ХIRURGIK OPERATSIYA TUSHUNCHASI, TURLARI BO’YICHA SHIFOKORNING – BEMOR BILAN MULOQOTI. BEMORLARNI BOGLOV XONASIGA VA PALATALARGA ETKAZISH. Jarrohlik operatsiyalari organlar va to'qimalarga mexanik ta'sir ko'rsatishda, odatda kasal organini ochish va terapevtik yoki diagnostik operatsiyalarni bajarish uchun o’tkaziladi. Ushbu ta'rif "oddiy", ochiq operatsiyalarni bildiradi. Endovaskulyar, endoskopik va boshqalar kabi maxsus operatsiyalar ham mavjud. Jarrohlik aralashuvining asosiy turlari Juda ko'p jarrohlik aralashuvlar mavjud. Ularning asosiy turlari quyidagi mezonlarga muvofiq tasniflashda keltirilgan. Bajarish muddati bo’yich tasniflash. Bu tasniflash muvofiq shoshilinch, rejali va favqulodda operatsiya turlariga bo'linadi. a) Shoshilinch operatsiyalar bir necha soat davomida, darhol tashxisdan so'ng amalga oshirish yoki hatto daqiqa kechikish bevosita bemorning hayotiga tahdid yoki ahvolini ogirlashishiga olib keleshi mumkin. Shoshilinch operatsiyalar xususiyati to'liq va qisman tekshirishga ba'zan imkon bermaydi bir bemor uchun hayot xavf bor, deb hisoblanadi. Shoshilinch operaciyalardan maqsad ayni paytda bemorning hayotini saqlab qolish va bunda bemorning sogligini to'liq tiklanishi muhim bo’lmagan holatlardir. Shoshilinch operatsiyalarga ko’rsatma bo’lib har qanday etiologiyali qon ketishi, bo'g'ilish, qorin bo'shlig'ida o'tkir yallig'lanish (o'tkir appenditsit, o'tkir xoletsistit, o'tkir pankreatit, teshilgan oshqozon yarasi, bo'g'ilib churrasi, o'tkir ichak tutilishi) holatlarida bajariladi. Shoshilinch operatsiyalar uchun ko'rsatma bo’lib yiringli o'choq natijasida toksinemia bilan bog'liq o'tkir infektsiya (xo'ppoz, flegmona, gangrena va boshq.) septik va boshqa asoratlar hisoblanadi. b) rejalashtirilgan operatsiyalar davolash natijasida deyarli uning ijrosi vaqt bilan bogliq bo’lmaydi. Bunday operatsiyalardan oldin bemor to'liq ko'rikdan o'tkazilib, eng qulay fonda amalga oshrishda, boshqa organlar va tizimlarda hamroh kasalliklarning remissiya davri yoki tegishli davodan keyin bajariladi. c) Shoshilinch kechiktirilga operatsiyalar. Shoshilinch va rejalashtirilgan operatsiyalar o'rtasidagi oraliq holatda muddatli amaliyot hisoblanadi. Ushbu operatsiyalar rejali operatsiyalarga yaqin turadi, chunki bemor etarli ko'rikdan va zarur operatsiya oldidan tayyorgarlikdan o’tadi va bu sohada mutaxassislar tomonidan amalga oshiriladi. Amalga oshirish bo'yicha tasniflash. Barcha operatsiyalarini amalga oshirish maqsadiga ko'ra ikki guruhga bo'linadi: diagnostic va davolash. a) diagnostika operatsiyalari Diagnostik operatsiyalarning maqsadi tashxisni aniqlashtirish, jarayonning bosqichini aniqlashdir. Diagnostik operatsiyalar qo'shimcha usullar bilan klinik tekshirish davomida to'g'ri tashxis qo’yish imkoni bo’lmaganda, shifokor bemordagi kasallikni to’liq aniqlamagamda to’gri davo muolajasini olib borish maqsadida bajariladi. Diagnostika operatsiyalari orasida biopsiya, maxsus va an'anaviy jarrohlik turlarini ajratish mumkin. Biopsiya. Jarroh tashxisni aniqlash uchun o’smadan gistologik tadqiqotlar uchun biopsiya olinishidir. Uch xil biopsiya mavjud: 1. Ekscizion biopsiya. O’sma butunlay olib tashlanadi. 2. Incizion biopsiya. Gistologik tekshirish uchun o’smaning bir qismi (organ) olinadi. 3. Punksion biopsiya. Bu muolajani operaciya emas balki invaziv tekshiruv usuliga kiritsa to’gri bo’ladi. Teri orqali igna yordamida punksiya qilinadi va hujayralar va to'qimalarning qismidan iborat igna shisha oynachaga olib gistologik tekshiruv uchun yuboriladi, olingan suyuqlik esa sitologik tekshiruvga yuboriladi. Ushbu biopsiya usuli bemor uchun eng oddiy va zararsiz bo’lib eng aniq hisoblanadi. Maxsus tashxis tekshiruv muolajalari Ushbu diagnostic operaciyalarga endoscopic tekshiruv usullari – laparo yoki toracoscopiya kiradi (endoskopik ko'rikdan tabiiy teshiklar orqali - fibroezofagogastroskopya, cistiscopiya va bronkoskopya usullari) va bu guruh endoskopik ko'rikni o'z ichiga oladi. Laparoskopik yoki torakoskopik tekshruvlar o’sma jarayonini qaysi bosqichda ekanligini aniqlash uchun saraton aniqlangan bemorlarda amalga oshirilishi mumkin. Bu maxsus tekshiruv usullari bemorda shoshilinch xolatlarda (qon ketish) amalga oshirilishi mumkin. Diagnostika maqsadida an'anaviy jarrohlik operatsiyalari. Ushbu muolajalar bemorni tekshirish davomida tashxisni aniqlash imkoni bo’lmaganda bajariladi. Eng keng tarqalgan amalga diagnostik laparotomya hisoblanadi. Bunday operatsiyalar ham rejalashtirilgan, ham shoshilinch tartibda amalga oshirilishi mumkin. Jarrohlik rivojlanishi bilan bemorlarning tekshirish usullarini takomillashishi bilan tashxis qo’yish uchun an'anaviy jarrohlik usullari kamroq amalga oshiriladi. b) Terapevtik operatsiyalar Bemorning ahvolini yaxshilash uchun terapevtik operatsiyalar bajariladi. Patologik jarayonga ta'siriga qarab, radikal, palliativ va simptomatik davolash ishlari olib boriladi. Radikal operatsiyalar Radikal operatsiyalar kasalliklarni davolash uchun bajariladigan operatsiyalardir. Jarrohlikda bunday operatsiyalar ko'pchilikni tashkil qiladi. Palliativ jarrohlik Palliativ jarrohlik bemorning ahvolini yaxshilashga qaratilgan, ammo bu kasallikni to’liq davolash maqsadida bajariladi. Ko'pincha bunday operatsiyalar saraton kasalliklarida, o'simtani tubdan olib tashlashning imkoni bo'lmaganda amalga oshiriladi, ammo ko'plab asoratlarni bartaraf etish orqali bemorning holatini yaxshilash mumkin. Bir vaqtning o'zida, ko'p martali va takroriy operatsiyalar Jarrohlik aralashuvlari bir martalik va ko'p bosqichli (ikki, uch mahal) bo'lishi mumkin, shuningdek takroriy. a) bir martalik operatsiyalar Bir marotaba bajariladigan operatsiyalarga deb bir vaqtning o'zida bir nechta bosqichda bir nechta ketma-ket amallar bajariladi, uning maqsadi bemorni to'liq tiklash va reabilitatsiya qilishdir. Jarrohlikda bunday operatsiyalar tez-tez bajariladi, ularning misollari: appendektomiya, xoletsistektomiya bo'lishi mumkin. b) ko'p bosqichli operatsiyalar Bir martalik operatsiyalar, albatta, afzaldir, lekin bir qator holatlarda ularni alohida bosqichlarga ajratish kerak. U uchta asosiy sabab bilan bog'liq bo'lishi mumkin:  bemorning ahvoli og'irligi,  amaliyot uchun zarur bo'lgan ob'ektiv sharoitlar mavjud emasligi,  Jarrohning malakasi etarli emas. c) takroriy operatsiyalar Yana bir xil patologiya uchun xuddi shu organ ustida bajariladigan operatsiyalar takrorlanadi. Operatsiyadan keyingi erta yoki operatsiyadan keyingi davrda takroriy operatsiyalar, odatda, re-relaparotomiya, retorakotomiyalardir. Odatiy va atipik operatsiyalar Jarrohlikda ayrim kasalliklarda odatiy (standart) operatsiyalar mavjud. Atipik operatsiyalar kamdan-kam hollarda bajariladi va odatda jarrohning yuqori ijodiy qobiliyatlarini ko'rsatadi. Maxsus operatsiyalar Jarrohlik rivojlanishi minimal invaziv (endoskopik) jarrohlikning paydo bo'lishiga olib keldi. Bu erda an'anaviy aralashuvlardan farqli o'laroq, to'qimalarni odatdagida katta kesimlarda disektsiya qilish bajarilmaydi, kichik kesimlarda muolajalar amalga oshiriladi. Bu operatsiyani amalga oshirishning maxsus texnik usuli va jixozlar qo'llaniladi. Bunday jarrohlik aralashuvlar maxsus deb nomlanadi. Ular mikrojarrohlik, endoskopik va endovaskulyar operatsiyalarni o’z ichiga oladi. Bundan tashqari, kriyohirurgiya, lazer jarrohligi va boshqalar mavjud. Yaqin kelajakda texnik taraqqiyot, shubhasiz, maxsus jarrohlik aralashuvlarning yangi turlarini rivojlantirishga olib keladi.