Homiladorlik, tugʻruq va chilla davrida infektsiya. Infektsiyaning oldini olishda skrining dastur. Standart universal chora-tadbirlari. UASH taktikasi. 3. Nazariy qism Infeksiyani oldini olish (IOO)ga kirish Agar infeksiyani oldini olish chora-tadbirlariga amal kilinmasa, shifoxonalarda tibbiy xizmat olayotgan barcha mijozlarga infeksiya yukish xavfi bor. Nozokomial (shifoxona ichi) infeksiyalari dunyo miqyosida katta muammo bo‘lib, bu infeksiyalarning o‘sishi kuzatilmokda. Nozokomial infeksiyalarning ko‘rsatkichlari 1-40% tashkil etadi. Bu infeksiyalarning ko‘pginasini oson, nisbatan qimmat bo‘lmagan strategiyalar yordamida oldini olish mumkin (taklif etilayotgan IOO chora-tadbirlariga amal qilish, ayniqsa qo‘llar gigiyenasi va qo‘lkoplar kiyishga; ifloslangan asbob va boshqa buyumlarni ishlab chiqilgan zararsizlantirish qoidalariga rioya kilgan xolda yuvish va sterilizatsiyalash yoki chuqur dezinfeksiyalash; operatsion va yuqori xavf soxalarida xavfsizlik tadbirlarini takomillashtirish, nokerak va xavfli in’eksiyalarni kamaytirish, barcha tibbiy xodimlarni tezda shprits va ignalarni o‘tkir buyumlar uchun maxsus konteynerlarga tashlashni urgatish). Yuvish. Jonsiz buyumlar sirtidagi ko‘z bilan ko‘rinuvchi barcha chang, iflos, qon yoki organizmning suyuk ajralmalarini jismonan bartaraf etuvchi jarayon bo‘lib, ko‘pgina mikroorganizmlarni xam bartaraf etadi. Mikroorganizmlar - bu infeksiya ko‘zgatuvchilardir. Ularni bakteriyalar, viruslar, zamburug‘lar va parazitlar tashkil etadi. IOO maqsadida bakteriyalarni uchta kategoriyaga bo‘lish mumkin: vegetativ (masalan, stafilokokk), mikobakteriyalar (masalan, sil) va endosporalar (masalan, kokshol). Barcha infeksiya ko‘zgatuvchilar orasida endosporalarni yo‘kotish qiyin, chunki ularda ximoya qobigi mavjud. Kolonizatsiya - bu kasallik chaqiruvchi patogen mikroorganizmlarni insonda bo‘lishidir (ular kultural yoki boshqa testlar yordamida aniqlanishi mumkin), ammo klinik ko‘rinishlar yoki simptomlar chaqirmaydi (xujayraviy o‘zgarishlar). Infitsirlanish – bu kolonizatsiyalashgan mikroorganizmlarning insonda kasallik qo‘zgatganligini anglatadi. Mikroorgnizmlar tarqalishida odamlar asosiy manba, tashib yuruvchi va retsipiyent xisoblanadi. Infeksiya tarqalishiga shifokorlar, xamshiralar, terapevtlar, farmatsevtlar, texnik personal va boshqalar javobgardir. Tibbiy xodimning qo‘llari shifoxona ichi infeksiyasi tarqalishida asosiy o‘rinni egallaydi. Shifoxona ichi infeksiyasi tarqalishini oldini olishga yuqorida ko‘rsatilgan ko‘llar gigiyenasiga rioya qilib erishish mumkin. IOO retsipiyent hamda mikroorganizm o‘rtasida to‘siq hosil qilishga bog‘liq. Ximoya to‘siqlari infeksiya va mikroorganizmlar odamdan odamga (bemordan, tibbiy muassasa mijozi yoki tibbiy xodimidan) va/yoki jihozlar, instrumentlar yuzasidan odamga tarqalishini oldini olishga qaratilgan fizik, mexanik yoki kimyoviy jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Infeksion kasalliklar asosan quyidagi yo‘llar orqali yuqadi: Xavo orqali: (suvchechak, qizamiq) Qon yoki organizmnmng suyuq muhitlari orqali: agar gepatit B yoki OIV bilan zararlangan inson koni yoki organizmnmng suyuq muhitlari boshqa insonga tushsa, masalan, igna kirsa, u albatta zararlanadi. Kontakt (muloqot), to‘g‘ri (ochiq yaraga tegish yoki pustulani drenirlash) yoki noto‘g‘ri (qon yoki organizmnmng suyuq muhitlari bilan zararlangan narsalarga tegish). Fekal-oral: inson yoki xayvonlaring chiqindilari bilan zararlangan ozuqani yutish. Ovqat orqali: Bakteriya va viruslar bilan zararlangan ovqatni yoki suvni qabul qilish (masalan, gepatit A bilan kasallanish). Kasallangan xayvon yoki xasharotlar tishlashi, tirnashi, ajralmalari yoki chiqindilar orqali. AKShda o‘tkazilgan tekshiruvlar natijasida aniqlanishicha, tasodifan 1 marta igna sanchilishi oqibatida gepatit V ning yuqish ehtimoli 27-37%, OIV yuqish ehtimoli esa 0,2-0,4% ni tashkil qiladi. Har doim ham insonni gepatit V yoki OIV bilan infitsirlanganligini oldindan bilishning iloji yo‘qligini hisobga olgan xolda, barcha insonlarni (masalan, bemorlar, homiladorlar va boshqa mijozlar) infitsirlangan deb hisoblab keyin ifloslangan instrumentlar, igna va shpritslar, shuningdek boshqa vositalarga tegishlicha ishlov berilishi lozim. Jarrohlik amaliyotidan so‘ng aniqlanadigan infeksiyalar nozologik turlari -virus va bakterial pnevmoniyalar -streptokokkli septitsemiya -boshqa turdagi septitsemiya:sepsis, -gazli gangrena -bakterial meningit, meningoensefalit va meningomiyelit -ensefalit, miyelit va noanik ensefalomiyelit -flebit va tromboflebit -o‘tkir peritonit -osteomiyelit -jinsiy a’zolar va chanok a’zolari infeksiyasi bilan asoratlangan omadsiz tibbiy abort -boshqa sarlavxalarda tasniflanmagan jarrohlikdan keyingi jarohat chetlarining ochilishi -boshqa joyda tasniflanmagan muolaja bilan bog‘liq bo‘lgan infeksiya (seroma, nfiltratlar va b.) -yurak klapanlari protezi, boshqa yurak va qon tomir uskunalari, implantat va transplatatlar bilan bog‘liq infeksiya -siydik ayiruv traktidagi protezlar, implantat va transplantatlar bilan bog‘liq infeksiyalar -endoprotezlash, ichki fiksatsiyalavchi uskunalar, ichki protezlovchi uskunalar, implantatlar va transplantatlar bilan bog‘liq infeksiyalar -amputatsiyalangan cho‘ltok infeksiyasi - infuziya, transfuziya va davolovchi in’eksiyalar bilan bog‘liq ichki protez uskunasi, implantatva transplantatlar tufayli yuzaga kelgan infeksiya va yalliglanish -o‘tkir tsistit -uretral abssess -lokalizatsiyasi aniqlanmagan siydik ayiruv trakti infeksiyasi -tibbiy tashkilotda davolanish vaqtida yuzaga kelgan infeksion kasallik, infeksion kasallik tashuvchanlik Kasalxona ichi infeksiyasi aniqlangan har bir xolatda davlat sanitariya epidemiologiya markaziga belgilangan tartibda f. 058/u shaklida shoshilinch yo‘llanma jo‘natiladi. Akusherlik statsionarlarida aniqlanadigan infeksiyalarning nozologik turlari chakaloqlarda: -kon’yunktivit va dakriotsistit -piodermiya -teri va teri osti yog qavatining boshqa maxalliy infeksiyalari -kindik venasi va boshqa lokalizatsiyadagi flebit -teri va teri osti yog qavatining mahalliy infeksiyasi panaritsiy, paronixiy -omfalit -otit -impetigo, pemfigus, vezikulopustulez -terining stafilokokkli zararlanish sindromi (puzыrchatka) -mastit -enterokolit -pnevmoniya (bakterial va virusli) -teri abssessi, flegmona -karbunkul, furunkul -meningit -osteomiyelit -sepsis -postin’eksion infeksiyalar -salmonellez - V, S virus gepatitlari -boshqa infeksion kasalliklar Ayolda: -kesarcha kesishdan so‘ng chok yetishmovchiligi -oraliq chok yetishmovchiligi -boshqa tug‘rukdan keyingi infeksiyalar (endometrit) -peritonit -tug‘rukdan keyingi sepsis -surg‘ich infeksiyasi, ko‘krak bezlari infeksiyasi -postin’eksion infeksiyalar -bakterial va virusli pnevmoniya -tsistit, uretrit, piyelonefrit -salmonellez - V, S virus gepatitlari Izolyatsiyalash bo‘yicha yangi ko‘llanma va ko‘rsatmalar 1996 yil Kasalliklarni nazorat qilish va oldini olish markazi (CDC) va shifoxona ichi infeksiyalarini nazorat qilish bo‘yicha maslaxat ko‘mitasi (HICPAC) ehtiyot choralarining yangi tizimini ishlab chikdi (Garner and HICPAC 1996). Bu tizim ikki ko‘lamlidir - Standart ehtiyot choralari va Yuqish yo‘llariga asoslangan ehtiyot choralari Sog‘likni saqlash muassasalarida IOO ikkita asosiy maqsadga ega: • Tibbiy xizmatlar ko‘rsatish vaqtida (venalar orqali dori vositalar yuborish, siydik kanaliga kateter qo‘yish, jarohatga ishlov berish, BIV qo‘yish, jarrohlik muolajalari) xavfli infeksiyalar yukishining oldini olish; • Nafaqat mijozga, shuningdek tibbiyot xodimlari, farroshlar va xo‘jalik ishchilariga gepatit V, S va OITS kabi infeksiyalarni yuqish xavfini kamaytirish. IOO choralari Respublika miqyosidagi katta shifoxonalardan boshlab to qishloq vrachlik punktlari kabi barcha turdagi tibbiyot muasasalarida qo‘llanilishi uchun mo‘ljallangan. Ushbu choralar xavfsizlikning yuqori darajasini ta’minlash bilan bir vaqtda, sarf-xarajatlarni qisqartirish va qimmatbaho, nozik asbob-uskunalarga ehtiyojni kamayirish uchun ishlab chiqilgan. Standart ehtiyot choralarining asosiy tomonlari va ularning qo‘llanilishi Yodda tuting: Mijozlarning qanday infeksiyaga chalinganligini hech kim aniq bilmasligi sababli, ularga nisbatan standart ehtiyot choralarini doimo qo‘llash shart. Har bir insonni (mijoz yoki tibbiy xodimni) potensial zararlangan va infeksiyaga chalingan deb hisoblang. Qo‘llarni yuving-bu qarama-qarshi yuqishning (odamdan odamga yoki zararlangan narsalardan odamga) oldini olishdagi eng samarali chora-tadbirdir. Qo‘lkoplarni kiying - (ikkala qo‘lga) nam yuzalar-teri jarohatlari, shilliq qavatlar, qon hamda organizmning boshqa biologik suyuqliklariga yoki ifloslangan tibbiy asboblarga va zararlangan chiqindilarga tegishdan oldin, shunigdek invaziv muolajalar o‘tkaziщdan oldin Agarda organizmning har qanday biologik suyuqliklarining ajralishi yoki sachrash (masalan: tibbiy asboblarga ishlov berish jarayonida) ehtimoli bo‘lsa fizik to‘siqlarni qo‘llang (himoya ko‘zoynaklari, yuz niqoblari va fartuklar). Xirurgik muolajalar yoki jarohatlarga ishlov berishdan oldin mijozlar terisi yoki shilliq qavatlariga va tibbiy xodimlarni qo‘liga ishlov berish uchun antiseptiklarni qo‘llang. Ishning xavfsiz usullarini qo‘llang, masalan ignani egmang g‘ilofni takroriy kiydirmang, o‘tkir tig‘li asboblarni bexatar uzatish usulini qo‘llang, iloji boricha to‘mtoq uchli ignalar bilan tiking. Mahalliy aholi orasida infeksiya tarqalishining, shunigdek chiqindilar bilan shug‘ullanuvchi xodimlar o‘rtasida jarohatlanishning oldini olish maqsadida infeksion chiqindilarni xavfsiz yo‘q qiling. Tavsiya etilgan usullarni qo‘llagan holda ishlatilgan tibbiy asboblarga, qo‘lqoplarga va boshqa jihozlarga avval dekontaminatsiya va puxta yuvish usuli bilan undan keyin sterilizatsiya yoki chuqur dezinfeksiyalash orqali ishlov bering. Qo‘llar gigiyenasi. Qo‘llar gigiyenasi, kasallik tug‘diruvchi mikroorganizmlarni sonini kamaytirish orqali qarama-qarshi yuqishni eng kam miqdorigacha tushirish mumkin (masalan tibbiy xodimdan mijozga). Qo‘llar gigiyenasini o‘tkazish kerakliligi to‘g‘risida ko‘rsatma juda ham ko‘p, lekin eng yaxshi usullar bo‘yicha qo‘llanmalar takomillashtirilishi davom etmoqda. Mijoz bilan muloqotni xavf darajasiga va imkoniyatlarining mavjudligiga qarab (masalan oddiy tibbiy muolaja bilan jarrohlik aralashuvi farqli) oddiy va antiseptik sovun yoki qo‘llarga ishlov berish uchun antiseptik vositani tanlash farqi bo‘ladi. Tibbiy xodimlar uchun joriy tavsiyalar quyidagilardan iborat: • teri jarohatlanganda yoki qo‘lni toza yuvish talab qilinganda, ifloslarni va ifloslanish alomatlarini yo‘q qilish uchun suyuq sovun (antiseptik moddasiz) ishlatilishi talab qilinadi. • mikroblarga qarshi ta’sir ko‘rsatilishi kerak bo‘lsa (masalan ayniqsa ta’sirchan mijozlar bilan chaqaloq yoki OITSga chalingan kasallar bilan invaziv muolaja yoki muloqot o‘tkazishdan oldin) qo‘llarda ko‘rinarli ifloslanish bo‘lmasa va antiseptik tozalovchi vosita ishlatish shifobaxsh antiseptik sovun bilan yuvgandan afzalroq. • Kasalga chalinish yuqori bo‘lgan zonalarda, operatsion xonasi, yangi tug‘ilgan chaqaloqlar intensiv terminal bo‘limi, transplantatsiya kabi bo‘limlardagi qo‘l yuvish bayonnomalarida aks ettirilgan katta qattiq щetkalar bilan 6-10 daqiqa davomida qo‘l yuvishini, yumshoq щetka yoki gubkalar bilan kamrok vaqt ichida yuvilishga almashtirish kerak (2 daqiqadan kam bo‘lmagan vaqt). • Qo‘llarning ta’sirlanishini (razdrajeniye) kamaytirish maqsadida qo‘llarini tez-tez yuvadigan xodimlarni (bir smenada 30 yoki undan ham ko‘proq) tarkibida yog‘ moddasi bo‘lmagan loson va kremlar bilan ta’minlash kerak. • Qo‘llarga spirt asosidagi suvsiz tozalovchi antiseptik qo‘llash bilan xirurgik ishlov berish yoki antiseptiklar bilan qo‘llarga ishlov berish yoki oddiy qo‘l yuvish (vntiseptik bilan yoki antiseptiksiz) bilan qo‘llar gigiyenasiga erishish mumkin. Qo‘l yuvishning umumiy qoidalari Tranzit mikroorganizmlarni sonini kamaytirish shuningdek ifloslanishni mexanik yo‘l bilan yo‘q qilinishi va ifloslanish izlarini teridan yo‘q qilish, qo‘l yuvishning maqsadi hisoblanadi. Oddiy sovun va tozza suv bilan qo‘l yuvish ham mikroblarga qarshi sovun bilan qo‘l yuvishdek samaralidir. Qo‘shimcha qilib aytganda oddiy sovun qo‘llarni kamroq ta’sirlantiradi. Mijozni tekshirishda n oldin (bevosita aloqa); va operatsiyad an oldin steril yoki chuqur dezinfeksiy alangan qo‘lqoplarni yoki ginekologik ko‘ruvlar kabi oddiy muolajalardan oldin ko‘ruv qo‘lqoplarni kiyishdan oldin qo‘llarni yuving. Qo‘lqoplarni yechgandan so‘ng; qo‘llar kontaminirlash ehtimoli bo‘lgan har qanday sharoitda, masalan quyidagilar: ifloslangan asboblar va boshqa narsalar bilan muomlada bo‘lgandan so‘ng; shilliq qavatlarga, qon va organizimning boshqa biologik suyuqliklariga tegilgandan so‘ng; mijoz bilan uzoq va intensiv muloqotda bo‘lgandan so‘ng qo‘llarni yuving; Qo‘lqoplarning kichkina kesilgan joylari, buzulishlari bo‘lishi mumkinligi sababli bakteriyalar qo‘llarga o‘tishi mumkin, qo‘llarda qo‘lqoplar ostidagi bakteriyalar nam va iliq muhitda tez rivojlanishi mumkin. Buning oldini olish maqsadida qo‘lqoplarni yechgandan so‘ng qo‘llarni toza suv va sovun bilan yuvish kerak (yoki qo‘llarni tozalash uchun antiseptik vositalarni qo‘llash kerak). Bemor va muolaja turiga muvofiq ravishda shifoxona ichi infeksiyasi kelib chiqishning solishtirma xavfi Infitsirlanish Bemor turi Muolaja turi xavfi Minimal Immun tizimi sustlashmagan bemorlar; asosiy kasallik – og‘ir emas Noinvaziv muolaja. Biologik suyuqliklar bilan kontakt yo‘q Tavsiya etiladigan gigiyenik antiseptika qoidasi: • Qoidaga rioya qilgan xolda 3-5 ml spirtli antiseptik eritmani qo‘lga surtish va quritish (qo‘lni artish kerakmas). Eritmadan so‘ng qo‘llar 15 sek davomida nam qolishi lozim. Infitsirlanish xavfi Bemorlar turi Muolaja turi O’rta Infitsirlangan bemor yoki turli havf omillari bo‘lgan bemor (yosh, o‘sma) Biologik suyuqliklar bilan kontakt yoki invaziv noxirurgik muolaja (periferik venoz kateter qo‘yish, siydik kateteri qo‘yish) Infitsirlanish xavfi Bemorlar turi Muolaja turi Yuqori Immun tizimi o‘ta sustlashgan bemorlar (<500 leykotsitlar/ml), Ko‘p sonli jarohatlar, Og‘ir darajali kuyishlar, transplantatsiya qilingan a’zolar Yuqori xavfli xirurgik operatsiya yoki invaziv muolajalar (markaziy venoz kateter o‘rnatish, yo‘ldoshni qo‘l bilan ajratish va chiqarish, traxeya intubatsiyasi) Щyotka yoki sovun? Tekshiruvlvr natijasida, qo‘l yuvishda щyotkadan foydalangan xodimlar qo‘lida 2 barobar ko‘p S.hominis, S.aureus, gram (-) bakteriy, Candida spp. va boshqalar koloniyalari aniqlangan. Shaxsiy himoya vositalari. Tibbiyot muassasasida ishlayotgan tibbiy xodimlardagi mikroorganizmlar mujozga o‘tib ketmasligi oldini olish maqsadida ko‘p yillar mobaynida shaxsiy himoya vositalari (ShHV) deb atalayotgan himoya to‘siqlari ishlatilib kelmoqda. Oxirgi yillarda gepatit S, OITS epedemiyasi shuningdek sil kasalligini ko‘pchilik davlatlarda tiklanishi munosabati bilan tibbiy xodimlarini himoyalash uchun ShHV ishlatish muhim vazifa bo‘lib qolmoqda. Xirurgik yoki boshqa invaziv muolajalardan so‘ng rivojlanayotgan infeksiyalarning asosiy manbai mijozlar va tibbiy xodimlardir. Manbalarga odamlarning qo‘llari, burni, og‘izlari, teri va jun qoplamlari, qon va fiziologik suyuqliklar kirmoqda. Shuningdek ularning iflos yuzalariga tegish kabi harakatlari mikroorganizmlarni tarqalishiga olib kelmoqda. Odamdan odamga, shuningdek asbob-uskunalardan yoki atrof muhitdan odamga infeksiyalarni tarqalishini oldini olish maqsadida mikroorganizm va odamlar (mijoz va tibbiy xodim) o‘rtasida mexanik yoki kimyoviy (masalan: qo‘lqoplar yoki antiseptik eritma) to‘siqlarni yaratish samarali usul deb hisoblanmoqda. Qulqoplar, niqoblar, respiratorlar, ko‘zlarni himoya qilish vositalari (yuz shitoklari, xar bir turdagi himoyalovchi ko‘z oynaklar), shapkachalar, xalat, fartuk va boshqalar ShHVga kiradi. Ko‘pchilik davlatlarda qalpoqchalar, niqoblar, xalatlar va xirurgik choyshablar kog‘oz yoki gazlamalardan tayyorlanadi. Suv va boshqa suyuqliklarni (qon yoki boshqa biologik suyuqliklar) o‘tkazmaydigan maxsus gazlama yoki sintetik materialdan tayyorlangan to‘siqlar-barchasidan ko‘ra samarali hisoblanadi. Ushbu suv o‘tkazmaydigan materiallar qimmat bo‘lganligi tufayli hammada olish imkoni yo‘q. Ko‘pchilik mamlakatlarda zichligi 22/sm2 tig‘izligida ipli gazlamalardan tayyorlangan xirurgik kiyimlar (niqob, qalpoqchalar, xalatlar) va xirurgik choyshablar ishlatiladi. Afsuski yengil ipli gazlamalardan suyuqlik oson o‘tib ketib kontaminatsiyaga olib keladi. Boshqa tomonidan qo‘pol ipli gazlamalar yoki zich gazlamalar haddan tashqari zich (qattiq) bo‘lganligi sababli bug‘ o‘tkazmaydi (shu tufayli ular sterilizatsiyaga topshirilmaydi), ularni yuvish qiyin va juda ko‘p vaqt quritiladi. Gazlamalarda ifloslanish oson ko‘rinishi uchun ular oq yoki och rangli bo‘lishi kerak. Hech qachon kog‘ozli qalpoqchalar, niqoblar va xirurgik choyshablarni qayta ishlatmang, negaki larga tegishli ishlov berish mumkin emas. Agarda yuvish mumkin bo‘lmasa qayta ishlatish aslo mumkin emas. Qo‘lqoplar Qo‘lqoplar mijozlarni tibbiy xodimlarning qo‘llaridagi mikroorganizmlardan va tibbiy xodimlarni zararlangan buyumlardan himoya qiladi. Qarama-qarshi yuqtirishning oldini olishdagi fizik to‘siqlar bo‘lib, infeksiyalarni tarqalishining oldini oladi, ammo ularni har bir mijozga o‘tganda almashtirish kerak. Tibbiy xodimlarga qo‘lqoplardan foydalanishni tavsiya etishning muhimligi quyidagilardan iborat: • Xodimni bemordan infitsirlanish xavfini kamaytiradi; • Tibbiy xodim florasini bemorga yuqishiga to‘sqinlik qiladi; • Qarama-qarshi yuqishni kamaytiradi. Xozirgi vaqtda qo‘lqoplar sifatini yaxshilanganiga karamasdan qo‘lqoplarni yechgandan yoki alishtirgandan so‘ng qo‘llarni yuvish yoki antiseptik bilan ishlov berish lozim. Shuningdek, ularni yuvish yoki qayta qo‘llash mumkin emas. Masalan: shilliq qavatlar va shikastlangan teriga tegishda qon, organzimning biologik suyuqliklari va ajralmalari (terdan tashqari) ifloslangan asbob-uskunalar va yuzalar bilan muloqotda bo‘lganda ko‘ruv qo‘lqoplarni kiyish kerak. Tibbiyot muassasalarida uch xil turdagi qo‘lqoplar ishlatiladi bular: xirurgik, ko‘ruv va xo‘jalik qo‘lqoplar. Xirurgik qo‘lqoplar invaziv tibbiy va xirurgik muolajalarda qo‘llanilishi kerak. Ko‘ruv qo‘lqoplar tibbiy xodimlarni ko‘pgina kundalik majburiyatlarini o‘tkazishda himoyalaydi. Xo‘jalik qo‘lqoplarni tibbiy anjomlarga, asbob-uskunalar va boshqa narsalarga ishlov berish, kontaminirlangan chiqindilarni yo‘q qilish va kontaminirlangan yuzalarga ishlov berish jarayonlarida qo‘llaniladi. Eng yaxshi xirurgik qo‘lqoplar lateksli kauchukdan tayyorlanadi. Rezinaning tibbiy elastikligidan, sezgirligidan va pishiqligidan ular qo‘llarda zich turadi. Lateks ishlatishda ko‘payib borayotgan allergiya muommasi sababli lateksga o‘xshash xususiyatlarga ega rezinali «Nitril» deb atalgan sintetik material ishlab chiqarildi. Nitrillik qo‘lqoplar allergik reaksiyalarni kamroq chaqiradi. Ko‘pchilik mamlakatlarda faqatgina (yolg‘iz) ko‘ruv qo‘lqoplari mavjud - ushbu qo‘lqoplar lateksli kauchukdan arzonroq vinil sintetik materialidan tayyorlangan. Vinil noelastik (lateksga uxshab cho‘zilmaydi) bo‘lganligi sababli ushbu qo‘lqoplar qo‘llarda zich turmaydi va osongina yirtiladi. Ko‘pchilik mamlakatlar tibbiyot buyumlari do‘konlarida sifatli lateksdan tayyorlangan ko‘ruv qo‘lqoplari topsa bo‘ladi. Xo‘jalik qo‘lqoplar zich rezinadan tayyorlanganligi tufayli bularda elastiklik va sezgirlik kamroq bo‘ladi, ammo to‘siq sifatida maksimal himoya vazifasini bajaradi. Qalpoq va niqoblar kiyilmasligi kerak, fartuk va xalatlardan esa bemor bilan kontakt vaqtida shaxsiy kiyimlarini ifloslanishidan qochish maqsadida foydalanish mumkin. Paxtali, dokali yoki qog‘ozli niqoblar noeffektiv. Sintetik matoli qog‘oz niqoblar esa mikroorganizlar filtratsiyasida samarali to‘siq hisoblanadi. Niqoblardan turli xolatlarda foydalaniladi. Niqoblarga talablar ularni qo‘llash maqsadiga bog‘liq: • Bemor himoyasi: tibbiy xodim niqobni operatsiya xonasida, immun tizimi sustlashgan bemor bilan muloqotda, tana bo‘shliqlari bilan bog‘liq muolajalarda kiyadi. Bu xolatlarda xirurgik niqobni kiyish yetarli. • Tibbiy xodim himoyasi: tibbiy xodim havo-tomchi yo‘li bilan yuqadigan infeksiyali bemor bilan kontakt vaqtida yoki bronxoskopiya muolajasi va boshqa shu kabi ko‘riklar vaqtida kiyishi lozim. Bu kabi xolatlarda yuqori samalari niqoblardan foydalanish tavsiya etiladi. • Shifoxona sharoitida havo-tomchi yo‘li bilan yuqadigan infeksiyali bemorlar izolyatordan tashkari barcha joylarda xirurgik niqoblar taqishlari shart. Shifoxona sharoitida bolalar o‘limi, infitsirlanishi va bakteriyala kolonizatsiyasini kamaytirish yo‘lida niqoblar va qalpoqlarni kiyish samarasi isbotlanmagan. Ko‘zlarni ximoyalovchi vostalarni taqish tibbiy xodim ko‘ziga muolaja vaqtida qon yoki kontamirlangan biologik suyuqliklar sachrashidan himoya qiladi. Niqoblar va ko‘zoynaklar yoki yuz niqoblari yuzga sachrashi mumkin bo‘lgan barcha muoljalar vaqtida kiyilishi kerak. Operatsiya kiyimlari yoki tibbiy xalatlar ko‘cha kiyimlari o‘rniga yoki ular ustidan kiyiladi. Tibbiy xalatlar kiyishdan asosiy maqsad – tibbiy xodimlar kiyimini ifloslarishidan saqlashdir. Xirurgik xalatlar avvallari bemorni tibbiy xodim qo‘llaridagi mikroorganizmlardan himoyalash maqsadida kiyilgan, ammo yengil paxta-qog‘ozli matodan tikilgan xalatlar yetarlicha samarali himoya qilmaydi. Shuningdek, xirurgik qulqoplar bilaklari xalat bilaklarini oxirigacha yopishi shart. Rezina yoki plastikdan tayyorlangan fartuklar tibbiy xodim tanasining old qismini xo‘l bo‘lishidan va potensial kontaminirlangan suyuqliklardan saqlaydi. Oyoq kiyimlari tibbiy xodim oyoqlarini o‘tkir yoki og‘ir instrumentlar tushib shikastlanishidan saqlaydi. Agar faqat xirurgik zonada kiyiladigan maxsus oyoq kiyimlar bo‘lsa, baxilla kiyish shart emas. Matodan yoki qog‘ozdan baxillalar kontaminatsiya extimolini oshiradi. Yuqish yo‘llariga asoslangan ehtiyot choralari Barcha mijozlarga qo‘llaniladigan standart ehtiyot choralariga qo‘shimcha, yuqish yo‘llariga asoslangan ehtiyot choralari mavjud. Ushbu choralar batamom yoki qisman havo, tomchi va kontakt yo‘llari orqali yuqadigan kasalliklari aniqlangan yoki gumon qilinayotgan mijozlarga nisbatan qo‘llanilishi lozim. Agarda bir nechta toifaga ta’lluqli infeksiya aniqlanganda, ba’zan izolyatsiya choralarini qo‘llashga to‘g‘ri keladi. Havoda bir necha soat saqlanishi va keng yoyilishi mumkin bo‘lgan 5 mikron va undan kichik bo‘lgan tomchilarning (zarralarning) kasalxona ichida tarqalishini qisqartirish maqsadida ushbu ehtiyot choralari qo‘llanilishi ko‘zda tutilgan. (1- jadval). Sil mikobakteriyalari, suvchechak, qizamiq va qizilcha viruslari, havo yo‘llari orqali to‘liq yoki qisman tarqaluvchi mikroorganizmalar hisoblanadi. Havo yo‘llari orqali yuqadigan infeksiyalarni oldini olish chora-tadbirlari yuqorida aks ettirilgan kasalliklar aniqlangan yoki gumon qilinayotgan kasallarga nisbatan qo‘llash tavsiya etiladi. Masalan, sil kasalligiga gumondan mustasno bo‘lmangunga qadar, OIVga chalingan yo‘talayotgan, terlash alomatlari hamda yuqori haroratli, shunigdek o‘pkalarda klinik yoki rentgenologik o‘zgarishlari bo‘lgan shaxslarga nisbatan havo yo‘llari orqali yuqadigan infeksiyalarning oldini olish chora-tadbirlari qo‘llanilaveradi. 1- Jadval Havo yo‘llari orqali yuqadigan infeksiyalarning oldini olish chora- tadbirlari Havo yo‘llari orqali yuqadigan mikrorganizmlar bilan zararlanishi aniqlangan yoki gumon qilinayotgan kasallarga nisbatan standart ehtiyot choralarga qo‘shimcha qo‘llang Bemorni joylashtirish Alohida xona Eshiklar yopiq holatda Ventilyator yoki boshqa havo tozalash tizimlari yordamida xonani shamollatish mumkin darajada ichkaridan tashqariga (havoning manfiy bosimi) qarab amalga oshiriladi. Bunday tizim mavjud bo‘lmasa, izolyatsiya xonasida xojatxona tashkil etilishi lozim. Agar alohida xona bo‘lmasa bemorni xuddi shunday infeksiyaga chalingan faol shakldagi boshqa infeksiyasi bo‘lmagan bemor bilan bir xonaga joylashtiring (guruhlash) Tashrif buyuruvchilarga bemorni ko‘rishga ruxsat berishdan oldin, ularni infeksiyaga tasirchanligini tekshiring. Nafas yo‘llarining himoyasi Xirurgik niqobni taqing Agar sil kasalligi aniqlangan yoki gumon qilinayotgan bo‘lsa ko‘p qavatli filtirli respiritor taqing (agar mavjud bo‘lsa) Suvchechak yoki qizamiqda: - infeksiyaga ta’sirchan bo‘lmagan insonlarga niqob taqish talab etilmaydi - infeksiyaga ta’sirchan bo‘lgan insonlar xonaga kirmasin. Xonadan chiqqanda niqobni yeching va plastik qopga yoki qopqog‘i zich yopiladigan chiqindilar konteyneriga joylashtiring bemorni juda ham kerak bo‘lgandagina olib yuring olib yurish vaqtida bemor xirurgik niqob taqishi shart bemorni qabul qilayotgan bo‘limni ogohlantiring. Sil kasalligiga chalingan bemorlar uchun qo‘shimcha ehtiyot choralari. • alohida xonaga joylashtirilgan mijozlarga sil kasalligining yuqish yo‘llari to‘g‘risida, shuningdek ushbu xonaga nima uchun joylashtirilganligi to‘g‘risida tushuntirib bering. • yo‘tal va aksirish vaqtida mijozlarga burun va og‘izni salfetkalar bilan yopishni o‘rgating, alohida xonada bo‘lsa ham. Bu tadbir havoga tomchilar tushishining oldini oladi. • mijozga izolyatsiya qoidalarini bajarishda yordam bering (Masalan: alohida xonada yopiq eshiklar holatida). • Markaziy ventilyatsiya tizimiga qo‘shimcha xona shift qismi ostida qo‘yilgan ultrabinafsha chiroqlar ham ishlatilishi mumkin. Ushbu chiroqlar ishlash samaradorligini ushlab turish uchun har kuni artib turing. • Agarda sil kasalligiga gumoni tasdiqlanmasa yoki mijoz samarali davolanish kursini o‘tsa, mijoz ahvoli klinik jihatdan yaxshilanganda va 3 marta ketma-ket balg‘am tahlili natijasi kislotaga ta’sirchan batsillalar aniqlanmasa ehtiyot choralari bekor qilinishi mumkin (BK - manfiy). Tomchi yo‘li orqali yuqadigan infeksiyalarni ogohlantirish chora-tadbirlari. Ushbu choralar 5 mikrondan katta bo‘lgan tomchilar (H. Influenzae va N. Meningitides: M. rneumoniae, gripp virusi, tepki va qizilcha) orqali to‘liq yoki qisman yuqadigan patogen organizmlarning kasalxonada yuqish xavfini kamaytiradi. Boshqa holatlarda bo‘g‘ma, ko‘kyo‘tal, o‘latning o‘pka turi, streptofaringit (skarlatina) lar inobatga olinadi. Zarralarning havoda qisqa vaqt bo‘lishi va 1,5 metr masofaga tarqalishi uchun, tomchi orqali yuqishda o‘tkaziladigan ehtiyot choralari havo orqali yuqadigan infeksiyalardagi ehtiyot choralariga nisbatan oddiyroq, negaki moyil retsipiyent zararlanishi uchun infeksiya manbasi bilan juda yaqin muloqoda bo‘lishi kerak (jadval- 2) Tomchi orqali yuqadigan infeksiyalarning oldini olish uchun alohida shamollatish tizimi va havo almashtirishga ehtiyoj tug‘ilmaydi. Shuningdek xonadagi eshik ochiq turishi mumkin. Jadval -2. Tomchi yo‘li orqali yuqadigan infeksiyalarni ogohlantirish chora- tadbirlari Tomchi yo‘llari (5 mikrondan katta) orqali yuqadigan mikrorganizmlar bilan zararlangan yoki gumon qilinayotgan kasallarga nisbatan standart ehtiyot choralarga qo‘shimcha qo‘llang Bemorni joylashtirish Alohida xona; eshiklarni ochiq holatda qoldirish mumkin. Agar alohida xona bo‘lmasa bemorni xuddi shunday infeksiyaga chalingan faol shakldagi boshqa infeksiyasi bo‘lmagan bemor bilan bir xonaga joylashtiring (guruhlash) Agar ikkala variantni tashkil qilishning imkoni bo‘lmasa, mijozlar orasidagi masofa kamida bir metr bo‘lishi lozim. Nafas yo‘llarining himoyasi Agar bemordan bir metrdan yaqin masofada bo‘lsangiz niqob taqing. Bemorni olib yurish bemorni juda ham kerak bo‘lgandagina olib yuring olib yurish vaqtida bemor xirurgik niqob taqishi shart bemorni qabul qilayotgan bo‘limni ogohlantiring. Kontakt (muloqot) yo‘li orqali yuqadigan infeksiyalarni ogohlantirish choralari Infeksiyalangan yoki infeksiya mujassamlangan bemordan bevosita yoki bilvosita yuqadigan mikroorganizmlarning yuqish xavfini kamaytirishga qaratilgan ehtiyot choralari (jadval -3). Qo‘shimcha antibiotiklar ta’sir qilmaydigan ochiq infeksiyalarni keltirib chiqaradaigan (gepatit A virusi, YeSNO-virusi), oddiy gerpes virusi, gemorrorgik isitma va bakteriyalar bilan infeksiyalangan bemorlar uchun taklif qilingan. Shunisi qiziqki suvchechak kasallikning turli bosqichlarida havo yo‘llari va kontakt yo‘llari orqali yuqadi. Chaqaloqlarda kasallik keltirib chiqaradigan bevosita kontakt orqali yuqadigan bir qator viruslar mavjud. Nam va oqayotgan infeksiyalarga chalingan bemorlarga ham kontakt yo‘li orqali yuqadigan infeksiyalarning ehtiyot choralari qo‘llanilishi kerak. (Masalan: oqayotgan absess, moxov, impetigo, konyuktivit, qo‘tir, pedikulyoz, jarohat infeksiyalari). Jadval -3. Kontakt yo‘li orqali yuqadigan infeksiyalarning oldini olish ehtiyot choralari. Bevosita bemordan yoki bilvosita atrof muhitdan yoki bemorlarga qarashli buyumlardan yuqadigan infeksiyalarga nisbatan standart ehtiyot choralari bilan birgalikda qo‘llang. Bemorlarni joylashtirish Alohida xona; eshiklarni ochiq qoldirish mumkin. Agar alohida xona bo‘lmasa bemorni xuddi shunday infeksiyaga chalingan faol shakldagi boshqa infeksiyasi bo‘lmagan bemor bilan bir xonaga joylashtiring (guruhlash) Qo‘lqoplar Xonaga kirganda toza, nosteril ko‘ruv yoki chuqur dezinfeksiyalangan qo‘lqoplarni kiying. Qo‘lqoplarni infeksiyalangan material bilan muloqotdan keyin almashtiring. (Masalan: axlat yoki jarohat chiqindilari) Xonadan chiqishdan oldin qo‘lqoplarni yeching. Qo‘llarni yuvish Qo‘lqoplarni yechgandan so‘ng qo‘llarni mikroblarga qarshi vosita bilan yuving yoki suvsiz spirtli antiseptik vositasi bilan ishlov bering. Xonadan chiqishdan oldin patensial infeksiyalangan yuzalar va narsalarga tegmang Xalat va himoya vositalari Agarda mijozda siydik, axlat ushlab turmaslik, diareya holati kuzatilsa, shuningdek ileostoma, kolostoma yoki yara drenajini qoplaydigan bog‘ich bilan qoplanmagan bo‘lsa, xonaga kirishdan oldin toza nosteril xalat kiying Xonadan chiqishdan oldin xalatni yeching. Xonadan chiqishdan oldin potensial infeksiyalangan buyumlarga tegmang Bemorni olib yurish bemorni juda ham kerak bo‘lgandagina olib yuring Olib yurish paytida mikroorganizmlarni tarqalish xavfini kamaytirish uchun maksimal choralarni ko‘ring Bemorga ishlatiladigan asbob-uskunalar Agar iloji bo‘lsa bemorga nokritik asbob-uskunalarni biriktirib qo‘ying Har bir asbob-uskunani infeksiyalangan va infeksiyalanmagan bemorlarga ishlatilganda ham zararsizlantiring va yuving. Yuqish yo‘llariga asoslangan ehtiyot choralarni empirik qo‘llash Mijozlar shifoxonaga biron bir aniqlanmagan tashxis bilan tushishi mumkin. Aniq tashxis qo‘yilmaganiga yoki organizmdagi infeksion jarayonga biron bir shubha bo‘lsa ehtiyot choralarni bemorlarda kuzatilayotgan alomatlar va belgilar asosida qo‘llanilishi lozim. (empirik baza). Jadval -4. Yuqish yo‘llariga asoslangan emperik ehtiyot choralarni qo‘llash: (Belgi va alomatlarga asosan). Havo orqali Yo‘tal ko‘krak qafasining yuqori bo‘limidagi o‘zgarishlar va harorat ko‘tarilishi (darmonsizlangan nafas). OIVga qaltis guruhga kiruvchilar yoki OIV infeksiyalangan shaxslarda ko‘krak qafasining biron bir bo‘limida o‘zgarishlar, shuningdek yo‘tal, tana haroratini ko‘tarilishi kuzatilsa. Vezikulyar yoki yiringli toshmalarda. Tomchi orqali: Aholi orasida ko‘k yo‘tal bo‘lganda, qattiq, turg‘un yo‘tal bo‘lsa. Meningit (Ensa mushaklarini qattiqligi, harorat, qusish) Harorat bilan gemorrorgik toshmalar Noma’lum sababli butun tana bo‘ylab toshmalar Kontakt (muloqot) Bemorda axlat tutolmaslikka duch kelgan o‘tkir diareya Yaqinda antibiotiklar qo‘llangan katta yoshdagi bemorlardagi diareya Chaqaloqlar va yosh bolalardagi bronxit va krup Anamnezidagi (sil kasalligidan tashqari) ko‘pchilik dori vositalar ta’sir qilmagan infeksiya Bog‘ich (bog‘lov) qo‘yib bo‘lmaydigan abssess yoki oqayotgan (drenaj) yara Operatsiyadan oldingi xirurgik antiseptika uch jarayondan iborat bo‘lib (qo‘l gigiyenasi, xirurgik brigada a’zolarining barchasi qo‘lkoplar kiyishi va operatsion sohaga antiseptik bilan ishlov berish), xirurgik yaraga infeksiya tushishini oldini olishga qaratilgandir. Operatsiyadan keyingi infeksiya rivojlanishiga bir nechta xavf omillari ta’sir qiladi, masalan: - yaraga tushayotgan mikroorganizmlar miqdori; - bakteriyalar turi va virulentligi (patogenlik darajasi); - patsiyentning ximoya mexanizmlarining holati (immun tizim statusi) va - tashqi omillar: patsiyentning operatsiyagacha shifoxonada bir necha kun bo‘lishi va operatsiyaning davomiyligi (>4 soat). In’eksiyadan oldin teriga ishlov berish. JSST tavsiyalariga asosan, toza teriga in’eksiyadan oldin antiseptik eritma bilan ishlov berish muolajasini o‘tkazish shart emas. Mikrobiologik tekshiruvlar (izlanishlar) shuni ko‘rsatdiki, teri ichiga, teri ostiga yoki mushaklar orasiga qilingan in’eksiyalardan oldin o‘tkazilgan ushbu muolajalar infeksiya xavfini kamaytirishini aniqlanmadi. Agar in’eksiya o‘rni ko‘rinarli ifloslangan bo‘lsa, ushbu joyni suv va sovun bilan yuving va toza sochiq bilan quriting, shundan so‘ng in’eksiya qiling. Operatsiya xonasida xavfsizlik texnikasi. Xirurgik antiseptikani tashkillashtirish va saqlash hamda xirurgik muhitni xavfsizligini ta’minlash uchun quyidagi aniq uslublar bo‘lishi shart: patsiyentga nisbatan: terining manipulyatsiyadan oldin tayyorlash, teri antiseptikasi va yopik yaralar; xirurgik personalga nisbatan: qo‘l gigiyenasi (qo‘l yuvish va\yoki spirtli antiseptik bilan ishlov berish); xalat va qo‘lkoplardan foydalanish. Operatsion xona va uskunalarni tayyorlashga nisbatan: insonlarni xarakati va muolajalarni tashkillashtirish, xonalarni tozalash, dekontaminatsiya. Tashqi muxitga nisbatan: aseptik operatsion maydonni saqlash va xavfsiz operatsion texnologiyalardan foydalanish. Ignalar va shpritslar bilan bexatar muomala Igna va shpiritslar bilan bexatar muomula tajribasi tibbiy xodimni, mijozni va atrofdagi insonlarni kerak bo‘lmagan xavfdan himoyalaydi. Ignala va shpritslar bilan bexatar muomala qilish bo‘yicha maslahatlar: - Har bitta shprits va ignani bir marotaba ishlatish zarur. - Ishtilgandan so‘ng igna va shpritslarni ajratmaslik kerak. - Ignalarni tashlashdan oldin egish, sindirish, qolpoqchasini kiydirish mumkin emas. - Tashlashdan oldin igna va shpritslarni zararsizlantirish lozim. - Teshilmaydigan konteynerga igna va shpritsni tashlash kerak. - Ko‘p marta qo‘laniladigan flakon rezina qopqog‘ida hech qachon ignani qoldirish mumkin emas, bu narsa har safar dori vositasini olishda OIV va boshqa mikroorganizmlarni flakonga tushishiga olib keladi. - Qon, organizmni biologik suyuqliklarni ajralmalari bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqot bo‘lmaganligi sababli in’eksiya o‘tkazish uchun qo‘lqoplar kiyish talab etilmaydi. - Igna sanchish o‘rnini yopish uchun paxta (doka) tamponni mijozga berish lozim (yoki oila a’zosiga, agar mijoz yosh bola bo‘lsa) - Vena ichiga yuboriladigan ignalar, qon yuborish yoki boshqa organizmning fiziologik suyuqliklarni olish uchun qo‘lqoplar kiyish tavsiya etiladi Teriga ishlov berish: - Toza teriga in’eksiyadan oldin antiseptik eritma bilan ishlov berish shart emas. - Agar in’eksiya o‘rni ko‘rinarli darajada iflos bo‘lsa, bu joyni suv va sovun bilan yuvish, toza sochiq bilan qurish, shundan so‘ng in’eksiya qilish lozim - Xavfni kamaytirish maqsadida igna va shpritslar bilan kerak bo‘lmagan harakatlar qilish mumkin emas. - Ignani tashlashdan oldin egish, sindirish va qalpoqchasini kiydirish mumkin emas. - Ishlatgandan so‘ng igna va shpritslarni ajratish mumkin emas. - Har doim qo‘llarni ignani orqasidan ushlash lozim. - In’eksiyadan so‘ng, tashlashdan oldin igna va shpritsni 3 marta 0,5 % xlor eritmasida yaxshilab yuvib tashlash kerak. - Qo‘l uzunligida joylashtirilgan, tamg‘alangan, teshilmaydigan konteynerga zararsizlantirilgan igna va shpritslarni tashlash lozim. - O’tkir tig‘li narsalarga mo‘ljallangan konteynerni to‘ldirib yubormaslik kerak– 3/4 dan ko‘proq qismini to‘ldirish igna bilan jarohat olishga sababchi bo‘lishi mumkin. - Teshilmaydigan konteyner 3/4 qismi to‘lgandan so‘ng uni ko‘mib tashlash yoki yoqib yuborish kerak. - Ignaga qoidaga binoan qalpoqchani kiydirish kerak emas, agarda zaruriyat tug‘ilsa «bir qo‘l» usulini qo‘llash lozim. - avval qalpoqchani qattiq yassi yuzaga qo‘yish, so‘ng qo‘lni olish kerak; - so‘ngra shpritsni bir qo‘l bilan ushlab turib, ignani uchini qalpoqchaga kiygazish kerak - igna qalpoqchada joylashtirilgandan so‘ng shpritsni yuqoriga vertikal holatda shunday ko‘tarinki, shprits va igna shift tomonga qaragan bo‘lsin - ikkinchi qo‘lni katta va ko‘rsatkich barmoqlari bilan qalpoqchaning teshigidan salgina yuqori joyni ushlab, ignani shprits bilan bog‘lanadigan joyga va asosi tomon zichlab surish kerak. Instrumentlarga ishlov berish. 1. Dekontaminatsiya/zararsizlantirish -ifloslangan xirurgik asboblarga, qo‘lqoplarga va boshqa narsalarga ishlov berishda birinchi qadam bo‘lmokda. Yuvishdan oldin ushbu narsalarni 10 daqiqaga 0,5 % xlor eritmasiga ivitib qo‘yish yo‘li bilan zararsizlantirish kerak (yoki boshqa tasdiqlangan dezinfeksiyalovchi eritmaga). Bu jarayon gepatit V, S va OIV viruslari faolligini susaytiradi va ishlov berish bilan shug‘ullanuvchi xodimlarga bu asboblar bilan keyingi muolaja qilishlarida xavfsizroq bo‘ladi. Muolajadan so‘ng qo‘llarda xirurgik qo‘lqoplarni qoldiring yoki xo‘jalik qo‘lqoplarini kiying. Muolaja tugaganidan so‘ng shu zahoti barcha asboblarni 0,5 % xlor eritmasiga solib qo‘ying. Agar qo‘llaringizda xirurgik qo‘lqoplar bo‘lsa, ikkala qo‘lqopdagi qo‘llarni 0,5 % xlor eritmasiga soling. Teskari tomoniga o‘girib, qo‘lkoplarni yeching: -agar qo‘lqoplar bir marotaba ishlatiladigan bo‘lsa, oqizmaydigan konteyner yoki qattik (zich) plastikli qopchaga solib qo‘ying; -agar qo‘lqoplarga keyinchalik ishlov berilsa, dekontaminatsiya maqsadida ularni 10 daqiqaga 0,5 % xlor eritmasiga solib qo‘ying. Chiqindilarni oqizmaydigan yoki qattiq (zich) plastikli qopchaga tashlang. 0,5 % xlor eritmasida ho‘llangan salfetka bilan muolaja vaqtida ifloslangan barcha yuzalarni dekontaminirlang. Keyinchalik o‘tkaziladigan puxta yuvishdan oldin, asboblarni 10 daqiqadan so‘ng 0,5 % xlor eritmasidan oling va shu zahoti ko‘zga ko‘rinarli organik ifloslarni yo‘q qilish uchun sovuq suvda chayib oling. Muolaja yoki operatsiya xonalariga ikkita idish qo‘yilishi tavsiya etiladi: birinchisi 0,5 % xlor eritmasi bilan to‘ldirilgan, ikkinchisi esa suv bilan- 10 daqiqadan so‘ng korroziyani oldini olish maqsadida asboblarni suvga solib qo‘yish uchun. Asboblar 1 soatdan ko‘proq suvda qolib ketsa zang bosishi mumkinligini yodda tuting. Dezinfeksiyalovchi eritmani har kuni, agar kerak bo‘lsa undan ham tezroq almashtiring (tiniqligi buzilganda almashtiring). Dekontaminatsiya o‘tkazish yuzasidan maslahatlar. Plastik idishlarni quyidagi sabablarga ko‘ra ishlatish afzaldir o‘tkir tig‘li asboblar metall idishlarga tekkanida o‘tmas bo‘lib qolishi mumkin metall asboblar va metall idishlar yuzalari o‘rtasida kimyoviy reaksiya (elektroliz) paydo bo‘lishi mumkin, buning oqibatida asbob yuzalarida zang paydo bo‘lishi mumkin. Galvanik qoplamali metall asboblarni (100 % zanglamaydigan po‘latdan bo‘lmagan) hatto oddiy suvda 1 soatdan ortiq ivitmang, chunki ular zanglashi mumkin. Yodda tuting: Qon yoki biologik suyuqliklar bilan aloqada bo‘lishi mumkin bo‘lgan xirurgik asboblar va boshqa narsalardan faoliyat yuritayotgan xodimlarning muhim kasalliklardan ehtiyotqqilish dekontaminatsiya maqsadidir. Asboblar va boshqa narsalarni dekontaminatsiya qilgandan so‘ng ularning keyingi ishlov berilishi xavfsiz bo‘lib qoladi. Ushbu ishlov yuvish undan keyin sterillash yoki chuqur dezinfeksiyalashdan iborat. 2. Yuvish- o‘ta muhim, negaki ifloslangan asboblar va asbob-uskunalarda mikroorganizmlarni ayniqsa qokshol chaqiruvchi endosporalarning sonini kamaytiruchi samarali usuldir. Dastlabki tozalashsiz sterilizatsiya, chuqur dezinfeksiyalash ham samarasizdir. Sovun va toza suv bilan puxta yuvish qon yoki organizmlarning biologik suyuqliklar kabi organik moddalarni jismoniy bartaraf qiladi. Suv o‘zi o‘zidan oqsil, yog‘lar va moylarni yo‘q qilmaydi, shuning uchun samarali tozalash o‘tkazishda sovun ishlatish muhimdir. Donali sovun yoki kukunlar ishlatish tavsiya etilmaydi, chunki donali sovundagi yog‘ni kislotalar qattiq suvdagi minerallar bilan reaksiyaga kirishib oson yo‘q bo‘lmaydigan cho‘kmalar hosil qiladi (erimaydigan kalsiy tuzlari). Mavjud bo‘lsa suyuq sovun ishlatish afzalroqdir, chunki donali sovun yoki kukunli yuvuvchi vositalardan ko‘ra suyuq sovun suvda osonroq eriydi. Undan tashqari eritmada suyuqg‘sovun yoki yuvuvchi vositalr yog‘, moy va boshqa moddalarni parchalaydi yoki eritadi, bundang so‘ng bularni yuvish vaqtida oson yo‘q qilish mumkin. Yodda tuting:agarda buyumlarni yuvish iloji bo‘lmasa, ularni qayta ishlatish mumkin emas va tashlab yuborish kerak. Toza bo‘lmagunga qadar barcha iflos izlarini yo‘q qilish uchun asboblarni yumshoq shetkalar bilan sovunli suvda yuving. Metall yoki zanglamaydigan po‘latni tirnab yubormasligi uchun abraziv tozalovchi vositalar (masalan Comet) yoki metall mochalkalarini qo‘llamang. Yuvishni qiyinlashtirib va zang bosish ehtimolini ko‘paytirib ushbu tirnalgan joylar mikroorganizmlar to‘planadigan joy bo‘lib qoladi Buyum yuvilgandan so‘ng ularni chayib, oddiy usulda quritish kerak. Toza suv bilan yaxshilab, puxta chayish sterilizatsiya yoki chuqur dezinfeksiyalash samaradorligiga ta’sir qiluvchi sovun qoldiqlarini yo‘q qiladi. Ayniqsa kimyoviy dezinfektantlar qo‘llash yo‘li bilan sterilizatsiya yoki chuqur dezinfeksiyalash o‘tkaziladigan bo‘lsa yuvgandan so‘ng buyumlarni quritib qo‘yish kerak. Buyumlarda qolib ketgan suv (masalan, jarrohlik asboblarda) eritmani suyultirib jarayonni samarasizligiga olib kelishi mumkin. Asboblar yoki asbob-uskunalarga ishlov berish vaqtida qo‘lkoplarni kiying (zich xo‘jalik yoki ishchi qo‘lqoplar ishlatilsa bo‘ladi). Yirtilgan yoki shikastlangan qo‘lqoplarning tashlab yuborish kerak, qolgan vaqtlarda kunning yakunida, keyingi kunda ishlatish uchun ularni yuvib olib kuyish kerak. Asboblar va asbob-uskunalarni yuvish vaqtida kontaminirlangan suyuqliklarni ko‘z va tanaga sachrash xavfini kamaytirish uchun ko‘zni himoyalovchi vositalarni (himoyalovchi ko‘zoynaklar va plastikli himoyalovchi shitoklar) va plastikli fartuklar kiying. Sachralishni oldini olish uchun yuvilayotgan buyumlarni suv ostida ushlang. Ko‘rinarli toza bo‘lgunga kadar asboblarni sovunli suvda yumshoq shetkalar bilan yuvish kerak. (ishlatilingan eski tish shetkalar ham bo‘ladi). Alohida e’tiborni tishli, ulangan joylari bo‘lgan asboblarga qaratish kerak, negaki u joylarda organik moddalar (material) yig‘ilishi mumkin. Sterilizatsiya yoki chuqur dezinfeksiya maqsadida qo‘llaniladigan kimyoviy dezinfektantlar bilan rayeksiyaga kirishi ehtimoli bo‘lgan yuvuvchi vositalar qoldig‘ini yo‘q qilish uchun asboblarni yuvgandan so‘ng yaxshilab chayib olish kerak. Yodda tuting: Bosim o‘lchagich apparatlar (asboblar) manjeti yoki stetoskop kabi nokritik bo‘lgan asbolarni yuvishda tegishli dezinfektantlarni qo‘llash kerak. Ko‘pchilik yuvuvchi vositalar tarkibida ammiak mavjud. Ushbu ammiak oqartirgich bilan reaksiyaga kirib zaharli bug‘lar hosil qilishi mumkin. Tarkibida ammiak yo‘qligiga ishonch hosil qilish uchun yuvuvchi vositani etiketkasini tekshiring (ba’zan ammiak hidini qadoqni ochganda sezish mumikn). 3. Asbob va qo‘lkoplarga ishlov berishni keyingi bosqichlaridan birini tanlash lozim. Keyinchalik steril, kritik soxada ishlash rejalashtirilgan bo‘lsa, asbob va instrumentlarni sterillash lozim (barcha mikroorganizmlarni yo‘kotadi). Sterilizatsiya barcha mikroorganizmlar, hatto bakterial endosporalarni ham yo‘q qiladi. Qon oqimi yoki me’yorda steril bo‘lgan to‘qimalar bilan bevosita muloqotda bo‘ladigan asboblar, xirurgik qo‘lqoplar va boshqa buyumlarga nisbatan sterilizatsiya qo‘llanilishi kerak. Yuqori bosim ostidagi bug‘ (avtoklav), quruq issiqlik (pech), kimyoviy sterilizatsiya (glyutaraldegid va formaldegid erimalari) yoki fizik agentlar (nurlanish) orqali bunga erishish mumkin. Chunki sterilizatsiya yagona harakat emas balki jarayon bo‘lganligi tufayli, sterilizatsiyaga erishish uchun barcha amallar tegishli ko‘rinish bilan bajarilishi kerak. Sterilizatsiya samarali bo‘lishi uchun vaqt, aloqa, harorat va bug‘ yordamida o‘tkaziladigan sterilizatsiya uchun yuqori bosim talab qilinadi Bug‘ yordamida sterilizatsiya (gravitatsion almashish) - 106 kPa (1,5 atm) bosimda, 1210 S (2500 F) haroratda yoyib qo‘yilgan buyumlar uchun 20 daqiqa, o‘rab qo‘yilgan buyumlar uchun 30 daqiqa yoki yuqoriroq haroratda 1320 S (2700 F ), bosim 2 atm o‘ralgan buyumlar uchun 15 daqiqa. Avtoklavdan olishdan oldin barcha buyumlarga qurishga imkon berish lozim. Quruq issiqlik - 1700 S (3400 F) 1 soat davomida (jarayonning umumiy davom etishi-asboblarni pechkaga joylashtirishdan tortib, 1700 Sga ko‘tarilgunga qadar, 1 soat davomida isitilishi, shundan so‘ng sovutilishi 2-2,5 soat davom etadi) yoki 1600 S (3200 F) 2 soat davomida (jarayonning umumiy davom etishi 3-3,5 soat). Yarim kritik soxada ishlash rejalashtirilgan bulsa, chuqur dezinfeksiyalash mumkin. Asboblar yoki boshqa buyumlarni suvda qaynatish ChDning samarali va amaliy usulidir. Suvda 20 daqiqa davomida qaynatish barcha vegetativ shakldagi bakteriyalar, viruslar (shu jumladan, gepatit V, S va OIV) zamburug‘lar va achitkilarni o‘ldirsa ham, qaynatish endosporalarni ishonchli darajada o‘ldirishga qodir emas Kimyoviy dezinfeksiya - chuqur dezinfeksiyalash uchun ko‘p davlatlarda barcha turdagi dezinfektantlar bo‘lsada odatda bulardan to‘rttasi qo‘llaniladi-xlor, glyutaraldegidlar, formaldegid va vodorod perikisi Uzbekistonda ro‘yxatga olingan boshqa kimyoviy dezinfektantlarni ham ishlatsa bo‘ladi. Dezinfeksiyalovchi eritmaga solishdan oldin buyumlar yaxshilab yuvilsa, bunday sharoitlarda ushbu kimyoviy moddalar yordamida chuqur dezinfeksiyaga erishish mumkin. Chuqur dezinfektantlarni tanlashda dezinfeksiyalanuvchi buyumlarni xususiyatiga, dezinfeksiya o‘tkaziladigan joyiga (masalan yaxshi shamolatiladigan xona) va xodimlarni ushbu muolajalarni o‘tkazish qobiliyatiga asoslanishi kerak. Chiqindilarni yig‘ish va yo‘q qilishni tashkil etish. Aholi, tibbiy xodimlarni va mijozlarni ehtiyot qilish maqsadida shifoxona yoki klinika sharoitida chiqindilarni yoqish, ko‘mish yoki boshqa usullar bilan yo‘q qilishdan oldingi yig‘ish vaqtida chikindilar bilan muomala qilish qoidalariga rioya qilish kerak. Shifoxona va tibbiyot muassasalarchikindilarikontaminirlangan (potensial zararli) kontaminirlanmaganlarga bo‘linadi. Shifoxona va klinikalarning barcha chiqindilarining taxminan 85 % kontaminirlanmagan chiqindilardir va ular bilan muomalada bo‘lgan xodimlarga zararlanish xavfini tug‘dirmaydi. Kontaminirlanmagan chiqindilar: qog‘oz, qutilar (korobkalar), axlat, shishalar, plastmass konteynerlar va ovqat qoldiklari misol bo‘laoladi. Ularni oddiy (har doimgi) usullar bilan yo‘q qilish mumkin. Kontaminirlanmagan chiqindilar agar kasalxona xududidan tashqarida yo‘q kilinsa, ular muntazam ravishda (har 1-2 kunda) mahalliy kommunal xizmatlar tomonidan yig‘ilib va mahlliy uyumlarga yoki axlatlar yig‘iladigan joylarga olib ketilishi lozim. Kontaminirlangan chiqindilar tegishli usullar bilan yo‘q qilinmagan bo‘lsa ular potensial infitsirlangan yoki zaharli bo‘lganligi tufayli xodimlar va axoliga xavf tugdiradi. Kontaminirlangan chiqindilarga qon, yiring, peshob chiqindilar (axlat) va organizmning boshqa suyuqliklari, shunigdek foydalanilingan bog‘lov materiallar kabi bular bilan muloqotda bo‘lgan buyumlar kiradi. Operatsiya xonasidan (biologik to‘qimalar, qon yoki qonli doka, yoki paxtali tamponlar) va laboratoriyadan (qon, balg‘am, peshob va mikrobiologik kulturalar namunalari) chiqayotgan chiqindilarni kontaminirlangan deb hisoblash kerak. Kontaminirlangan chiqindilar aloxida ajratilgan joyda yoqilishi yoki ko‘milishi kerak. Atrof muhitga kasalxona sharoitida quyidagi narsalar potensial zarar keltirishi mumkinligi sabali ular xavflidir. Yodda tuting: Hech qachon kontaminirlangan va kontaminirlanmagan yoki yonadigan va yonmaydigan chiqindilar qo‘shilib ketgandan so‘ng ularni ajratishga harakat qilmang. Qo‘llarga xirurgik ishlov berish. Qadam 1. Barcha taqinchoklarni yechish Qadam 2. Qo‘llarni tirsakdan yuqori qismini xo‘llash. Qo‘llarni sovunlash va har bir tirnoq ostini щetka bilan tozalab yuvish Qadam 3. Aylanma xarakatlar bilan yumshoq щetka yoki gubka yordamida tirnoqlar uchini yuvish. Xar bir barmoqlar orasini yuvish. Bir qo‘lni barmoqlar uchidan tirsakkacha yuvish va shu xarakatlarni ikkinchi ko‘lda takrorlang. Qadam 4. Yumshoq щetka yeki gubka yordamida kamida 2 daqiqa davomida qo‘llarni yuvish. Qadam 5. Qo‘lni barmoqlardan boshlab tirsak qismigacha aloxida chayish. Chayish davomida suvni toza yuzaga tegishiga yo‘l qo‘ymaslik. Qadam 6. Antiseptik vositani surtish va qo‘l terisini artish – kamida 2 daqiqa davomida. Qadam 7. Toza suv bilan Qadam №5ni kaytarish Qadam 8. Aloxida sochiq yoki salfetka yordamida xar bir qo‘lni barmoqlardan tirsakkacha artib quritish, sochiqni tashlash. Qadam 9. Steril yeki chuqur dezinfeksiyalangan qo‘lkoplarni kiyish oldidan qo‘llarni beldan yukorida tutish va xech narsaga teginmaslik. Agar ushbu muolajadan keyin kontaminirlangan yuzaga yeki narsaga tegsa qo‘lkoplar kiyishdan oldin 3-9 qadam larni qaytarish Chiqindilarni yoqish va ko‘mish Kontaminirlangan chiqindilarni to‘g‘ri yo‘q qilish aholi va tibbiyot xodimlariga infeksiyani yuqishini kamaytiradi. Kontaminirlangan chiqindilar yoqilishi (afzalroq) va/yoki ko‘milishi kerak. Chiqindilarni yoqish shunigdek ko‘mish joylariga bolalar va xayvonlar kirmasligi uchun ko‘lflanadigan darvozasi bo‘lgan devorlar bilan chegaralangan bo‘lishi kerak. Ochiq chiqindi uyumlariga chiqindilarni to‘kmslik kerak, chunki: • Infeksiya va yong‘in xavfini tug‘diradi. • Yomon hid tarqatadi • Qurt-qumirsqalarni jalb qiladi Chiqindilarni yo‘q qilish bo‘yicha maslahatlar • Har doim chiqindilar bilan muomalada bo‘lganda, tegishli ShHV va zich (xo‘jalik) qo‘lqoplaridan foydalaning • Har doim chiqindilar bilan bo‘lgan muomaladan so‘ng qo‘llarni yuving • To‘qilish va sachrashni oldini olish uchun chiqindilar bilan ehtiyotkorlik bilan muomala qiling • Kontaminirlangan chiqindilarni bir konteynerdan boshqasiga solmang/to‘kmang. • Chiqindilarni yo‘q qilish usullaridan, yoqish afzalroqdir. Chunki yuqori harorat, mikroorganizmlarni halok qiladi va tashlab yuborilgan buyumlarni takroriy ishlatilishini oldini oladi. • Agar ham yuqori, ham past haroratda yoqish mumkin bo‘lmasa, unday xolda barcha ehtiyot choralariga amal qilgan holda ko‘mish ma’qul alternativ usul bo‘la oladi. Yondirish Yondirish-kontaminirlangan chiqindilarni yo‘q qilishdagi eng yaxshi usul hisoblanadi va yondirish mikroorganizmlarni yuqori harorat ta’sirida halok qiladi. Shunigdek yondirish, ko‘miladigan chiqindilarni umumiy hajmini kamaytiradi. Oddiy chiqindi yondirish moslamalari mahalliy materiallardan qurilishi mumkin- g‘ishtlar, sement quyulmalari (bloklari), foydalanilgan benzin yoki yog‘ idishlari (bochka) va bular kabi boshqa materiallardan. Chiqindilarni ko‘mish Mablag‘lari chegaralalangan tibbiyot muassasalari uchun xudidi yoki tibbiyot muassasasi yaqinida chiqindilarni bexatar ko‘mish, chiqindilarning yo‘q qilishning yagona usuli bo‘lishi mumkin. Sixat-salomatlik hamda atrof muhitni ifloslanishi bilan bog‘liq bo‘lgan xavfni kamaytirish uchun quyidagi asosiy qoidalariga rioya qilish kerak: Ushbu hududga kirish chegaralangan bo‘lishi lozim. (bolalar va hayvonlar kirmasligi uchun ko‘mish joyi atrofiga to‘siqlar qo‘ying). Imkon qadar ko‘mish o‘rni kam o‘tkazuvchi materialdan bo‘lishi lozim (masalan loydan). Yer osti suvlarini zararlanmasligi uchun suv manbaidan kamida 50 m masofada bo‘lgan hududni tanlang. Ko‘mish joyi kerakli drenaj tizimiga ega bo‘lishi, har qanday skvajina sathidan pastroq bo‘lishi, turg‘un suvlar bo‘lmasligi va suv toshqini hududida bo‘lmasligi lozim. Har kuni kontaminirlangan chiqindilarni 10-15 sm balandligida yer bilan ko‘ming. Ko‘milgan chiqindilarni hayvonlar tomonidan kovlab tashlanmasligi, qurt- qumirsqalarning chaqirmasligi va har xil badbo‘y hidlarni tarqalmasligi uchun yerning oxirgi qatlami 50-60 sm bo‘lib yaxshilab qotirilgan bo‘lishi kerak. Tibbiyot muassasasi hududida xavfsiz ko‘mish qisqa vaqt davomida (1-2 yil) amaliy va kam miqdorda bo‘lgan chiqindilar uchun bo‘lishi mumkin. Eslatma: Faqat kontaminirlangan va xavfli chiqindilar ko‘milishi talab etiladi Ilova – 1a. «Moychechak» o‘yini uchun savollar: Kontakt (muloqot) yo‘li orqali yuqadigan infeksiyalarni ogohlantirish choralari Tomchi yo‘li orqali yuqadigan infeksiyalarni ogohlantirish chora-tadbirlari Havo yo‘llari orqali yuqadigan infeksiyalarning oldini olish chora-tadbirlari Standart ehtiyot choralarining asosiy tomonlari va ularning qo‘llanilishi Qo‘lkoplar turi va kiyish qoidalari. Shaxsiy ximoya vositalari Kullar gigiyenasi. Ilova – 1b. 1. Asboblar, qo‘lkoplar va boshqa takror ishlatiladigan materiallarni kayta ishlov berish bosqichlarini sanang. 2. Asboblarni dekontaminatsiyalash, yuvish, chuqur dezinfeksiyalash va sterilizatsiyalashdan maqsad nima. 3. 4. Chikindilarni yo‘k qilish usullari 5. Xlorli eritma tayyorlash usuli Ilova -2a. Talabalarni 3 guruxga bo‘lib quyidagi topshiriklar beriladi: 1 gurux – qo‘lni yuvish va xirurgik ishlov berish; 2 gurux – perchatkalar – ishlatish, kiyish, utilizatsiya, ishlov berish; 3 gurux – ShXV va xirurgik kiyim Tayyorlanish va javoblarni yozish uchun 10 dakika vakt beriladi. Guruxdan bitta talaba javob beradi. Raqib gurux o‘kituvchi bilan birgalikda ekspert bo‘ladi. Javoblar muxokamasi. (Instruktaj-5dakika, guruxlarga bo‘lish-3daqiqa, tayyorlanish uchun-10daqiqa, guruxlar vakillarining chiqishi - 10 dakikadan = 20dakika, muxokama-10 daqiqa) To‘g‘ri javob bergan gurux rag‘batlantirilib, g‘olib deb e’lon qilinadi. Ilova -2b. Yopiq ko‘z bilan qo‘lni qanday yuvish – «Qatnashuvchilar ko‘zlari boylanadi, fartuk taqiladi, qo‘lkoplar kiyiladi. Qo‘lga bo‘yoq qo‘yiladi va qo‘l yuvish uchun 2 daqiqa beriladi. Maqsad: Qo‘l yuvish o‘rganish standart chora-tadbirlari bilan foydalanishi shart. 4. Taxliliy qism Masala 1 Siz KVPsharoitida bir qancha bemorlarni ko‘rikdan o‘tkazishingiz kerak. 2ta bemorni ko‘rganingizdan so‘ng suvni o‘chirib qo‘yishdi va sizda qo‘l yuvish uchun sharoit yo‘k. • Bemorga infeksiyani yuqish yo‘li? • Qaysi mikroflorani profilaktikasi uchun ko‘lni sovun bilan yuvish kerak? • Bunday xolatlarda infeksiya profilaktikasi uchun nima qilish kerak? • Antiseptik formulasini ayting. Javoblar: 1. Bitta kasaldan ikkinchi kasalga tibbiy xodimning qo‘li orqali yukadigan infeksiya – kesishuvchi. 2. Tranzit mikroflora prof-kasi. 3. Bu xolatlarda antiseptik ishlatiladi. 4. 100 ml. 60-90S etil spirtga + 2 ml. glitserin. Masala 2 Bemor N. poliklinikaga murojat etdi. Birlamchi ko‘rikda siz bu ayolda o‘tkir respirator virus infeksiyasining belgilarini aniqladingiz. • Extiyet chora tadbirlari? • Ularga nimalar kiradi? • Xavo orqali yuqadigan kasalliklar? Javoblar: 1. Xavo orqali yuqishni oldini olish kerak 2. Ularga kiradi: - bemorni joylashtirish (izolyator); xavo yo‘llarini ximoyasi (maska tutish); bemorni statsionarga olib borish (odamlardan chegaralash, bemor masqadda bo‘lishi lozim, qabul qilayotgan bo‘limni ogoxlantirish) 3. O’RVI, Tuberkulez Masala 3 Ayolga poliklinika sharoitida BIV qo‘yildi. Ishlatilgan asboblar va chiqindilarni zararsizlantirish yo‘llari? A. bachadon zondi, o‘kli qisqichlar 1- teshilmaydigan konteyner B. Marlyali shariklar 2 – 0,5% xloramin eritmasi V. BIS paketi 3 – axlat chelagi G. Qaychi 4 – teshilmaydigan konteyner D. Kornsang Ye. Perchatka J. Applikator 5. Amaliy qism Amaliy ko‘nikmalar ruyxati. 1. Oddiy ko‘l yuvish. 2. Qo‘lga antiseptik yordamida ishlov berish. 3. Jarrohlik muolajalaridan oldin qo‘llarga ishlov berish. (ishchi dastur oxiridagi Amaliy ko‘nikmalar bo‘limi ga karang) 9. Adabiyotlar. 1. Infeksiya profilaktikasi bo‘yicha kullanma 2. Muammoni yechish xakidagi kullanma Linda Tidjen, Debora Bossmeyer, Noel Makintosh 3. №500 buyruk MZ Ruz, 2003 g. 4. №307 buyruk MZ Ruz, 2004 5. SanPin №0304-12 “Kasalxona ichi infeksiyasi profilaktikasi”. 6. Guideline for Hand Hygiene in Health-Care Settings Recommendations of the Healthcare Infection Control Practices Advisory Committee and the HICPAC/SHEA/APIC/IDSA Hand Hygiene Task Force October 25, 2002 / Vol. 51 / No. RR-16 Centers for Disease Control and Prevention. 7. UK’s Royal College of Nursing, 2006.These materials are available on the Web- site: www.rcn.org.uk/resources/mrsa/healthcarestaff/mrsa/handhygiene.php 8. WHO Euro, Essential Antenatal, Perinatal and Postpartum Care, Copenhagen, 2002 9. First aid for the obstetrics and gynecology clerkship/ Matthew S. Kaufman, Jeane Simmons Holmes, Priti PSchachel. 2011. P-400. 10. Practical guidelines for infection control in health care facilities. ©World Health Organization 2004 11. Infection prevention and control of epidemic- and pandemic-prone acute respiratory infections in health care. WHO Guidelines. April 2014. 12. WHO Guidelines on Hand Hygiene in Health Care . August 2009. 13. Infection-control measures for health care of patients with acute respiratory diseases in community settings. Trainer's Guide 2009.