopiyada chiqarib olishga urinishlar ijobiy natija bermaganda. Bronxoskopiya yordamida yot jismni chiqarib olishni iloji bo‘lmagan hollarda bemor jarrohlik bo‘limiga o‘tkazilib, yot jism jarrohlik usuli yordamida olinadi. Yot jism parchalanganda birinchi navbatda uning yirik bo‘lagi chikarib olinadi, qolgan mayda bo‘lakchalari bronxlarni yuvish yoki elektr so‘rg‘ich yordamida chiqariladi. Traxeobronxoskopiyada kuzatilishi mumkin bo‘lgan asoratlar: - jarohatdan so‘nggi laringit; - traxeya va bronxlar shilliq pardasini jarohatlanishi, teshilishi; - yurak faoliyatining reflektor to‘xtashi (sayyor asab tolasi bosilganda ); - nafas yo‘llaridan qon oqishi; - pnevmotoraks; - teri osti emfizemasi; - traxeobronxit va zotiljam. Hiqildoq yorig‘ida tibbiy zuluk tiqilib qolganda umumiy og‘riqsizlantirish ostida bevosita laringiskopiya tekshiruvi bajarilib, zuluk qisqich yordamida ushlanib, hiqildoq yorig‘iga 10% natriy xlorid eritmasi ozgina sepilsa tishlagan joyini qo‘yib yuboradi va zuluk osongina chiqarib olinadi. HIQILDOQNING TERMIK VA KIMYoVIY KUYIShLARI ko‘proq yosh bolalarda sodir bo‘ladi (bola bilmasdan qaynoq suvni, sut, kislota yoki ishqor eritmasini ichib qo‘yishi mumkin). Kattalar orasida ruxiy holatlarga duchor bo‘lgan shaxslar o‘z joniga qasd qilish maqsadida o‘tkir kislota yoki ishqor eritmasini ichish hollari uchraydi. Bolalarda hiqildoq kuyishlari hiqildoq usti qopqog‘i, cho‘michhiqildoq usti burmalari shilliq pardasining shishi, nafas olishning qiyinlashishi, hiqildoq torayishining klinik belgilari bilan kechadi. Belgilari: Dastlab bemorda kuchli og‘riq paydo bo‘lib, u yutinganda, qusganda va yo‘talganda kuchayadi. Kuyishning I darajasida hiqildoq shilliq pardasining epiteliy qatlami kuyib, hiqildoqqa kirish joyining shilliq pardasi keskin qizaradi; II darajasida - bemorda zaharlanish belgilari kuchayib, jarohat maydonining shilliq pardasi shishib, nekrotik qarash bilan qoplanadi. Termik kuyishlarda nekrozga uchragan shilliq pardaning rangi oqish, keyinchalik kulrang tus oladi (98-rasm). Azotkislota bilan kuyganda jarohat maydonining rangi sarg‘ish, xlorid va oltingugurt kislotalar bilan kuyganda - jigarrang, sirka kislotasi va o‘tkir ishqorlar ta’sirida kuyganda - oqish rangda bo‘ladi. 98-rasm. Hiqildoq kuyishi Kuyishning III darajasida bemorda kuchli zaharlanish belgilari, atsidoz, eritrotsitlar gemolizi kabi jarayonlar rivojlanadi. Bunda nafaqat shilliq parda, shillik osti to‘qimasi ham kuyadi va chuqur nekrozga uchraydi. Bemorda buyrak, jigar, yurak, qontomir tizimlari yetishmovchiligi rivojlanadi. Hiqildoqning termik kuyishidan so‘ng dastlabki soatlarda bemorda hiqildoq torayishi belgilari riaojlanadi. Hiqildoq, qizilo‘ngach va me’daning kuyishi bir vaqtda yuz bergan hollarda bemorning ahvoli yanada og‘irlashadi. Tashxis bemor shikoyatlari, kasallikning boshlanishi haqidagi ma’lumotlar asosida qo‘yiladi. Tekshiruv paytida kuyish qachon va qanday vaziyatda sodir bo‘lganligi, kuydiruvchi modda va zaharlanish darajasi aniqlanib, zarur bo‘lsa bevosita va bilvosita laringoskopiya, rentgenografiya va boshqa tekshiruvlar o‘tkaziladi. Davolash. Hikildok kuyishlarida rivojlanishi mumkin bo‘lgan asoratlarning oldi olinishi ko‘pincha poliklinika sharoitida ko‘rsatilgan shoshilinch tibbiy yordamga bog‘liq. Birinchi navbatda termik yoki kimyoviy omil ta’siri to‘xtatilib, bemorga shoshilinch tibbiy yordam ko‘rsatiladi, kimyoviy kuyishda kimyoviy moddani neytrallashtirish tadbirlari o‘tkaziladi. Hiqildoqning kimyoviy kuyishida bemorga ko‘p miqdorda suyuqlik (sut, zardob), muz parchalari, o‘simlik yog‘i, tuxum oqsili ichiriladi, tomog‘i antiseptik eritmalar bilan chayiladi. Bir vaqtning o‘zida mushak orasiga, tomir ichiga yurak-qon tomir tizimiga ta’sir etuvchi dorilar (kordiamin, kofein), og‘riqsizlantiruvchi dorilar (analgin, ketonal, promedol, omnopon, morfin) yuboriladi. Vena ichiga yoki o‘mrov osti venasiga o‘rnatilgan katetr orqali shokka va organizmning zaharlanishiga qarshi infuzion terapiya o‘tkaziladi: poli-glyukin (800 ml), glyukoza-novokain aralashmasi ( 300 ml 5% glyukoza va 30 ml 2% novokain eritmalari), 0,9 % natriy xlorid eritmasi,reopoliglyukin, qon zardobi va boshqa suyuqliklar bemor yoshiga, tana vazniga va ahvolining og‘irligiga qarab tomchilab yuboriladi. (Bemorning arterial bosimi va siydikning umumiy tahlili nazorat qilinadi (gematuriya)! Anuriyada buyrak atrofi novokain blokadasi va boshqa kerakli muolajalar bajariladi. Zarur bo‘lsa shok holati bartaraf etilgandan so‘ng bemor “sun’iy buyrak” bo‘limiga o‘tkaziladi. Hiqildoq shilliq pardasining kuyishi natijasida hikildoq torayishi va nafas faoliyatining buzilish belgilari rivojlanganda bemorga laziks, eufilin 2,4 %, noshpa, 1 kg tana vazniga 5-10 mg hisobida gidrokortizon, 1 kg tana vazniga 1-5 mg prednizolon kuniga 2 - 4 marta mushak orasiga yoki vena ichiga yuboriladi. Xiqildok sohasi limfotrop terapiyasi bajariladi: hiqildoq sohasining terisi spirt bilan tozalangandan so‘ng teri ostiga 0,25%-1,5 ml novokainda eritilgan 8-16 YeD lidaza yoki 1,0 furasemid yuboriladi, 15 daqiqadan so‘ng 1 kg tana vazniga 1-2 mg dan prednizolon, yana 15 daqiqadan so‘ng - 150 000 TB antibiotik eritmasi yuborildi. Keyin bemorning tomog‘iga 20% dimeksid eritmasiga shimdirilgan issiq boylam qo‘yiladi, hikildoq sohasiga gioksizon malhami bilan fonoforez qilinadi. Shu tartibda bajarilgan muolaja har 12 soatda takrorlanadi. Burun chig‘anoklari old uchining shillik pardasi ostiga 0,5 -2 ml novakain eritmasini yuborish, ya’ni endonazal novokain blokadasi yaxshi natija beradi. Bemorning yoshiga, tanasining vazniga qarab noshpa, platifillin, atropin sulfat, baralgin mushak orasiga yoki vena ichiga yuboriladi. Mahalliy davolash tadbirlaridan yallig‘lanishga qarshi mahalliy usulda bioparoks aerozoli 4-5 mahal sepish, og‘riqsizlantirish maqsadida 1 % novakain eritmasini 1 osh qoshiqdan 8 mahal, 100 ml o‘simlik yog‘iga 3,0 anestezin qo‘shib, 1 osh qoshiqdan 4-6 mahal ichish tavsiya qilinadi. Bemorning nafas olishiga alohida e’tibor beriladi; hikildoq torayishining kompensatsiya yoki subkompensatsiya bosqichida konservativ davolash tadbirlari, hikildoq shishi kuchayganda - intubatsiya yoki traxeostomiya jarrohlik amallari bajariladi. Bo‘g‘ilish holatida traxeostomiya va intubatsiyani bajarishni iloji bo‘lmagan xollarda konikotomiya yoki krikokonikotomiya jarrohlik amallari bajariladi. Bemorga namlangan kislorod, tuzsiz taomlar, choy beriladi. Hiqildoq kuyishlarini oldini olish uchun aholi orasida zaharli moddalarni (sirka kislotasi, kaustik soda) uyda saqlash koidalari (bunday moddalar bolalardan uzoq joylarda, zararsiz eritma shaklida saqlanishi lozim) haqida suhbatlar o‘tkaziladi. Tashxis bemor shikoyatlari, kasallikni boshlanishi, hiqildoq kuyishi qachon ruy berganligi va unga nima sabab bo‘lganligi aniqlanib, halqum va hiqildoq soxalari ko‘zdan kechiriladi. Laringoskopiyada hiqildoq usti qopqog‘i, cho‘michhiqildoq usti burmalari, valekulalar, noksimon cho‘ntaklarning chandiqli o‘zgarishlari aniqlanadi. Bundan tashqari, hiqildoq rentgenografiyasi va kompyuter tomografiyasi tekshiruvlari o‘tkaziladi. Asoratlarni davolash. Bemorga simptomatik va umumiy davolash tadbirlari, ko‘rsatma bo‘yicha (surunkali zotiljam, surunkali traxeobronxitning avji) yallig‘lanishga qarshi, giposensibilizatsiya va fizioterapiya muolajalari o‘tkaziladi. Zarur bo‘lsa traxeostomiya naychasi almashtiriladi, traxeolaringo- va faringostoma tozalanadi. Asoratlarni, traxeo-, laringo- va faringostoma faoliyatining buzilishini (bo‘g‘ilish, bemor vaznining yo‘qotilishi) o‘z vaktida aniqlash davolashda muhim axamiyatga ega. Laringo-, faringo- va traxeostomada rivojlangan hikildoqhalqum va hiqildoq sohasining yallig‘lanishi bilan og‘rigan bemor dispanser nazorati ostiga olinadi. Vaqti-vaqti bilan stoma tozalanib, traxeostomiya naychasi almashtiriladi. Bemorga lidaza, elastaza dori vositalari, kun tartibiga rioya qilish tavsiya etiladi. Yuqori nafas yo‘llari kasalliklarini oldini olish choralari o‘tkaziladi. LARINGOSPAZM - hiqildoq asab-mushak apparatining reflektor qo‘zg‘aluvchanligining oshishi va ovoz tirqishining to‘satdan torayishi bo‘lib, odatda 3 oylikdan 2 yoshgacha bo‘lgan bolalarda uchraydi. Laringospazm raxit, spazmofiliya kasalliklarining belgisi va yosh bolalarda sun’iy ovqatlantirishning salbiy oqibati sifatida namoyon bo‘ladi. Laringospazmni rivojlanishiga gipokalsiemiya, vitamin D yetishmovchiligi sabab bo‘ladi; qonda kalsiy miqdori 1,4-1,7 mmol/l gacha kamayadi (me’yorda 2,4-2,8 mmol/l). Kalsiy miqdorining kamayishi natijasida asab-mushak qo‘zg‘aluvchanligi oshib, ko‘ndalang-targ‘il mushaklar talvasali qisqarishga moyil bo‘lib qoladi, organizmda alkaloz rivojlanadi. Larinospazm holatida hiqildoqning barcha mushaklari qatnashadi. Klinik belgilari. Kasallik odatda to‘satdan, kuchli yo‘tal yoki qo‘rquvdan so‘ng paydo bo‘ladi. Bemorda dastlab shovqinli va davomli nafas harakatlari, keyinchalik uzilib turuvchi yuzaki nafas harakatlariga aylanadi. Ba’zan ovoz tirqishining yopilishi va xo‘roz qichqirig‘ini eslatuvchi nafas harakati kuzatiladi. Laringospazm xuruji paytida bemorning boshi orqaga tashlangan, ko‘zlari keng ochilgan, bo‘yin mushaklari taranglashgan, teri qoplamlari ko‘karganligi ko‘zatiladi. Ba’zan qo‘l-oyoqlar va yuz mushaklarining talvasali qisqarishi yuz beradi. Ovoz tirqishining butunlay yopilishi nafas harakatlarining to‘xtashiga, es- hushni yo‘qotilishiga, ba’zan yurak faoliyatini to‘xtab qolishi va o‘lim holati yuz berishi mumkin. Laringospazm xuruji odatda 10-30 soniya davom etib, keyin davomli va shovqinli nafas olish harakati qiyin nafas chiqarish harakati bilan almashadi. Keyin nafas harakatlari tiklanadi. Xurujlar orasidagi davrda bemorda mushaklar qo‘zg‘aluvchanligini oshishi belgilari aniqlanadi: - Xvostek belgisi - bolaning lunji sohasiga ohista urganda yuz mushaklari qisqaradi; - Trusso belgisi-qo‘lning qon tomir va asab tolalar to‘plami sohasi qisilganda panja mushaklari qisqarib, bolaning kafti “akusher qo‘li “ni eslatuvchi holatni egallaydi. Bunday bemorlarda adenotomiya, halqum orti ho‘ppozini ochish jarrohlik amallari og‘ir asoratlar bilan kechishi mumkinligini esda tutish lozim! Kattalarda laringospazm hiqildoqda balg‘am to‘planganda yoki hiqildoq yorig‘ida yot jism tiqilib qolganda, bemor kuydiruvchi moddalar va turli dorilar bilan ishlaganda, zararli gaz va chang bilan ifloslangan havodan nafas olganda kuzatiladi. Markaziy laringospazm qo‘rquv, asab buzilishlari, epilepsiya, qoqshol va orqa miya kasalliklarida kuzatilishi mumkin. Bunday hollarda laringospazm huruji kuchli yo‘tal, yuzni qizarishi, burunlab uchburchagini ko‘karishi, ovozni o‘zgarishi bilan kechadi va qisqa vaqt davom etadi. Tashxis kasallikni boshlanishi, bemor shikoyatlari, laringoskopiya manzarasi, ovoz boylamlari spazmining klinik belgilari asosida qo‘yiladi. Xurujlar orasida hiqildoqda hech qanday patologik o‘zgarishlar kuzatilmaydi. Xuruj paytida bajarilgan bevosita laringoskopiyada hiqildoq usti qopqog‘i buralib, cho‘michhiqildoq usti burmalari o‘rta chiziqda bir-biriga tegib turganligi va cho‘michsimon tog‘aylar bir-biriga yaqinlashganligi ko‘rinadi. Shoshilinch tibbiy yordam. Laringospazm xurujini to‘xtatish uchun teriga (yuzga sovuq suv sepish, igna sanchish, chimchilash) va shilliq pardaga (burun ichini zondga o‘ralgan paxta bilan qitiqlash, navshodil spirtni hidlatish, til ildizini shpatel bilan bosib, halqum refleksini qo‘zg‘atish) kuchli ta’sir ko‘rsatiladi. Bolaga tinchlantiruvchi spazmolitik dori vositalari buyuriladi, mushak orasiga kerakli miqdorda noshpa, baralgin, seduksen, relanium yuboriladi. Davomli laringospazm holatida vena ichiga 0,5% novokain yoki oksibutirat natriy eritmalari yuboriladi. Dorilar samara bermagan og‘ir xollarda intubatsiya, traxeotomiya yoki konikotomiya jarrohlik amali bajariladi. Hurujlar orasida bemorga tinchlantiruvchi bromidlar, kalsiy dori vositalari, D2 vitamini, parxez taomlar (sut mahsulotlari, sabzavotlar) buyurilib, toza havoda ko‘proq sayr qilish tavsiya qilinadi. Bola ulg‘aygan sari (odatda 5 yoshda) laringospazm xurujlari o‘z-o‘zidan to‘xtaydi. HIQILDOQ ShIShI (oedema laryngea) - hiqildoq shilliq pardasining tez rivojlanib,shillik osti kavatining transsudat bilan tuyinishi natijasida nafas olish yorig‘ini torayishi bilan kechuvchi vazomotor-allergik jarayon. Etiologiyasi. Hiqildoqning o‘tkir shishi ko‘pincha turli patologik jarayonlarning belgici sifatida namoyon bo‘ladi.U quyidagi kasalliklarda rivojlanishi mumkin: 1) hiqildoq va unga yaqin a’zolarning yallig‘lanish jarayonlarida (hikildoq anginasi, burma osti laringiti, flegmonali laringit, o‘tkir laringotraxeit, xondroperixondrit, hiqildoq usti ho‘ppozi, xalqum va uning yon va orqa bo‘shliqlari, bo‘yin umurtqalari sohasi, til ildizi va og‘iz bo‘shlig‘i tubining yiringli jarayonlari, bo‘yin flegmonasi); 2) o‘tkir yuqumli kasalliklarda (difteriya,qizamiq, skarlatina,gripp va boshq.); 3) hiqildoq,ko‘ks oralig‘i, qizilo‘ngach va qalqonsimon bez o‘smalarida (havfsiz va havfli); hiqildoq shishi onkologik kasallik bilan og‘rigan va nur bilan davolangan bemorlarda kuzatilishi mumkin. 4) hiqildoq jarohatlarida (sanchilgan, kesilgan, termik, kimyoviy jarohatlar, yot jism); 5) allergik kasalliklarda; bunda hiqildoqning yallig‘lanishsiz shishi ayrim oziq-ovqat, dori va kosmetik mahsulotlarga nisbatan allergik reaksiyaning belgisi sifatida yuzaga keladi (99-rasm); 6) yurak-qon tomir kasalliklarida, qon aylanish yetishmovchilgining II, III bosqichlarida, buyrak kasalliklari, jigar sirrozi va kaxeksiyada ); 1) ba’zan yatrogen hiqildoq shishi, ya’ni hikildoq va bo‘yin sohasida bajarilgan jarrohlik amali, davomli yuqori traxeobronxoskopiya, davomli intubatsiyadan so‘ng rivojlanishi mumkin; Hiqildoq shishi yumshoq to‘qimaga boy shilliq osti qavatida, ya’ni hiqildoq usti qopqog‘ining til yuzasida, cho‘michhiqildoq usti burmalarida, hiqildoqga kirish joyining orqa devorida, hiqildoqning pastki qavatida rivojlanib, nafas faoliyatining keskin buzilishiga olib keladi. Tashxis kasallikni boshlanishi, bemor shikoyatlari, nafas olish faoliyatining turli darajada buzilishi, bilvosita va bevosita laringoskopiya, bronxoskopiya, hiqildoq va ko‘krak qafasi rentgenografiyasi tekshiruvlarining natijalari asosida qo‘yiladi. Davolash tadbirlari hiqildoq shishining rivojlanishiga sabab bo‘lgan asosiy kasallikni davolashga karatiladi va shifoxona sharoitida olib boriladi. Nafas yo‘llari torayishining kompensatsiya va subkompensatsiya bosqichlari kasallikni kelib chiqish sababiga qarab dorilar bilan davolanadi. Bemorga quyidagi dori va davolash tadbirlari buyuriladi: 1) antibiotiklar ( yarim sintetik penitsillinlar, makrolidlar va boshk.); 2) giposensebilizatsiyalovchi dori vositalar; 3) kortikosteroidlar; 99-rasm. Hiqildoqning allergik shishi 4) tinchlantiruvchi dorilar; 5) siydik haydovchi dorilar; 6) hiqildoq sohasiga turli boylamlar qo‘yish; 7) fizioterapiya muolajalari (ingalyatsiya , elektroforez va boshq) ; 8) chalg‘ituvchi terapiya va degidratatsiya tadbirlari; Vena ichiga 40% - 20 ml glyukoza, 1% kalsiy xlorid eritmasi bir daqiqada 40 - 50 tomchidan tomchilab (bolalarga 7-10 ml/kg,kattalarga 400 ml gacha, 5%-5 ml natriy askorbinat, 40% - 5 ml urotropin eritmalari, 30-90 mg prednizolon, 2,4% - 5-10 ml eufillin yoki tio-sulfat natriy eritmalari yuboriladi. Mushak orasiga dimedrol (1%-2 ml), pipolfen (2,5% -2 ml), teri ostiga 0,1% -1 ml atropin sulfat eritmalari yuboriladi. Pastki va o‘rta burun chig‘anoqlari old qismining shilliq pardasi ostiga 1-1,5 ml 0,5% -1% novokain eritmasini yuborish ham samarali davolash usuli hisoblanadi. Bemorga chalg‘ituvchi terapiya (oyoqlarga issiq vanna, ko‘krak qafasi va oyoqlarga xantal kuyish), tana haroratini me’yorlashtiruvchi va yurak faoliyatini yaxshilovchi dori vositalari buyuriladi. Yallig‘lanish jarayoni tufayli rivojlangan hikildoq shishida bemorga antibiotiklar tavsiya qilinsa, allergik shishda birinchi navbatda allergenning ta’siri bartaraf etilishi lozim. Kuyishdan so‘ng rivojlangan hikildoq shishida shokka qarshi terapiya o‘tkazilib, ayrim hollarda yiringli jarayonni bartaraf etish maqsadida jarrohlik amali bajarilishi mumkin. Keskin rivojlangan hiqildoq shishida bemor ahvoli yaxshilanmasa kortikosteroidlarning miqdori ko‘paytirilib, vena ichiga 200 ml izotonik eritmada eritilgan 90 mg prednizolon, 2 ml pipolfen, 10 ml 10% kalsiy xlorid, 2 ml laziks eritmalari yuboriladi. Dorilar foyda qilmaganda va torayishning dekompensatsiya bosqichi rivojlanganda termoplastik naycha yordamida intubatsiya va shoshilinch traxeostomiya jarrohlik amali, bo‘g‘ilish holatida esa shoshilinch konikotomiya, tashqi nafas tiklangandan so‘ng – traxeostomiya jarrohlik amallari bajariladi. HIQILDOQ ANGINASI (angina laryngea) yoki shilliq osti laringiti (laryngitis submucosa) – bu hiqildoq qorinchalari, cho‘michsimon burmalarning shilliq pardasi orasida, noksimon cho‘ntak tubida va xiqildoq usti qopqog‘ining til yuzasida joylashgan limfoid to‘qimalarning yallig‘lanishi bilan kechgan o‘tkir yuqumli yiringli kasallik. Etiologiyasi. Kasallikni turli bakteriyalar: stafilakokk, streptokokk, pnevmokokk, ko‘k yiringli tayoqcha va zamburug‘lar qo‘zg‘atadi. Hiqildoq jarohatlari kasallikning etiologiyasida muhim ahamiyatga ega. Kasallikning patogenizida organizm immun holatini sustligi, mikrofloraning virulentligi, shamollash, sovqotish va boshqa omillar muhim ahamiyatga ega. Klinik belgilari. Hiqildoq anginasida bemorning umumiy ahvoli og‘ir bo‘lib, tana harorati 38-39 0 S ga ko‘tariladi, yutinganda tomog‘i og‘riydi, hiqildoq orqali nafas olishi qiyinlashib, hiqildoq sohasi paypaslanganda og‘riydi, ba’zan hiqildoq torayishining belgilari kuzatiladi. Bo‘yin mahalliy limfa tugunlari kattalashib, og‘riydi. Laringoskopiyada hiqildoq usti qopqog‘i, noksimon cho‘ntaklar, cho‘michhiqildoq usti va ovoz burmalarining shilliq pardalari qizarib, shishganligi va yiringli karash bilan qoplanganligi aniqlanadi. Tashxis bemor shikoyatlari, kasallikni boshlanishi, tashqi tekshiruv, laringoskopiya, mikrolaringoskopiya va boshqa qo‘shimcha tekshiruv natijalari asosida qo‘yiladi. Davolash. Hiqildoq anginasi bilan og‘rigan bemor shifoxona sharoitida davolanadi. Unga yallig‘lanishga qarshi, organizm zaharlanishini kamaytirish, giposensibilizatsiya va simptomatik terapiya tadbirlari o‘tkaziladi. Antibiotiklardan asosan penitsillin guruhi antibiotiklari (fenoksimetilpenitsillin, amoksitsillin/klavilanat) yoki II –III avlodga mansub sefalosporinlar (sefuroksim, sefatoksim, seftriokson) va makrolidlar (eritromitsin, roksitromitsin, azitromitsin) tavsiya etiladi. Mahalliy usulda fuzafunjin (bioparoks) aerozolini qo‘llash ijobiy natija beradi. U topik antibiotik bo‘lib, bakteriyalarga va yallig‘lanishga qarshi ta’sirga ega. Bioparokc aerozolini 7 kun damomida har 4 soatda og‘iz orqali purkash tavsiya etiladi. Hiqildoq shishini kamaytirish maqsadida vena ichiga 40% -20-30 ml glyukoza, 10% - 10 ml kalsiy xlorid, 60 - 90 mg prednizolon, siydik haydovchi dori vositalar ( 1 ml laziks), mushak orasiga gistaminga qarshi dori vositalari (2% -1 ml suprastin, 2% -1 ml tavegil, 2,5% - 1 ml pipolfen) yuboriladi. Bemorga chalg‘ituvchi muolajalar buyuriladi (oyoqlarga issiq vanna qilish, ko‘krak qafasiga va oyoq qorinchalariga hantal qo‘yish), bo‘yin sohasiga 20% dimeksid yoki 50% spirt eritmasiga shimdirilgan issiq boylam qo‘yiladi. Hiqildoq sohasi 0,5% -10-20 ml novokain eritmasi bilan blokada qilinadi. Bemorlarga 1% li kalsiy xlorid eritmasini kattalarga 400 ml ( bolalarga 7-10 ml / kg hisobida) vena ichiga tomchilab (kattalarga bir daqiqada 50-60 tomchi, bolalarga 40-50 tomchi) yuborish usuli yaxshi samara beradi. Chunki kiritilayotgan suyuqlik organizmni yuvib, dezintoksikatsiya vazifasini bajaradi, sekin-asta qon bilan tarqalayotgan kalsiy xlorid eritmasi qon tomirlar o‘tkazuvchanligini me’yorlashtirib, antiallergik va yallig‘lanishga qarshi ta’sir ko‘rsatadi. Va nihoyat, kalsiy xlorid eritmasi immunostimulyator vazifasini bajaradi. Ushbu eritma o‘zining kompleks ta’siri bilan hiqildoq anginasini tezda bartaraf etishga, o‘tkir yallig‘lanish jarayonini susaytirishga yordam beradi. Bundan tashqari, antibiotiklarni hiqildoq sohasiga limfotrop usulda yuborish ham faqat foyda keltiradi. Limfotrop terapiya quyidagicha o‘tkaziladi: bo‘yinning old va yon tomonlariga yoki jag‘ osti sohasiga teri ostiga dastlab 1,0 ml laziks va 2 ml novokain, keyin novokainda eritilgan antibiotik (150 - 250 000 TB) yuboriladi, undan so‘ng hiqildoq sohasiga 20% dimeksid eritmasiga shimdirilgan issiq boylam qo‘yiladi. Muolaja har 12 soatda takrorlanadi. Olib borilgan tadbirlar camara bermay, hikildoq torayishining dekompensatsiya bosqichi rivojlanganda shoshilinch traxeostomiya jarroxlik amali bajariladi. Kasallik yengil kechgan hollarda esa bemor davolashning 6-8- kuni sog‘ayib ketadi. Ba’zan yallig‘lanish jarayoni shilliq osti qavatiga, bo‘yin mushaklari orasiga, ko‘ks oralig‘iga tarqalishi mumkin. Bunday asoratlarni oldini olish uchun kasallikni o‘z vaqtida aniqlash va davolash tadbirlarini o‘z vaqtida o‘tkazish lozim. O‘TKIR EPIGLOTIT - hiqildoq usti qopqog‘i, cho‘michhiqildoq usti va dahliz burmalari shilliq pardasining o‘tkir yallig‘larishi bo‘lib ko‘pincha 3-7 yashar bolalarda uchraydi. Kasallik belgilari juda tez rivojlanib, qisqa vaqt ichida (12-15 soatda) bo‘g‘ilish holatiga olib kelishi mumkin. Kuz va qish mavsumlarida o‘tkir epiglotit bilan og‘rigan bemorlar soni ko‘payadi. Etiologiyasi va patogenezi. Kasallikni rivojlanishiga ko‘pincha grammmanfiy bakteriyalar, Haemophilus influenzae, Streptococcus viridans, Staphilococcus pyogenes va Diplococcus pheumoniae qo‘zg‘atadi. Sovuq va quruq havo yallig‘lanish jarayonini rivojlanishiga yordam beradi. Klinik belgilari. Kasallik to‘satdan boshlanadi. Bemorning tana harorati 39-400 S ko‘tarilib, tomog‘i og‘riydi, yutinganda og‘riq kuchayadi, uyquchanlik, ko‘ngil aynishi, ba’zan qusish, keyinchalik nafas yetishmovchiligi belgilari paydo bo‘ladi. Ushbu belgilar ko‘pi bilan 12-15 coat davom etadi, ayrim hollarda kasallikning dastlabki soatlarida bo‘g‘ilish holati yuzaga kelishi mumkin. O‘tkir epiglotit bilan og‘rigan bola og‘zini ochgan va pastki jag‘ini oldinga cho‘zgan holda boshini oldinga egib yarim o‘troq holatini egallaydi, ovqatdan va suv ichishdan bosh tortadi, og‘zidan so‘lagi oqib, ovozi pasayadi, ammo bo‘g‘iqlik qolmaydi. Bemorda inspirator hansirash paydo bo‘lib, yotganda hansirash kuchayadi, ammo shovqinli nafas kuzatilmaydi. Hiqildoq sohasi paypaslanganda og‘riydi. Laringoskopiyada hadqumning orqa devori va hiqildoqqa kirish maydoni qizarganligi, hiqildoq usti qopqog‘i gilos rangiday qizarib, keskin shishganligi aniqlanadi (100-rasm). Shish va qizarish cho‘michhiqildoq usti va dahliz burmalariga ham tarqaladi. Hiqildoq usti qopqog‘ining hajmi bir necha bor kattalashganligi tufayli hiqildoqning pastki qismlarini ko‘zdan kechirish imkoni bo‘lmaydi. 100-rasm. Xordal laringit, hiqildoq qopqog‘i ho‘ppozi. Tashxis anamnez ma’lumotlari, klinik belgilar, laringoskopik manzara va yon tomonlama bo‘yin rentganografiyasi tekshiruvi yordamida aniqlanadi. Qiyosiy tashxisot. Kasallikni yuqori nafas yo‘llari yot jismi, hiqildoq jarohati, chin krup, hiqildoqning allergik shishi va o‘tkir torayuvchi laringotraxeitdan farqlash lozim. Davolashda kasallikni o‘z vaqtida aniqlab, bemorni zudlik bilan shifoxonaga yotqizish muhim ahamiyatga ega. Kasallikning boshlang‘ich bosqichida, ya’ni yengil nafas yetishmovchiligida vena ichiga 20% glyukoza bilan kortikosteroidlar eritmasi (prednizolon, deksametazon) yuboriladi. Muolaja har 6- 8 soatda takrorlanadi (jami 2-3 kun). Bemorga antibiotiklar buyuriladi. 1% li kalsiy xlorid eritmasini vena ichiga tomchilab yuborish usuli o‘tkir epiglotitni davolashda ham yaxshi natija beradi. Nafas yetishmovchiligini bartaraf etilmagan hollarda intubatsiya yoki traxeostomiya jarrohlik amallari bajariladi. O‘TKIR KATARAL LARINGIT (laryngitis satarrhalis) – hiqildoq shilliq pardasi va ichki mushaklarining kataral yallig‘lanishi. Etiologiyasi. O‘tkir laringitning rivojlanishiga betta-gemolitik streptokokk, pnevmokokk va virusli infeksiyalar (A va V grippi va paragripp viruslari, koronaviruslar, rinoviruslar), zamburug‘lar va ko‘pincha aralash flora sabab bo‘ladi. Kasallikning rivojlanishiga ekzogen va endogen omillarning ta’siri ostida faollashgan saprofit flora, stafilakokk, streptakokk, pnevmakokk, viruslar sabab bo‘ladi. Ekzogen omillarga hiqildoq jarohatlari, shamollash, shilliq pardaga alkogol, nikotin va ishlab chiqarish korxonalaridagi zararli moddalarning (chang zarrachalari, bug‘, gaz va boshq.) salbiy ta’siri, sovuq ob-havoda baland ovozda ko‘p gapirish, juda sovuq yoki juda issiq ovqatlarni iste’mol qilish kabi omillar kiradi. Endogen omillarga umumiy va mahalliy immunitetning susayishi, oshqozon-ichak va nafas yo‘llari kasalliklari, allergik reaksiyalar, modda almanishuvi buzilishlari, qandli diabet, shilliq pardaning atrofiyasi kiradi. O‘tkir kataral laringit ko‘pincha balog‘at yoshidagi o‘spirinlarda ovoz mutatsiyasi davrida kuzatiladi. Klinik belgilari. Kasallik to‘satdan o‘tkir klinik belgilar bilan boshlanadi va ko‘pincha sovuq ovqatni istemol qilish, o‘tkir respirator virusli kasallik, shamollash va ovozni zo‘riqishidan keyin paydo bo‘lgan disfoniya belgilari bilan kechadi. Bemorning tana harorati me’yorda, ba’zan subfebril bo‘ladi. Hiqildoq sohasida achishish, qurish belgilari bo‘lib, yutinganda og‘riydi. Ba’zan bemorni quruq, keyinchalik shilimshiq yoki yiringli-shilimshiq balg‘amli yo‘tal bezovta qiladi. Unda turli darajadagi disfoniya belgisi kuzatiladi. Laringoskopiyada hiqildoqning shilliq pardasi va ovoz burmalari qizarganligi, ovoz burmalari shishib, qalinlashganligi ko‘rinadi. Ba’zan ovoz burmalarining faqat chetki qismida chegaralangan qizarish borligi, ovoz yorig‘ida yopishqoq yiringli-shilimshiq ajralma to‘planganligi ko‘rinadi. Fonatsiya paytida ovoz va ko‘ndalang cho‘michsimon mushaklarning yallig‘lanishi tufayli ovoz burmalari to‘liq jipslashmaydi (101-rasm). O‘tkir laringitda hiqildoq shishi juda kam hollarda rivojlanadi va odatda hiqildoqning nafas olish faoliyati buzilmaydi. Tashxis kasallikni boshlanishi, sabablari, bemor shikoyatlari, laringoskopiya va boshqa qo‘shimcha tekshiruv natijalari asosida qo‘yiladi. Yosh bolalarda o‘tkir laringitni difteriya kasalligining tarqoq shaklidan farqlash lozim. Difteriyada hiqildoqning shilliq pardasi to‘qimalarga zich yopishgan va qiyinchilik bilan ko‘chadigan, olinganda osti qonaydigan kulrang karash bilan qoplanadi. Karash predmet shishasi orasida ezilganda o‘z shaklini o‘zgartirmaydi. Davolash. O‘tkir laringit bilan og‘rigan bemorlar uy sharoitda, nutq va vokal kasb egalari - shifoxona sharoitida davolanadi. Bemorga ovoz gigienasiga rioya qilish tavsiya etiladi. Ularga o‘tkir va issiq ovqatlar, chekish va spirtli ichimliklar ichish man etiladi. 101-rasm.O‘tkir kataral laringit Quruq yo‘talda bemorga yo‘tal markazining qo‘zg‘aluvchanligini pasaytiruvchi dori vositalar buyuriladi. Yopishqoq shilimshiq balg‘amni suyultirish va shillik pardaning quruqligini kamaytirish uchun bemorga iliq cuv yoki sut bilan birga ishqorli madanli suv, termopsis, mukaltin kabi balg‘am ajratuvchi dorilar ichiriladi. Lig.conicum sohasiga teri ostiga antibiotik va gidrokortizon aralashmasini yuborish yaxshi natija beradi. Bemorga UVCh va mikroto‘lkinli terapiya tavsiya qilinib, tomog‘iga issiq yoki 20% dimeksid eritmasi bilan boylam qo‘yiladi. Turli dorilar, yog‘lar, ishqorlar, antibiotiklar ingalyatsiya shaklida qo‘llanadi. Aerozollardan kameton, ingakamf, ingalipt, kamfomen, bioparoks buyuriladi. Hiqildoq ichiga 1% mentol, antibiotik, gidrokortizon va qon tomirlarni toraytiruvchi dorilar purkalib, chalg‘ituvchi terapiya (oyoqlarga issiq vanna qilish, hiqildoq va ko‘krak qafasi sohalariga xantal qo‘yish) tavsiya etiladi. Mahalliy davolash tadbirlari bilan birga bemorga yallig‘lanishga qarshi umumiy davolash tadbirlari (antibiotiklar,antigistamin va kalsiy dori vositalari, S vitamini ) buyuriladi. Davolash tadbirlari to‘g‘ri olib borilganda va ovoz gigienasi qoidalariga rioya qilinganda bemor davolashning 5-10 - kuni sog‘ayib ketadi. INFILTRATIV LARINGIT (laryngitis infiltrativa) - shilliq pardadan chuqur to‘qimalariga tarqalgan hiqildoqning o‘tkir yallig‘lanishi. Laringitning bu shaklida patologik jarayon hiqildoq mushaklariga, boylamlariga va tog‘ay usti pardasiga tarqaladi. Etiologiyasi. Kasallikning rivojlanishiga turli jarohatlar yoki yuqumli kasallikdan so‘ng hiqildoq to‘qimasiga tarqalgan mikroblar sabab bo‘ladi. Organizmning mahalliy va umumiy himoya kuchining susayishi kasallikning rivojlanishiga yordam beradi. Klinik manzarasi. Infiltrativ laringit chegaralangan yoki tarqoq klinik shakllarda kechadi. Kasallikning tarqoq shaklida yallig‘lanish jarayoni hiqildoq shilliq pardasining barcha maydonlarini, chegaralangan shaklida - uning ayrim maydonlarini (cho‘michsimon tog‘aylar aro bo‘shliq, hiqildoq dahlizi, hiqildoq usti qopqog‘i, ovoz osti bo‘shlig‘i) qamrab oladi. Bemorning tomog‘i og‘rib, yutinganda og‘riq kuchayadi, ovozi o‘zgarib, nafas olishi qiyinlashadi, tana harorati ko‘tariladi, ba’zan quyuq shilimshiq-yiringli balg‘amli yo‘tal kuzatiladi. Yuqorida qayd etilgan belgilar bilan birga hiqildoqning nafas faoliyati ham buziladi. Mahalliy limfa tugunlar kattalashib, paypaslanganda og‘riydi. Og‘ir hollarda infiltrativ laringit flegmonali laringitga aylanishi mumkin. Kasallik o‘z vaqtida davolanmagan hollarda hiqildoq ho‘ppozi rivojlanadi. Hiqildoq ho‘ppozi ko‘pincha hiqildoq usti qopqog‘ining til yuzasida yoki cho‘michsimon tog‘aylar yuzasida joylashadi. Bunday hollarda laringoskopiyada hiqildoq usti qopqog‘i qizargan va shishganligi, unda yaralar paydo bo‘lganligi, yuzasi oq yiringli karash bilan qoplanganligi ko‘zga tashlanadi. Jarayon cho‘michsimon tog‘aylar sohasida joylashganda ham shunga o‘xshash o‘zgarishlar kuzatiladi. Tashxis kasallikni boshlanishi, bemor shikoyatlari, tashqi tekshiruv, laringoskopiya va klinik tekshiruvlar natijalari asosida qo‘yiladi. Davolash. Shifoxona sharoitida bemorga antibiotik va gidrokortizon aralashmasi bilan ingalyatsiya qilinadi, hiqildoq sohasiga bioparoks aerozoli purkaladi, mushak orasiga ampitsilin, kefzol, vena ichiga 10 ml miqdorda 10 % kalsiy xlorid eritmalari yuboriladi. 1% li kalsiy xlorid eritmasini kattalarga 400 ml ( bolalarga 7- 10 ml / kg hisobida) vena ichiga tomchilab (bir daqiqada 50-60 tomchi) yuborish yaxshi samara beradi. Bundan tashqari, bemorga mukolitiklar, karbotsistein, sinupret va kortikosteroidlar tavsiya qilinadi. Hiqildoq ho‘ppozida shoshilinch ravishda jarroxlik amali bajariladi, ya’ni mahalliy yoki umumiy og‘riqsizlantirish ostida yiringli o‘choq (yoki infiltrat) hiqildoq tig‘i yordamida ochiladi. Bemorga bir vaqtning o‘zida bir necha antibiotik buyurilib, zaharsizlantirish maqsadida vena ichiga tomchilab suyuqliklar yuboriladi va simptomatik terapiya (tana haroratini tushirish, yurak faoliyatini yaxshilash) tadbirlari o‘tkaziladi, darmon dorilar tavsiya qilinadi. Mahalliy usulda 30% li dimeksid eritmasi bilan hiqildiq sohasiga issiq boylam qo‘yiladi, oyoqlariga issiq vanna qilinadi. Burun chig‘anog‘i ostiga 1,5 ml, hiqildoq sohasiga teri ostiga 10 ml 0,5% novokain eritmasini yuborish ham ijobiy natija beradi. Odatda kasallik qisqa vaqt ichida bartaraf etiladi. Davolash jarayonida hiqildoq yorig‘ini nazorat qilish va bo‘g‘ilish holatini oldini olish muhim ahamiyatga ega. BURMA OSTI LARINGITI ( COXTA KRUP ) (subxordal laringit - laringitis subchordalis, soxta krup - false croup) - ovoz burmasi osti bo‘shlig‘ining yallig‘lanish jarayoni. Kasallik 5 yoshgacha bolalarda uchrab, ovoz burmasi osti bo‘shlig‘ining o‘ziga xos anatomik xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi; yosh bolalarda ovoz burmalari shilliq pardasi ostidagi yumshoq to‘qima yaxshi rivojlangan bo‘lib, turli ta’sirlarga javoban tez shishadi. Hiqildoq yorig‘ining torligi, asab va qon tomir reflekslarining qo‘zg‘aluvchanligi hiqildoq torayishini rivojlanishiga yordam beradi. Etiologiyasi. Kasallikni rivojlanishiga viruslar, stafilakokk, streptokokk, pnevmokokk va aralash mikroflora sabab bo‘ladi. Patogenezi. Kasallik o‘tkir respirator kaslliklarda yoki mustaqil ravishda rivojlanishi mumkin. Mikrofloraning virulentligi, bola organizmida umumiy va mahalliy immunitetning susayishi va allergik holatlar kasallikni rivojlanishiga yordam beradi. Bemor yotganda hiqildoq sohasida qon miqdori ko‘payishi natijasida kasallik belgilari kuchayadi, shuning uchun bunday bemorlarning ahvoli ko‘pincha kechasi og‘irlashadi. Klinik belgilari. Kasallik yuqori nafas yo‘llarining yallig‘lanishi, burunni bitishi, burundan ajralma oqishi, subfebril harorat va yo‘tal bilan boshlanadi. Kunduzi umumiy ahvoli qoniqarli bo‘lgan bolada kechasi to‘satdan bug‘ilish holati, quv- quv yo‘talib, teri qoplamlarining ko‘karishi yuz beradi. Asosan inspirator xarakterga ega bo‘lgan hansirash bo‘yinturuq, o‘mrov osti, o‘mrov usti bo‘shliqlari va epigastriy chuqurchalari yumshoq to‘qimalarining ichkariga botishi bilan kechadi. Bunday holat bir necha daqiqadan yarim soatgacha davom etishi va har 2- 3 kunda takroralanib turishi mumkin. Hansirash xurujidan so‘ng bola terlaydi, nafas olish faoliyati tiklanadi va u yana uxlab qoladi. Laringoskopiyada ovoz boylamlari ostida simmetrik joylashgan bolishsimon shish borligi, ovoz burmasi osti bo‘shlig‘ining shilliq pardasi qizarib, shishganligi ko‘rinadi. Bolishsimon shish ovoz burmalari ostidan bo‘rtib chiqadi va hiqildoq yorig‘ini toraytirib, nafas olishni qiyinlashtiradi. Tashxis bemor shikoyatlari, kasallikning o‘ziga xos boshlang‘ich belgilari, laringoskopiya manzarasi va klinik tekshiruvlar natijalari asosida ko‘yiladi. Qiyosiy tashxisoti. “Soxta krup” ni difteriyadagi chin krup belgilaridan farqlash lozim. Burma osti laringitining kechimi xurujli xarakterga ega; kunduzi bemorning ahvoli qoniqarli, kechasi esa nafasning qiyinlashishi va tana haroratining ko‘tarilishi kuzatiladi. Difteriyada bemor ovozining bo‘g‘ilishi kuzatilsa, burma osti laringitida - ovoz o‘zgarmaydi. Difteriyada soxta krupga xos yo‘tal kuzatilmaydi. Burma osti laringitida mahalliy limfa tugunlar kattalashmaydi, difteriyada esa halqum va hiqildok sohasida o‘ziga xos karash paydo bo‘ladi. Aniq tashxis qo‘yish uchun halqum, hiqildoq va burun shilliq pardasidan surtma olinadi va bakteriologik tekshiruv o‘tkaziladi. Davolash tadbirlari yallig‘lanish jarayonini bartaraf etish va bemorning nafasini tiklashga qaratiladi. Hiqildoq shishini davolashda qo‘llanilgan barcha chora va tadbirlar o‘tkaziladi. Bundan tashqari burun yondosh bo‘shliqlaridagi o‘tkir va surunkali yallig‘lanish o‘choqlari Proes usulida antibiotiklar yuborilib bartaraf etiladi. Qayd etilgan davolash tadbirlari samara bermay, bemorda bo‘g‘ilish holati rivojlanishi havfi tug‘ilganda 2-4 kun davomida nazotraxeal intubatsiya, zarur bo‘lsa – shoshilinch traxeostomiya jarrohlik amali bajarilishi lozim. FLEGMONOZ LARINGIT – hiqildoq shilliq osti qavatining, ba’zan mushak va boylamlari va tog‘ay usti pardasining yiringli yallig‘lanishi. Kasallik nisbatan kam uchraydi va hiqildoq anginasida, hiqildoq shilliq pardasining jarohatida (yot jism, kimyoviy va termik kuyishda) rivojlanadi. Bundan tashqari, flegmonoz laringit ikkilamchi kasallik sifatida paratonzillit, til negizi ho‘ppozi, hiqildoq saramasi, hiqildoq difteriyasi, qon kasalliklari va sepsisda kuzatilishi mumkin. Etiologiyasi. Kasallikni rivojlanishiga streptokokk, stafilokokk, pnevmokokk, ba’zan og‘iz bo‘shlig‘i spiroxetasi sabab bo‘ladi. Hiqildoq to‘qimalariga infeksiya jarohatlangan maydondan yoki yukumli kasallikdan so‘ng (qizamiq, skarlatina) kiradi. Patogenezi. Kasallikning patogenezida umumiy va mahalliy immunitetning susayishi, mikrofloraning virulentligi va shamollash omili muhim rol o‘ynaydi. Klinik manzarasi. Kasallikning klinik belgilari flegmonaning joylashuviga bog‘liq bo‘ladi. Flegmonoz laringit o‘tkir boshlanib, ikki klinik shaklda kechadi: chegaralangan va tarqoq. Bemor yutinganda tomog‘i keskin og‘rishiga, umumiy holsizlikka, o‘zini noxush his etishiga shikoyat qiladi. Flegmona hiqildoq usti qopqog‘ining til yuzasida va cho‘michsimon tog‘aylar sohasida joylashganda og‘riq ayniqsa kuchli bo‘ladi. Bemorning tana harorati baland bo‘ladi. Kasallikning tarqoq shaklida hiqildoqning nafas faoliyati keskin buzilishi mumkin. Laringoskopiyada hiqildoqning shilliq pardasi keskin qizarganligi, infiltratsiyasi, zararlangan maydon kattalashib, unda nekroz uchoqlari ko‘rinadi (102-rasm). Ko‘pincha flegmona jarayoni hikildoq usti qopqog‘i, cho‘michhiqildoq usti burmalari va cho‘michsimon tog‘aylar shilliq pardasida joylashadi. Hiqildoq ho‘ppozi flegmonali laringitning oxirgi bosqichi sifatida yoki ko‘pincha hiqildoqni yot jism (baliq suyakchasi va boshq.) bilan jarohatlanishidan so‘ng rivojlanishi mumkin. Bunda laringoskopiyada zararlangan maydonda chegaralangan shish paydo bo‘lganligi ko‘rinadi. Ho‘ppoz o‘z-o‘zidan ochilganda bemorning ahvoli biroz yaxshilanadi. Boshqa hollarda kasallik uzoq vaqt davom etib, perixondrit va parafaringial flegmona asoratlarini rivojlanishiga olib keladi. Tashxis kasallik boshlanishi, bemor shikoyatlari, klinik belgilar, laringoskopiya va boshqa labaratoriya tekshiruvlari natijasi asosida qo‘yiladi. 102-rasm. Flegmonoz laringit Davolash. Bemor shifoxona sharoitida davolanadi. Unga antibiotik dori vositalari buyuriladi. Lig. conicum sohasiga teri ostiga antibiotik va gidrokomrtizon aralashmasini yuborish yaxshi natija beradi. 1% li kalsiy xlorid eritmasi kattalarga 400 ml (bolalarga 7-10 ml / kg hisobida) vena ichiga tomchilab (bir daqiqada 50-60 tomchi) yuboriladi. Qandli diabet, kamqonlik va boshqa yo‘ldosh kasalliklar bilan og‘rigan bemorlarda flegmonoz laringit asoratli kechishi mumkin.Hiqildoq torayishining III-IY darajasi rivojlangan bemorlarda traxeostomiya jarrohlik amali bajariladi, flegmona bo‘yinning yumshoq to‘qimalariga tarqalganda yiringli o‘choq tashqi tomondan ochilib, chiqargich o‘rnatiladi. Yiring ko‘ks oralig‘iga tarqalganda esa mediastinotomiya jarrohlik amali bajariladi. HIQILDOQ XONDROPERIXONDRITI - hikildoqning tog‘ay va tog‘ay usti pardalarining yallig‘lanishi. Etiologiyasi. Kasallikni stafilokokk,streptokokk, ko‘k yiringli tayoqcha va aralash flora qo‘zg‘atadi. Kasallik ko‘pincha hikildoq jarohatlarida, silda, kallagenoz kasalliklarida, hiqildoq havfli o‘smasi nur bilan davolangandan so‘ng rivojlanishi mumkin. Patogenezi. Hiqildoq tog‘aylaridagi yiringli jarayon tog‘ay usti pardasini tog‘aydan ajralishiga olib keladi, natijada tog‘ayning oziqlanishi buzilib, tog‘ay yemiriladi. Zararlangan tog‘ayda tirqishlar va sekvestrlar hosil bo‘lib, ulardan yiringli ajralma chiqadi. Serozli xondroperixondritda shilliq pardaning dag‘al o‘sishi natijasida hiqildoqda chandiqlar hosil bo‘ladi. Chandiqlar esa hiqildoq torayishiga olib keladi. Klinik belgilari. Klinik kechimi bo‘yicha hiqildoq perixondriti o‘tkir va surunkali, yallig‘lanish jarayonining tarqalishi bo‘yicha chegaralangan va tarqoq bo‘ladi. Bemor yutinganda hiqildoq sohasi og‘rishi, yutinishi qiyinligi, tana harorati ko‘tarilishi, ovozi bug‘ilganligi, nafas olishi qiyinligiga shikoyat qiladi. Paypaslanganda hikildoq chiziqlarining tekislanganligi, bo‘yin limfa tugunlari kattalashganligi va og‘rishi aniqlanadi. Laringoskopiyada hiqildoqning shilliq pardasi shishganligi, qizarganligi va infiltratsiyasi, buning natijasida hiqildoq yorig‘i torayganligi ko‘rinadi. O‘z vaqtida davolanmagan yoki noto‘g‘ri davolangan hiqildoqning o‘tkir perexondriti surunkali shakliga o‘tadi. Surunkali perexondrit odatda noaniq kechadi va uzoq vaqt davom etadi (ba’zan bir necha oy yoki yillar davom etishi mumkin) va kechki asoratlarning rivojlanishiga olib kelishi mumkin. Rentgenografiya tekshiruvida hiqildoq yumshoq to‘qimalarining soyasi qalinlashganligi, tog‘ayning suyaklanishi buzilganligi, “tartibsiz oxaksizlanish ” belgisi aniqlanadi. Davolash. Yallig‘lanish jarayonini bartaraf etish uchun bemorga jadal tibbiy yordam tadbirlari o‘tkaziladi. Bemorga kerakli dozada antibiotiklar (ampitsillin, sefazolin, kefzol, amoksiklav, bioparoks), metrogil, bisseptol va shishga qarshi dori vositalari buyuriladi, simptomatik terapiya (tana haroratini tushirish, yurak faoliyatini yaxshilash), mahalliy davolash va dezintoksikatsiya tadbirlari, hiqildoq sohasida novokain blokadasini bajarish va limfotrop terapiya o‘tkaziladi. Hiqildoq sohasiga 30% dimeksid eritmasi bilan issiq boylam qo‘yilib, fizioterapiya muolajalari (UVCh, UBN) buyuriladi. Bemorga ovoz gigienasiga rioya qilish tavsiya qilinadi. Ho‘ppoz o‘choqlari jarrohlik amali yordamida ochiladi. Hiqildoq torayishining dekompensatsiya bosqichida intubatsiya va traxeostomiya jarroxlik amali bajariladi. Bundan tashqari, hiqildoq xondroperixondritining rivojlanishiga sabab bo‘lgan asosiy kasallikni davolash tadbirlari o‘tkaziladi (sil, sklerodermiya yoki boshq.). BOLALARDA O‘TKIR LARINGOTRAXEIT. Kasallik 99% hollarda o‘tkir hiqildoq torayishining rivojlanishiga olib keladi. O‘tkir laringotraxeit ba’zan “burma osti laringiti (soxta krup)” yoki “torayuvchi laringotraxeobronxit” deb yuritiladi. Etiologiyasi. O‘tkir laringotraxeit virusli infeksiyaning klinik belgisi yoki bakterial infeksiya qo‘shilganda asorat sifatida namoyon bo‘ladi. Respirator virusli infeksiya hamisha birlamchi omil bo‘lib xizmat qilsa, bakterial flora (pnevmakokk, streptakokk, stafilokokk, ko‘k yiringli tayoqcha va aralash flora) keyinroq qo‘shilib, kasallikning kechimini og‘irlashtiradi. O‘tkir laringotraxeitda respirator virusli infeksiya orasida gripp viruslari -56,8%, paragripp -20,1%, adenoviruslar -16,7% va aralash infeksiya -6,4 % xollarda aniqlangan. Kasallikning rivojlanishiga ekssudativ diatez, chala tug‘ilish, noqulay akusherlik anamnez, sun’iy ovqatlantirish,emlash,allergik holatlar, chaqaloq davrida qayd etilgan sepsis, zotiljam va o‘tkir respirator virusli infeksiya muhim ahamiyatga ega. Patogenezi. O‘tkir laringotraxeitning patogenezi o‘tkir respirator virusli infeksiya patogeneziga bog‘liq bo‘ladi. Hiqildoq va traxeya torayishlarida shilliq pardaning shishi va qizarishi, hiqildoq va traxeya mushaklarining qisqarishi, shilliq osti bezlar faoliyatining kuchayishi, hiqildoq va traxeya yorigida quyuq yiringli- shilimshiq ekssudat to‘planishi kuzatiladi. Havo oqimi tor burma osti bo‘shlig‘idan qiyinchilik bilan o‘tayotganda bemorda quv-quv yo‘tal kuzatiladi. Yallig‘lanish jarayoni ovoz burmalariga tarqalganda esa ovoz yorig‘i torayganligi natijasida bemorning nafas olishi qiyinlashib, ovozi o‘zgaradi. Klinik manzarasi. O‘tkir laringotraxeitda 3 yetakchi belgilar kuzatiladi: 1) xirillagan (shovqinli) nafas; 2) quv-quv yo‘tal; 3) ovozni o‘zgarishi. Kasallik to‘satdan, ko‘pincha kechasi boshlanadi. Bola uyqudan uyg‘onib, bezovtalanadi. Uning nafas olishi qiyinlashib, lablari ko‘karadi. O‘tkir respirator virusli infeksiyada hiqildoq torayishining belgilari kasallik boshlangandan keyin turli muddatlarda, kasallikning dastlabki soatlarida, 2 - 3- kunida va hatto undan keyingi kunlarida rivojlanishi mumkin. Klinik belgilarining keskinligi va nafas olishning qiyinligiga qarab hiqildoq torayishining 4 darajasi yoki bosqichlari kuzatiladi. Torayish darajasini aniq va ob’ektiv baholashda qonning gaz tarkibi va kislota-ishqor tizimining holati e’tiborga olinadi. O‘tkir laringotraxeitda rivojlangan hiqildoq torayishining boskichlari: I darajasi - kompensatsiya; II darajasi - subkompensatsiya; III darajasi - dekompensatsiya; IY darajasi - bo‘g‘ilish (asfiksiya, terminal). Hiqildoq torayishining darajasini to‘g‘ri baholash adekvat davolash tadbirlarini o‘tkazishda muhim ahamiyat kasb etadi. Hiqildoq torayishining I darajasi (kompensatsiya bosqichi). Bu bosqich nafas olish harakatini qiyinlashishi, bo‘yinturuq chuqurchasini ichkariga botishi bilan ifodalanadi. Bola bezovtalanganda yoki jismoniy zo‘riqish paytida nafas olish harakatining qiyinlashishi kuchayib, u xirillab nafas oladi. Bolani ovozi odatda bo‘g‘iq bo‘ladi, ba’zan o‘zgarmaydi. Hiqildoq torayishining I darajasida gipoksemiya kuzatilmaydi yoki juda kam bo‘lib, rO2 71,9 + 0,99 mm simob ustuniga teng bo‘ladi. Gipo- normo- yoki biroz giperkapniya (rSO2 34,0 + 0,45 mm simob ustuni), ba’zan kompensatsiyalangan metabolik atsidoz kuzatilishi mumkin (rN 7,37 + 0,0037; VE - 4:4+0,20 mekv/l). Hiqildoq torayishining I darajasida organizmning kompensatsiyalash qobiliyati tufayli arterial qonning gaz tarkibi me’yoriy holatda turadi. Hiqildoq torayishining I darajasi bir necha soatdan 1-2 kungacha davom etishi mumkin. Hiqildoq torayishining II darajasi (cubkompensatsiya bosqichi, qisman kompensatsiya bosqichi) nafas harakatlarida ko‘krak qafasining barcha mushaklari ishtirok etishi bilan namoyon bo‘ladi. Nafas harkatlari shovqinli bo‘lib, masofadan eshitiladi. Bemorning ovozi bo‘g‘iq, yo‘tali dag‘al bo‘ladi. Bola odatda bezovtalanadi. Hiqildoq torayishining II darajasida nafas yetishmovchiligi keskinroq rivojlangan bo‘lib, teri qoplamlarining rangparligi, burunlab uchburchagining ko‘karishi, taxikardiya kuzatiladi. Qondagi gipoksemiya holati kuchayib (rO2 66,1+1,16 mm.sim.ust.), giperkapniya paydo bo‘ladi (rSO2 37,7 + 0,5 mm simob ustuni), rN ko‘rsatkichi 7,36 + 0,0042; VE – 3,8 + 0,29 mekv/l tashkil qiladi. Hiqildoq torayishi II darajasining belgilari 3-4 kungacha davom etishi va doimiy yoki xurujsimon xarakterga ega bo‘lishi mumkin. Hiqildoq torayishining III darajasi (dekompensatsiya bosqichi) o‘tkir laringotraxeit bilan og‘rigan bolalarning 1/3 qismida kuzatiladi va juda og‘ir kechadi. Bu bosqichda kasallikning barcha klinik belgilarini kuchayishi, ko‘krak qafasi yumshoq to‘qima maydonlarini ichkariga chuqur tortilishi bilan kechuvchi shovqinli nafas bilan ifodalanadi. Bunda hiqildoq torayishining II darajasida paydo bo‘lgan va III darajasida kuchaygan epigastriy sohasining ichkariga botishiga e’tibor berish lozim. Hiqildoq torayishining III darajasida nafas yetishmovchiligi kuchayib, bemorda nafaqat lablarni ko‘karishi, balki akrotsianoz, teri qoplamlarining keskin rangparligi, ko‘p terlash kuzatiladi. Bola bezovtalanadi, uni qo‘rquv bosadi. Keyinchalik bezovtalik o‘rnini adinamiya va apatiya bosadi. O‘pkada nafasning o‘tkazilishi yomonlashadi. Yurak tonlari bug‘iq,taxikardiya, parodoksal tomir urishi (nafas olnganda tomir urishi to‘lqinini tushib qolishi) qayd etiladi. Hiqildoq torayishining dekompensatsiya bosqichida qonda gipoksemiya (rO2 55,2 + 3,2 mm. sim. ust.),giperkapniya (rSO2 48,5 + 2,8 mm.sim.ust.),aralash yoki respirator atsidoz (rN 7,29 + 0,016; VE – 4,22 + 0,73 mekv/l) aniqlanadi. Hiqildoq torayishining IY bosqichi (asfiksiya, bo‘g‘ilish yoki terminal bosqichi). Bemorning ahvoli o‘ta og‘ir bo‘ladi. Nafas yetishmovchiligi, yurak - qon tomir tizimining o‘zgarishlari va metabolik buzilishlar yanada kuchayadi. Tana harorati me’yoriy yoki subfebril ko‘rsatkichlargacha pasayadi. Bemorda chuqur koma holati rivojlanishi, talvasalar kuzatilishi mumkin. Kapillyarostaz va umumiy ko‘karish belgilari paydo bo‘ladi. Yurak tonlari bo‘g‘iq, bradikardiyaga moyillik qayd etiladi. Nafas harakatlari tezlashgan, yuzaki yoki vaqti-vaqti bilan kuzatigan apnoe tufayli aritmik bo‘ladi. O‘pkada nafas shovqini zo‘rg‘a eshitiladi. Oxir-oqibat bemorda bo‘g‘ilish (asfiksiya) holati yuz beradi. Bu bosqichda gipoksemiya va giperkapniya ko‘rsatkichlari eng yuqori ko‘rsatkichlarga yetadi, organizmda chuqur aralash atsidoz rivojlanadi. Shifoxona sharoitida torayuvchi laringotraxeobronxit kechimining og‘irlashishi respirator virusli infeksiyaga bakterial infeksiyani qo‘shilishi natijasida rivojlangan yiringli jarayon bilan bog‘liq bo‘ladi. Bakterial infeksiya bilan asoratlanish xollari ko‘pincha gripp va aralash virusli kasaliklarda kuzatiladi. Yiringli laringotraxeobronxit zotiljam bilan birga rivojlangan aksariyat hollarda bemorning ahvoli tobora og‘irlasha borib, yo‘talganda yiringli balg‘am ajraladi, tana harorati ko‘tariladi. Hansirash aralash inspirator-ekspirator xarakterga ega bo‘ladi. Bemorning nafasi shovqinli, hushtaksimon, ba’zan tovushsiz bo‘ladi. Yiringli laringotra-xeobronxit hiqildoq torayishining III darajasi bilan kechgan hollarda nafas olinganda tomir urishi to‘lqinining tushib qolishi va taxikardiya kuzatiladi. O‘pkada quruq va turlicha namli xirillashlar eshitiladi. Periferik qon aylanishi buziladi. Qonda leykotsitlar formulasini chap tomonga keskin siljishi bilan kechgan leykotsitoz aniqlanadi. O‘tkir virusli kasalligida torayuvchi laringotraxeobronxit bilan og‘rigan har beshinchi yoki oltinchi bolada (hiqildoq torayishining III darajasi bilan og‘rigan bolalarning yarmidan ko‘pida) va, ayniqsa yosh bolalarda, zotiljam kasalligi rivojlanadi. Kichik o‘choqli zotiljam torayuvchi laringotraxeit bilan bog‘liq bo‘lgan obstruktiv nafas yetishmovchiligining klinik belgilariga sezilardi darajada ta’sir ko‘rsatmasligi mumkin. Ammo ikki tomonlama va ayniqsa yirik o‘choqli zotiljam torayuvchi laringotraxeit kasalligining kechimini, shu jumladan hiqildoq torayishining yengil shakllarining kechimini ham, ancha og‘irlashtirib, keskin dekompensatsiyalangan nafas yetishmovchiligi va zaharlanish (toksikoz) belgilari bilan kechadi. Umuman hiqildoq torayishi bilan kechgan o‘tkir respirator virusli kasalligida bemorlar umumiy ahvolining og‘irligi birinchi navbatda hiqildoq torayishining darajasi bilan bog‘liq obstruktiv nafas yetishmovchiligining keskinligi bilan belgilanadi. Organizmning virusli yoki virusli-bakterial zaharlanishining keskinligi va ularga turli asoratlarni qo‘shilishi kasallikning klinik kechimida ham muhim ahamiyatga ega. D.I.Tarasov, I.I.Ababiy (1972, 1973); N.X.Voxidov, S.A.Hasanov (2007) taklif qilgan tasnif o‘tkir laringotraxeitdagi patomorfologik o‘zgarishlarini aks ettiradi. Tasnif bo‘yicha kasallik 4 shaklga bo‘linadi: 1) kataral; 2) shishli-infiltrativ; 3) fibrinozli-yiringli; 4) nekrotik shakli. O‘tkir torayuvchi laringotraxeitning kataral shaklida bevosita laringoskopiyada hiqildoq va traxeyaning yuqori bo‘limlari shilliq qavatining qizarishi va biroz shishi aniqlanadi. Nafas yo‘llarining yorig‘ida quyuq ajralma to‘planib, yo‘talganda qiyinchilik bilan ajraladi va tez orada qaloqlar hosil bo‘lganligi ko‘rinadi. O‘tkir toraytiruvchi larngotraxeitning shishli-infiltrativ shaklida bevosita laringoskopiya manzarasi hiqildoq shilliq qavatining qizarishi, shishi va infiltratsiyasi bilan ifodalanadi. Ovoz burmalari qizargan va qalinlashgan bo‘ladi. Burma osti bo‘shlig‘i shilliq pardasining infiltratsiyasi kataral shakliga qaraganda keskinroq rivojlangan bo‘ladi. Nafas yorig‘ida ko‘p miqdorda tez orada qaloqlar hosil qilib quriydigan quyuq, yopishqoq ajralma to‘plami ko‘rinadi. Kasallikning fibrinozli-yiringli shaklida burma osti bo‘shlig‘ida hiqildoq yorig‘ini keskin toraytiruvchi shishli bolishchalar va hiqildoq, traxeya, bazan bronxlarning yallig‘langan shilliq pardasiga yopishgan fibrinozli - yiringli qarashlar ko‘rinadi. Qarashlar kuch bilan olinganda ostida oson qonaydigan yaralar hosil bo‘ladi. O‘tkir torayuvchi laringotraxeitning nekrotik shaklida bevosita laringoskopiyada hiqildoqning shilliq pardasi keskin qizarganligi, hiqildoq yorig‘i keskin torayib bolishsimon shishganligi, hiqildoq va traxeyaning shilliq pardasida yaralar va ko‘p miqdorda quruq qonli qaloqlar borligi ko‘rinadi. Tashxis kasallikni boshlanishi, klinik belgilari (shovqinli nafas, quv-quv yo‘tal, ovozni o‘zgarishi) va laringoskopiya manzarasi asosida qo‘yiladi. Laringoskopiyada hiqildoqning yuqori va o‘rta qavatining shilliq pardasi qizargan, hiqildoq va traxeya yorig‘ida qaloqlar hosil qilgan qalin yiringli balg‘am to‘plami ko‘rinadi. Burma osti bo‘shlig‘ining shilliq pardasi to‘q-qizil bolishcha shaklida shishib, qizaradi, shuning uchun laringoskopiyada ovoz yorig‘i uch qavatli bo‘lib ko‘rinadi. Qiyosiy tashxisot. O‘tkir laringotraxeit hiqildoq difteriyasi, hiqildoq yot jismi, hiqildoq pappilomatozi, hiqildoq xondroperixondriti, hiqildoq jarohati, hiqildoqning allergik shishi, xiqildoq kuyishlari, hiqildoqning uremik torayishi, halqum orti ho‘ppozi, bronxial astma, astmatik zotiljam, qizamiq, skarlatina, suv chechakdagi hiqildoq torayishidan farqlanadi. Xiqildoq torayishida davolash tadbirlari quyidagi tartibda olib boriladi: 1) shoshilinch tibbiy yordam; 2) o‘tkir laringotraxeit va hikildoq torayishining kompensatsiya va subkompensatsiya bosqichlarini konservativ davolash; 3)o‘tkir laringotraxeit va hiqildoq torayishining subkompencasiya bosqichini dekompensatsiya bosqichiga o‘tish davrida bemorga etiopatogenetik shoshilinch tibbiy yordam ko‘rsatish (tent ostida ingalyatsiyalar yordamida davolash ); 4)o‘tkir laringotraxeitda va hiqildoq torayishining dekompensatsiya bosqichida bemorga shoshilinch tibbiy yordam ko‘rsatish bilan birga davomli intubatsiya va traxeostomiya amalini bajarish; 5) davomli intubatsiya va traxeostomiyadan so‘ng bemorlarni reabilitatsiya kilish. O‘tkir laringotraxeit bilan og‘rigan bemorlarga quyidagi davolash tadbirlari o‘tkaziladi: 1. Reflektor chalg‘ituvchi terapiya. Bemorning oyoqlarga issiq vanna qilish, oyoqlariga xantal qo‘yiladi, o‘rta burun chig‘anoqlari old qismining shilliq pardasi ostiga 0,5 % li 1,5 ml novokain eritmasi yuboriladi. 2. Aerazolterapiya. Bemorning tomog‘iga bioparoks, ingalipt, kameton aerozollari purkaladi.Ingalyatsiya shaklida quyidagi dorilar aralashmasi buyuriladi: 1% naftizin, 0,1% adrenalin gidroxlorid, 0,1% atropin sulfat, 1% dimedrol, 2,5% pipolfen eritmalari, gidrokartizon, ximotripsin, tripsin, mukolitiklar, sinupret, ichimlik sodasi. 3. Nisbiy namligi yuqori bo‘lgan mikroiqlimni yaratish. O‘tkir laringotraxeitni davolash samarasini oshirish maqsadida hiqildoq torayishining I-II-III darajasi bilan og‘rigan va intubatsiya qilingan bemor havoning nisbiy namligi 70 - 80% gacha oshirilgan polietilen tent yoki maxsus kislorod palatkasiga yotqiziladi. Bunday davolash usuli nisbiy namligi yuqori bo‘lgan mikroiqlimni yaratish, havoda kislorod va turli dorilarning kerakli miqdorini hosil qilish, shilimshiq ajralma qurib intubatsiya naychasining devoriga yopishib qolishini oldini olish imkonini beradi. Chunki ob-havo quruq va issiq bo‘lgan iqlim sharoitida burun va burunhalqumning shilliq pardasi nafas yo‘llariga kirayotgan havoni namlash va tozalashga ulgurmaydi, natijada pastki nafas yo‘lidagi shilimshiq balg‘am quyuqlashib, nafas yo‘llarini toraytiruvchi po‘stloqlarga aylanadi. Buni oldini olish uchun palatka ichiga yetarli miqdorda suv va shifobaxsh o‘simliklar bug‘lari yetkazilib turiladi. Bir vaqtning o‘zida palatka ichidagi havo kislarod bilan boyitiladi. Bemor bevosita hamshira nazorati ostida bo‘lib, barcha davolash muolajalarini shu palatka ichida oladi. Bemorni kislorodli palatka ichiga yoki tent ostiga yotqizishdan oldin nafas yo‘llari tozalanadi; bevosita laringoskopiyada nafas yo‘llaridagi balg‘am elektrso‘rg‘ich yordamida so‘rib olinadi. Nafas yo‘llaridan qalin ajralma va po‘stloqlar to‘plami chiqarilgandan co‘ng hiqildoqning shilliq pardasiga gidrokortizon emulsiyasi purkalanadi. Shundan so‘ng bemorning nafasi ancha yengillashadi. Ba’zan muolaja bir necha bor takrorlanadi. 4. Antibiotikoterapiya. Bemor bolaning yoshini va kasallikning klinik kechimini hisobga olgan holda bir yoki ikki antibiotik (ampitsilin, sefamizin, klofaran, sefazolin, kefzol,amoksiklav) kerakli miqdorda ichishga, mushak orasiga yoki vena ichiga yuboriladi. Viruslarga qarshi dorilardan bemorga remantadin, interferon, amantadin va boshqalar buyuriladi. 5. Gormonoterapiya. Hiqildoq torayishida yallig‘lanishga va shishga qarshi ta’sir etuvchi kortikosteroid dori vositalarini qo‘llash yaxshi natija beradi. Bunda prednizalon kasallikning yengil kechimida har 1 kg tana vazniga 1-3 mg dan, og‘ir kechimida 3-5 mg dan, gidrokartizon - yengil kechimida 3-5 mg, og‘ir kechimida - 5-10 mg dan, deksametazon - yengil kechimi 0,3-0,5 mg, og‘ir kechimida - 0,5- 0,8 mg dan mushak orasiga yoki vena ichiga yuboriladi. 6. Eksikoz va toksikoz bilan kurashish maqsadida tomir ichiga tomchilab 5-10 % gyukoza, reopoliglyukin, qon zardobi,10-20% albumin har 1 kg tana vazniga 30- 50 ml dan yuboriladi. 7. Spazmolitik dori vositalaridan papaverin, adrenalin, efedrin, naftizin, eufilin, noshpa kerakli miqdorda mushak orasiga yoki ingalyatsiya shaklida tavsiya etiladi. 8. Desensibilizatsiya tadbirlari. Yallig‘lanishning allergik omilini va shishni bartaraf etish hamda tinchlantirish maqsadida bemorga gistaminga qarshi dori vositalari: dimedrol, suprastin, pipolfen, loratal, zirtek, aldesin va boshqalar tavsiya qilinadi. 9. Limfotrop terapiya. O‘tkir laringotraxeitni davolashda N.X. Voxidov limfotrop terapiya usulini taklif qildi. Ushbu davolash usuli quyidagicha bajariladi: hiqildoq sohasida teri spirt bilan tozalangandan so‘ng teri ichiga 0,25% -1,5 ml novokainda eritilgan 8-16 TB lidaza yoki 1,0 furasemid yuboriladi, 15 daqiqadan so‘ng har 1 kg tana vazniga 1-2 mg dan prednizolon, yana 15 daqiqadan so‘ng - 150 000 TB antibiotik eritmasi yuboriladi. Keyin bemorning tomog‘iga 20% dimeksid eritmasiga shimdirilgan issiq boylam qo‘yiladi. Hiqildoq sohasiga gioksizon malhami bilan fonoforez qilinadi. Muolajalar shu tartibda har 12 soatda takrorlanadi. 10. Geparinoterapiya. O‘tkir torayuvchi laringotraxeitning og‘ir, shu jumladan zotiljam bilan asoratlangan shakllarida yuzaga kelgan giperkoagulyatsiya xolatini bartaraf etish maqsadida davolashda geparin va fibrinolizinni qullash tavsiya etiladi. Bolaning yoshiga qarab geparin 500 -10 000 TB miqdorda, fibrinolizin 1500-20 000 TB miqdorda qorin sohasi terisi ostiga yoki tomir ichiga yuboriladi. 11. Mukolitiklar patologik ajralmani nafas yo‘laridan chiqarilishini osonlashtirishi tufayli ular o‘tkir laringotraxeitni davolashda keng qo‘llaniladi. Bemorga balg‘am ajratuvchi miksturalar, fluimutsil, bronxopret va sinupret dori vositalari buyuriladi. 12. Tinchlantiruvchi terapiya. O‘tkir laringotraxeitning og‘ir kechimida bemorni tinchlantirish maqsadida sedativ dori vositalari qo‘llanadi. Bunda natriy oksibutirat, droperidol, seduksen, diprazin, sibazon, ketamin, relanium ishlatiladi. Natriy oksibutrat vena ichiga yoki mushak orasiga 50mg/kg hisobida yuboriladi. 13. Vitaminlardan bemorga askorbin kislotasi, V guruhi vitaminlari buyuriladi. 14. Simptomatik terapiya tana haroratini tushirish, og‘riqsizlantirish, yurak-qon tomir tizimi faoliyatlarini yaxshilash, metabolik atsidoz bilan kurashish tadbirlarini o‘z ichiga oladi. 15. Dorivor o‘simliklar o‘tkir laringotraxeitni davolashda keng ishlatiladi. Bunda oddiy archa, binafsha, gulhayri, dalachoy, kuydiruvchi gazanda, marmarak, moychechak va boshqa dorivor o‘simliklar qo‘llaniladi. 16. Bevosita laringoskopiya ovoz yorig‘ida to‘plangan shilimshiq yiringli ekssudatni, hosil bo‘lgan po‘stloqlarni olib tashlash, hiqildoqni fiziologik eritmalar bilan yuvish va unga maxalliy ta’sirga ega dorilarni sepish imkonini beradi. 17. Hiqildoq torayishining dekompensatsiya bosqichida davolash tadbirlari 3 bosqichda olib boriladi: I- boskich - davomli intubatsiya; II- boskich - traxeostomiya. III- bosqich – reabilitatsiya bosqichi. Traxeyaning davomli intubatsiyasi 60% hollarda o‘tkir laringotraxeitda rivojlangan hiqildoq torayishini davolashda yaxshi samara beradi. Bunday intubatsiya tananing harorati ta’sirida yumshaydigan va hiqildoq yorig‘ida uzoq vaqt davomida qoldirilishiga qaramasdan to‘qimalarga zarar yetkazmaydigan termoplastik naycha yordamida og‘iz yoki burun bo‘shlig‘i orqali bajariladi (oro- va nazotraxeal intubatsiya) (103-rasm). Intubatsiya umumiy og‘riqsizlantirish ostida yoki bemorning umumiy ahvoli og‘ir bo‘lgan hollarda - og‘riksizlantirishsiz bajariladi. Traxeya yorig‘iga kiritishdan oldin naychaga lorinden malhami surtiladi. Nazotraxeal intubatsiyaning afzalligi shundan iboratki, bola naychani tishlab, uning yorig‘ini yopmaydi. Bundan tashqari, bolani og‘zi orqali ovqatlantirish imkoni yaratiladi. Bemor naychaga o‘rgangandan so‘ng unga tinchlantiruvchi dorilarni berish to‘xtatiladi. Intubatsiya bajarilgandan so‘ng vrach bemor o‘pkasini auskultatsiya qilishi lozim, chunki ba’zan chuqur kiritilgan naycha chap bronx yorig‘ini yopib qo‘yishi mumkin. Intubatsiyaning dastlabki kunlarida bemorga tinchlantiruvchi dorilar buyuriladi (GOMK, seduksin, sibazon). Shilimshiq va yiringli balg‘am naycha devoriga yopishib, quriydi va intubatsiya naychasining yorig‘ini asta-sekin toraytiradi. Shuning uchun naycha bir sutka davomida 1-2 marta, ba’zan 1-2 kunda 1 marta, issiq iqlim sharoitida - har 12 soatda almashtirilishi lozim. Naychani almashtirish paytda bemor qisqa vaqt davomida naychasiz qoldiriladi. Bunda hiqildoq to‘qimalarining mahalliy gemodinamikasi biroz tiklanib, chandiqlar hosil bo‘lishining oldi olinadi. Traxeyaning davomli intubatsiyasi 3-5 kun samara bermagan hollarda traxeostomiya jarrohlik amali bajariladi. Ekstubatsiya (intubatsiya naychasini chiqarib olish) muolajasi hiqildoq torayishining belgilari bartaraf etilgandan so‘ng bajariladi. Bemorni palatka ichida dori aerozollari yordamida davolash tadbirlari davom ettiriladi. Hiqildoq torayishi davomli intubatsiya yordamida bartaraf etilmagan hollarda bemorda traxeostamiya bajariladi.Ushbu jarrohlik amalida traxeya va tashqi muhit 103-rasm. Intubatsiya orasida qisqa yoki uzoq muddatli aloqa yo‘li hosil qilinadi. Traxeotomiya jarrohlik amali traxeyani kesish usuli bo‘lib, traxeostomiyaning bir bosqichi hisoblanadi. Hiqildoq torayishining dekompensatsiya va terminal bosqichlari ham traxeostomiya jarrohlik amalini bajarish uchun ko‘rsatma hisoblanadi Traxeostomiya. Qalqonsimon bezning bo‘yinchasi oraliq qismiga nisbatan ushbu jarrohlik amali yuqori, o‘rta va pastki traxeostomiyalarga bo‘linadi. Traxeya qalqonsimon bezning oraliq qismidan yuqorida kesilsa - yuqori traxeostomiya, undan pastda - pastki traxeostomiya va bezning oraliq qismi sohasida kesilsa - o‘rta traxeostomiya deb ataladi. Kattalarda asosan yuqori, bolalarda - pastki traxeostomiya jarrohlik amali bajariladi. O‘rta traxeostomiya esa yuqori yoki pastki traxeostomiyani bajarish iloji bo‘lmagan vaziyatlarda (masalan, qalqonsimon bez o‘smasida yoki uning noqulay anatomik tuzilishida) bajariladi. Traxeostomiya jarrohlik amali endotraxeal narkoz yoki mahalliy og‘riqsizlantirish ostida bajariladi (bolalarda, odatda, endotraxeal narkoz qo‘llanadi). Mahalliy og‘riqsizlantirishda 0,5% -1% novokain yoki 0,5% trimekain eritmalari ishlatiladi. Ekstremal vaziyatlarda traxeostomiya og‘riqsizlantirishsiz bajarilishi ham mumkin. Yuqori traxeostomiya jarrohlik amali quyidagi tartibda bajariladi (104-rasm): - bemor boshini orqaga tashlagan holda chalqanchasiga yotqiziladi, yelkasi ostiga qattiq bolishcha quyiladi ( bunda hiqildoq va traxeya bo‘yinning old yuzasiga yaqinlashadi); - bo‘yin o‘rtasida teri, teri osti to‘qimasi va yuzaki fassiya qalqonsimon tog‘ayning pastki chetidan bo‘yinturuq o‘ymasigacha kesilib, jarohat maydonida qon oqishi to‘xtatiladi. - keyin bo‘yin o‘rta venasini siljitib yoki bog‘lab oq chiziq maydoni (to‘sh-til osti mushaklarning birikish joyi) topiladi; - oq chiziq sohasining to‘qimasi ikki pinset yordamida ko‘tarilib, Kupfer qaychisi yordamida eni bo‘ylab ko‘ndalang kesiladi. - mushak tolalari o‘tmas usulda siljitilib, qalqonsimon bezning oraliq qismi ochiladi (u jigarrang va qonga to‘lgan bo‘ladi).