HOZIRGI DAVRDA JAHON MAMLAKATLARI TA’LIM TIZIMI VA PEDAGOGIKA FANI RIVOJI

Yuklangan vaqt

2024-08-26

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

16

Faytl hajmi

43,4 KB


 
 
 
 
 
 
HOZIRGI DAVRDA JAHON MAMLAKATLARI TA’LIM TIZIMI VA 
PEDAGOGIKA FANI RIVOJI 
 
 
Reja: 
11.1. Jahon mamlakatlari ta’lim tizimi. 
11.2. Iqtisodiy rivojlangan davlatlar ta’lim tizimi. 
11.3. AQSh ta’lim tizimi. 
11.4. Yaponiya ta’lim tizimi va uning o‘ziga xosliklari. 
11.5. Germaniya ta’lim tizimi. 
11.6. Ta’lim modellari. XX asr jahon ta’lim tizimidagi global tendensiyalar. 
11.1. Jahon mamlakatlari ta’lim tizimi. 
Dunyo ta’lim makonining yuzaga kelishi, faol integratsion jarayonlar, ta’limni 
“inson kapitali” sifatida ye’tirof yetilishi, ma’lumot haqidagi diplomlarning dunyo 
bo‘ylab tan olinishi chet yel tajribasini o‘rganish jarayonini tezlashtiradi. 
1997 yilda XTSK (Xalqaro ta’lim standart klassifikatsiyasi) yangilandi. Unda 
yettita bosqich ko‘rsatilgan. 0 – INGLIZ TILI TA’LIM; 1 – boshlang‘ich ta’lim; 2 
– o‘rta ta’limning birinchi bosqichi; 3 – o‘rta ta’limning ikkinchi bosqichi’ 4 – o‘rta 
ta’limdan keyingi ta’lim (oliy ta’lim yemas); 5 – oliy ta’limning birinchi bosqichi; 6 
– oliy ta’limning ikkinchi bosqichi – oliy ta’limdan keyingi ta’lim. 
Jahon ta’lim tizimining ko‘p omilli ko‘rinishga yegaligi metablokli, 
makroregional va alohida davlatlardaga ta’lim tizimini tahlil yetishga imkon beradi. 
Jahon ta’lim tizimining o‘zaro aloqadorligi va o‘zaro harakati belgilariga ko‘ra 
regionlarni bir necha turga bo‘lish mumkin: 
Birinchi turga integrasion jarayon generatorlari hisoblangan regionlar kiradi. 
Bunday regionga yeng yorqin misol sifatida G‘arbiy Yevropani keltirish mumkin. 
HOZIRGI DAVRDA JAHON MAMLAKATLARI TA’LIM TIZIMI VA PEDAGOGIKA FANI RIVOJI Reja: 11.1. Jahon mamlakatlari ta’lim tizimi. 11.2. Iqtisodiy rivojlangan davlatlar ta’lim tizimi. 11.3. AQSh ta’lim tizimi. 11.4. Yaponiya ta’lim tizimi va uning o‘ziga xosliklari. 11.5. Germaniya ta’lim tizimi. 11.6. Ta’lim modellari. XX asr jahon ta’lim tizimidagi global tendensiyalar. 11.1. Jahon mamlakatlari ta’lim tizimi. Dunyo ta’lim makonining yuzaga kelishi, faol integratsion jarayonlar, ta’limni “inson kapitali” sifatida ye’tirof yetilishi, ma’lumot haqidagi diplomlarning dunyo bo‘ylab tan olinishi chet yel tajribasini o‘rganish jarayonini tezlashtiradi. 1997 yilda XTSK (Xalqaro ta’lim standart klassifikatsiyasi) yangilandi. Unda yettita bosqich ko‘rsatilgan. 0 – INGLIZ TILI TA’LIM; 1 – boshlang‘ich ta’lim; 2 – o‘rta ta’limning birinchi bosqichi; 3 – o‘rta ta’limning ikkinchi bosqichi’ 4 – o‘rta ta’limdan keyingi ta’lim (oliy ta’lim yemas); 5 – oliy ta’limning birinchi bosqichi; 6 – oliy ta’limning ikkinchi bosqichi – oliy ta’limdan keyingi ta’lim. Jahon ta’lim tizimining ko‘p omilli ko‘rinishga yegaligi metablokli, makroregional va alohida davlatlardaga ta’lim tizimini tahlil yetishga imkon beradi. Jahon ta’lim tizimining o‘zaro aloqadorligi va o‘zaro harakati belgilariga ko‘ra regionlarni bir necha turga bo‘lish mumkin: Birinchi turga integrasion jarayon generatorlari hisoblangan regionlar kiradi. Bunday regionga yeng yorqin misol sifatida G‘arbiy Yevropani keltirish mumkin.  
 
Birlik g‘oyasi 1990 yillardan G‘arbiy Yevropa davlatlarida ta’lim islohotlarining 
asosiga aylandi. Birinchi turga mansub regionlarga shuningdek, AQSh va Kanada 
kabilarni ham kiritish mumkin. Jahonda integratsion jarayonlarning generatori 
sifatida yangi Osiyo-Tinchokeani regioni ham shakllanmoqda. Unga Koreya, 
Tayvan, Singapur va Gonkong, shuningdek, Malayziya, Tayland, Filippin va 
Indoneziya kabi davlatlarni kiritish mumkin. 
Ikkinchi turga integratsion jarayonlarga muvaffaqiyatli javob qaytarayotgan 
hududlar tegishli. Birinchi navbatda bu Lotin Amerikasi davlatlaridir. Tarixda 
bo‘lgani singari bugungi kunda ham Lotin Amerikasiga integratsion o‘choqlar 
zonasi sifatida AQSh va G‘arbiy Yevropa tomonidan ta’sir ko‘rsatilmoqda.  
Uchinchi turga ta’lim jarayoni integratsiyasiga kam ye’tibor qaratayotgan 
regionlar kiradi. Mazkur guruhga Saxara janubidan boshlab Afrika davlatlarining 
katta qismi, janubiy va janubiy-sharqiy Osiyoning qator davlatlari, Tinch va 
Atlantika okeani havzasidagi uncha katta bo‘lmagan orol davlatlarini kiritish 
mumkin. Afrika davlatlarida maktab ta’limining davomiyligi minimal daraja – 4 
yildan kam. Mazkur hududlarda aholining ko‘pchiligi savodsiz. Masalan, janubiy 
Saxarada yashovchi 140 mln afrikalik savodsizligicha qolmoqda. Maktab ta’limi 
davomiyligining yeng pastligi Nigeriyada – 2,1 yil, keyin Burkina-Fasoda – 2,4 yil, 
Gveniyada – 2,7 yil, Jibutida – 3,4 yil.  
XX asrning oxiriga kelib qator iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy sabablarga ko‘ra 
ta’limning uzluksizligi va integratsion jarayonlarda og‘ishlar kuzatilayotan hududlar 
ajratib ko‘rsatildi. Bunday hududlarga arab davlatlari, Sharqiy Yevropa va Sobiq 
SSSR davlatlari kiradi. Arab davlatlarida ichki integratsiyaga tayanadigan to‘rtta 
subregionni shakllantirisha intilish kuzatilmoqda. Bu hududlarga: Mag‘rib (Liviya 
bilan birga), Yaqin Sharq (Misr, Iroq, Suriya, Livan, Iordaniya), Fors ko‘rfazi 
(Saudiya Arabistoni, Quvayt, BAA, Qatar, Ummon, Baxrayn), Qizil dengiz bo‘yi va 
Mavritaniya davlatlari. 
11.2. Iqtisodiy rivojlangan davlatlar ta’lim tizimi. 
Rivojlangan xorijiy davlatlarda ta’limning mamlakat ichki siyosatiga faol tasir 
yetadigan ijtimoiy jarayon yekanligining ye’tirof qilingani haqiqatdir. Shu tufayli 
Birlik g‘oyasi 1990 yillardan G‘arbiy Yevropa davlatlarida ta’lim islohotlarining asosiga aylandi. Birinchi turga mansub regionlarga shuningdek, AQSh va Kanada kabilarni ham kiritish mumkin. Jahonda integratsion jarayonlarning generatori sifatida yangi Osiyo-Tinchokeani regioni ham shakllanmoqda. Unga Koreya, Tayvan, Singapur va Gonkong, shuningdek, Malayziya, Tayland, Filippin va Indoneziya kabi davlatlarni kiritish mumkin. Ikkinchi turga integratsion jarayonlarga muvaffaqiyatli javob qaytarayotgan hududlar tegishli. Birinchi navbatda bu Lotin Amerikasi davlatlaridir. Tarixda bo‘lgani singari bugungi kunda ham Lotin Amerikasiga integratsion o‘choqlar zonasi sifatida AQSh va G‘arbiy Yevropa tomonidan ta’sir ko‘rsatilmoqda. Uchinchi turga ta’lim jarayoni integratsiyasiga kam ye’tibor qaratayotgan regionlar kiradi. Mazkur guruhga Saxara janubidan boshlab Afrika davlatlarining katta qismi, janubiy va janubiy-sharqiy Osiyoning qator davlatlari, Tinch va Atlantika okeani havzasidagi uncha katta bo‘lmagan orol davlatlarini kiritish mumkin. Afrika davlatlarida maktab ta’limining davomiyligi minimal daraja – 4 yildan kam. Mazkur hududlarda aholining ko‘pchiligi savodsiz. Masalan, janubiy Saxarada yashovchi 140 mln afrikalik savodsizligicha qolmoqda. Maktab ta’limi davomiyligining yeng pastligi Nigeriyada – 2,1 yil, keyin Burkina-Fasoda – 2,4 yil, Gveniyada – 2,7 yil, Jibutida – 3,4 yil. XX asrning oxiriga kelib qator iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy sabablarga ko‘ra ta’limning uzluksizligi va integratsion jarayonlarda og‘ishlar kuzatilayotan hududlar ajratib ko‘rsatildi. Bunday hududlarga arab davlatlari, Sharqiy Yevropa va Sobiq SSSR davlatlari kiradi. Arab davlatlarida ichki integratsiyaga tayanadigan to‘rtta subregionni shakllantirisha intilish kuzatilmoqda. Bu hududlarga: Mag‘rib (Liviya bilan birga), Yaqin Sharq (Misr, Iroq, Suriya, Livan, Iordaniya), Fors ko‘rfazi (Saudiya Arabistoni, Quvayt, BAA, Qatar, Ummon, Baxrayn), Qizil dengiz bo‘yi va Mavritaniya davlatlari. 11.2. Iqtisodiy rivojlangan davlatlar ta’lim tizimi. Rivojlangan xorijiy davlatlarda ta’limning mamlakat ichki siyosatiga faol tasir yetadigan ijtimoiy jarayon yekanligining ye’tirof qilingani haqiqatdir. Shu tufayli  
 
ham rivojlangan mamlakatlarda maktab yehtiyojini iqtisodiy ta’minlashga 
ajratilayotgan mablag‘ miqdori yildan-yilga oshib bormoqda. 
Masalan, yaponlarda “maktab muvaffaqiyat va farovonlik timsoli”gina bo‘lib 
qolmay, “u insonlarni barkamollashtiradi”, degan fikr ishonch va ye’tiqodga 
aylangan. 
Rivojlangan mamlakatlarda pedagogik tadqiqotlarni amalga oshiradigan ko‘p 
sonli ilmiy muassasalar ishlab turibdi. Germaniyada ularning soni ikki mingdan 
ortiq. Fransiya, AQSh, Yaponiyada ta’lim-tarbiya nazariyasi muammolari bilan 
yuzlab davlat va xususiy tashkilotlar, universitetlar, pedagogik tadqiqot markazlari 
shug‘ullanmoqdalar. Ular faoliyatini yesa xalqaro ta’lim markazlari, masalan, 
AQShda xalqaro ta’lim instituti muvofiqlashtirib bormoqda. Ko‘pchiligining 
faoliyati o‘quv dasturini takomillashtirish va qayta ishlab chiqishga qaratilgan. 
XX asrning 80-yillaridan boshlab Buyuk Britaniyada ham AQShdagi singari 
o‘rganilishi majburiy bo‘lgan fanlar doirasi kengaytirildi. Ingliz tili va adabiyoti, 
matematika va tabiiy fanlar o‘quv jadvalining yadrosini tashkil yetadigan bo‘ldi. 
Qolgan o‘quv fanlarini tanlab olish o‘quvchilar va ota-onalar ixtiyoridadir. 
«Yangi dunyo»ning pedagogik g‘oyalari Fransiya va Germaniya ta’limiga ham 
sezilarli ta’sir yetayotir.  
Germaniyada to‘liqsiz o‘rta maktablarida asosiy o‘quv fanlari bilan bir qatorda 
tanlab olinadigan ximiya, fizika, chet tillari kiritilgan o‘quv dasturlari xam amalga 
oshirilayotir.  Bu o‘quv dasturi tobora to‘liqsiz o‘rta maktab doirasidan chiqib, o‘rta 
maktablar va gimnaziyalarni ham qamrab olmoqda. 
Fransiya boshlang‘ich maktablarida ta’lim mazmuni ona tili va adabiyoti 
hamda matematikadan iborat asosiy, tarix, geografiya, aholishunoslik, tabiiy fanlar, 
mehnat ta’limi, jismoniy va yestetik tarbiya kabi yordamchi o‘quv fanlariga 
bo‘linadi. 
Janubiy Koreyada ta’lim.  
Aholining savodxonlik darajasi: 
Jami 99,9% 
Erkak 99,9% 
Ayol 99,9% 
ham rivojlangan mamlakatlarda maktab yehtiyojini iqtisodiy ta’minlashga ajratilayotgan mablag‘ miqdori yildan-yilga oshib bormoqda. Masalan, yaponlarda “maktab muvaffaqiyat va farovonlik timsoli”gina bo‘lib qolmay, “u insonlarni barkamollashtiradi”, degan fikr ishonch va ye’tiqodga aylangan. Rivojlangan mamlakatlarda pedagogik tadqiqotlarni amalga oshiradigan ko‘p sonli ilmiy muassasalar ishlab turibdi. Germaniyada ularning soni ikki mingdan ortiq. Fransiya, AQSh, Yaponiyada ta’lim-tarbiya nazariyasi muammolari bilan yuzlab davlat va xususiy tashkilotlar, universitetlar, pedagogik tadqiqot markazlari shug‘ullanmoqdalar. Ular faoliyatini yesa xalqaro ta’lim markazlari, masalan, AQShda xalqaro ta’lim instituti muvofiqlashtirib bormoqda. Ko‘pchiligining faoliyati o‘quv dasturini takomillashtirish va qayta ishlab chiqishga qaratilgan. XX asrning 80-yillaridan boshlab Buyuk Britaniyada ham AQShdagi singari o‘rganilishi majburiy bo‘lgan fanlar doirasi kengaytirildi. Ingliz tili va adabiyoti, matematika va tabiiy fanlar o‘quv jadvalining yadrosini tashkil yetadigan bo‘ldi. Qolgan o‘quv fanlarini tanlab olish o‘quvchilar va ota-onalar ixtiyoridadir. «Yangi dunyo»ning pedagogik g‘oyalari Fransiya va Germaniya ta’limiga ham sezilarli ta’sir yetayotir. Germaniyada to‘liqsiz o‘rta maktablarida asosiy o‘quv fanlari bilan bir qatorda tanlab olinadigan ximiya, fizika, chet tillari kiritilgan o‘quv dasturlari xam amalga oshirilayotir. Bu o‘quv dasturi tobora to‘liqsiz o‘rta maktab doirasidan chiqib, o‘rta maktablar va gimnaziyalarni ham qamrab olmoqda. Fransiya boshlang‘ich maktablarida ta’lim mazmuni ona tili va adabiyoti hamda matematikadan iborat asosiy, tarix, geografiya, aholishunoslik, tabiiy fanlar, mehnat ta’limi, jismoniy va yestetik tarbiya kabi yordamchi o‘quv fanlariga bo‘linadi. Janubiy Koreyada ta’lim. Aholining savodxonlik darajasi: Jami 99,9% Erkak 99,9% Ayol 99,9%  
 
Ta’im muassasalariga jalb yetilish: 
Boshlang‘ich 3,3 million 
O‘rta 4.0 million 
O‘rtadan keyingi ta’lim 3,6 million 
O‘rta diplom 97% 
keyingi -o‘rta diplom 65% 
Janubiy Koreyada ta’lim Davlat maktablarida va xususiy maktablarda tashkil 
yetiladi. Xususiy maktablar qabul miqdori davlat maktablaridanm kamroq 
bo‘ladi.Oliy ta’limga yega bo‘lish Janubiy Koreyada hayot fundamental 
qadriyatlaridan biri sifatida ye’tirof yetiladi. Akademik muvaffaqiyat – juda jiddiy 
masala.bo‘lib, oilalar va keng Janubiy Koreya jamiyatida g‘urur manbai hisoblanadi. 
Nufuzli oliy o‘quv yurtini tamomlash jamiyatda ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan yuksak 
maqomga, nikoh istiqbollari, nufuzli va hurmatli ish istiqbollari uchun debocha 
hisoblanadi.Janubiy Koreyada oliy ilmiy muvaffaqiyatga yerishish uchun bolalarni 
tayyorlash yerta yoshdan boshlanadi. Kopeyadagibarchatinglovchilarning 6,5 
foizibo‘lajakpedagoglardir. 
Mamlakatda 
11tao‘qituvchilarkollejlarimavjud.Harbirprovinsiyao‘zkollejigaega. 
Boshlang‘ichsinfo‘qituvchisibo‘lishuchun 
2 
yilo‘qishkerak1982 
– 
yildamaktabgachatarbiyahaqidaqonunqabulqilindiva 80%gakengaydi. 
Yaponiya maktablari ikkinchi jahon urushidan keyinoq Amerika ta’limi 
yo‘lidan bordi. Lekin shunga qaramay, bu ikki mamlakat o‘quv dasturida bir qator 
farqlar ko‘zga tashlanadi. Yaponiyada o‘quv dasturlari jiddiy murakkablashtirilgan, 
asosiy fanlar majmui ancha keng, bir qator yangi maxsus va fakultativ kurslar 
kiritilgan. Masalan, umumiy o‘rta ta’lim maktablarining yangi musiqa ta’limi o‘quv 
dasturiga milliy va jahon mumtoz musiqasini o‘rganish ham kiritilgan. 
Shuni ta’kidlash lozimki, iqtisodiy rivojlangan davlatlarda XX asrning 60-80-
yillarida tabiiy-ilmiy ta’lim dasturi tarkibiga fizika, ximiya, biologiya, ba’zi hollarda 
astronomiya, geologiya, mineralogiya, fiziologiya, yekologiya yelementlari kiritilib, 
u AQSh va Fransiyada 4 yil, Buyuk Britaniyada 6 yil, Germaniyada 2 yil o‘qitiladi. 
O‘kuv dasturlarini integratsiyalash jarayonida yangi-yangi kurslar paydo bo‘la 
boshladi. Fransiyada XX asrning 70-80-yillarda to‘liqsiz o‘rta maktablar o‘kuv 
Ta’im muassasalariga jalb yetilish: Boshlang‘ich 3,3 million O‘rta 4.0 million O‘rtadan keyingi ta’lim 3,6 million O‘rta diplom 97% keyingi -o‘rta diplom 65% Janubiy Koreyada ta’lim Davlat maktablarida va xususiy maktablarda tashkil yetiladi. Xususiy maktablar qabul miqdori davlat maktablaridanm kamroq bo‘ladi.Oliy ta’limga yega bo‘lish Janubiy Koreyada hayot fundamental qadriyatlaridan biri sifatida ye’tirof yetiladi. Akademik muvaffaqiyat – juda jiddiy masala.bo‘lib, oilalar va keng Janubiy Koreya jamiyatida g‘urur manbai hisoblanadi. Nufuzli oliy o‘quv yurtini tamomlash jamiyatda ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan yuksak maqomga, nikoh istiqbollari, nufuzli va hurmatli ish istiqbollari uchun debocha hisoblanadi.Janubiy Koreyada oliy ilmiy muvaffaqiyatga yerishish uchun bolalarni tayyorlash yerta yoshdan boshlanadi. Kopeyadagibarchatinglovchilarning 6,5 foizibo‘lajakpedagoglardir. Mamlakatda 11tao‘qituvchilarkollejlarimavjud.Harbirprovinsiyao‘zkollejigaega. Boshlang‘ichsinfo‘qituvchisibo‘lishuchun 2 yilo‘qishkerak1982 – yildamaktabgachatarbiyahaqidaqonunqabulqilindiva 80%gakengaydi. Yaponiya maktablari ikkinchi jahon urushidan keyinoq Amerika ta’limi yo‘lidan bordi. Lekin shunga qaramay, bu ikki mamlakat o‘quv dasturida bir qator farqlar ko‘zga tashlanadi. Yaponiyada o‘quv dasturlari jiddiy murakkablashtirilgan, asosiy fanlar majmui ancha keng, bir qator yangi maxsus va fakultativ kurslar kiritilgan. Masalan, umumiy o‘rta ta’lim maktablarining yangi musiqa ta’limi o‘quv dasturiga milliy va jahon mumtoz musiqasini o‘rganish ham kiritilgan. Shuni ta’kidlash lozimki, iqtisodiy rivojlangan davlatlarda XX asrning 60-80- yillarida tabiiy-ilmiy ta’lim dasturi tarkibiga fizika, ximiya, biologiya, ba’zi hollarda astronomiya, geologiya, mineralogiya, fiziologiya, yekologiya yelementlari kiritilib, u AQSh va Fransiyada 4 yil, Buyuk Britaniyada 6 yil, Germaniyada 2 yil o‘qitiladi. O‘kuv dasturlarini integratsiyalash jarayonida yangi-yangi kurslar paydo bo‘la boshladi. Fransiyada XX asrning 70-80-yillarda to‘liqsiz o‘rta maktablar o‘kuv  
 
dasturidagi tabiiy-ilmiy va gumanitar turkumiga yeksperimental, iqtisodiy-
gumanitar kurslar kiritiladi. 
Hozirgi 
paytlarda 
rivojlangan 
mamlakatlar 
o‘quv 
dasturiga 
integratsiyalashtirilgan kurslarni kiritish to‘la amalga oshirildi: Fransiya 
maktablarida ularga 6-10 foiz, Buyuk Britaniya maktablarida 15 foiz o‘quv soatlari 
ajratildi. 
Maktablarda amalga oshirilayotgan islohotlar ta’lim ishini tabaqalashtirish 
muammolarini keltirib chiqardi. 
Iqtisodiy rivojlangan xorijiy mamlakatlarda ta’limni tabaqalashtirish yeng 
dolzarb masalaga aylangan. O‘quvchilarni tabaqalashtirib o‘qitish xorijiy 
mamlakatlarda asosan boshlang‘ich ta’lim kursidan keyin amalga oshiriladi. 
Masalan, fransuz pedagoglari ta’lim jarayonida sinf o‘quvchilarini uch tabaqaga 
ajratib o‘qitishni afzal ko‘radilar. Bular quyidagilar: 
1. Gomogenlar – matematika va gumanitar yo‘nalishda ish olib borsa 
bo‘ladigan o‘quvchilar. 
2. Yarim   gomogen – tabiiy turkumdagi   fanlarni   o‘zlashtira olishga moyil 
o‘kuvchilar. 
3. Gegeron – barcha fanlarni xar xil saviyada o‘zlashtiradigan o‘quvchilar va 
hokazo. 
Tabaqalashtirish jarayonining yangi muhim yo‘nalishi to‘ldiruvchi ta’limni 
rivojlantirish bo‘lib qolmoqda. 
To‘ldiruvchi maktablar paydo bo‘lishining sababi AQSh va G‘arbiy Yevropada 
o‘zlashtirishi past o‘quvchilarning ko‘payib borayotganligi, funksional savodsizlik 
avj olayotganligidir. 
To‘ldiruvchi ta’lim maktabgacha tarbiya muassasalarida, maktab va litseylarda 
amalga oshirilmoqda. AQShda bu xizmatga ommaviy axborot vositalarinig 
imkoniyatlari xam safarbar yetilgan. Milliy telekompaniya maxsus o‘quv kanali 
orqali 130 soatlik o‘quv ko‘rsatuvlari tashkil yetiladi. 
O‘quv 
jarayonlarini 
tabaqalashtirib 
olib 
borish 
bo‘yicha 
chet yel 
mamlakatlarining ko‘pchiligida tadqiqotlar davom yettirilmoqda. 
Rivojlangan davlatlarda iqtidorli bolalarga ye’tibor tobora ortib bormoqda. 
dasturidagi tabiiy-ilmiy va gumanitar turkumiga yeksperimental, iqtisodiy- gumanitar kurslar kiritiladi. Hozirgi paytlarda rivojlangan mamlakatlar o‘quv dasturiga integratsiyalashtirilgan kurslarni kiritish to‘la amalga oshirildi: Fransiya maktablarida ularga 6-10 foiz, Buyuk Britaniya maktablarida 15 foiz o‘quv soatlari ajratildi. Maktablarda amalga oshirilayotgan islohotlar ta’lim ishini tabaqalashtirish muammolarini keltirib chiqardi. Iqtisodiy rivojlangan xorijiy mamlakatlarda ta’limni tabaqalashtirish yeng dolzarb masalaga aylangan. O‘quvchilarni tabaqalashtirib o‘qitish xorijiy mamlakatlarda asosan boshlang‘ich ta’lim kursidan keyin amalga oshiriladi. Masalan, fransuz pedagoglari ta’lim jarayonida sinf o‘quvchilarini uch tabaqaga ajratib o‘qitishni afzal ko‘radilar. Bular quyidagilar: 1. Gomogenlar – matematika va gumanitar yo‘nalishda ish olib borsa bo‘ladigan o‘quvchilar. 2. Yarim gomogen – tabiiy turkumdagi fanlarni o‘zlashtira olishga moyil o‘kuvchilar. 3. Gegeron – barcha fanlarni xar xil saviyada o‘zlashtiradigan o‘quvchilar va hokazo. Tabaqalashtirish jarayonining yangi muhim yo‘nalishi to‘ldiruvchi ta’limni rivojlantirish bo‘lib qolmoqda. To‘ldiruvchi maktablar paydo bo‘lishining sababi AQSh va G‘arbiy Yevropada o‘zlashtirishi past o‘quvchilarning ko‘payib borayotganligi, funksional savodsizlik avj olayotganligidir. To‘ldiruvchi ta’lim maktabgacha tarbiya muassasalarida, maktab va litseylarda amalga oshirilmoqda. AQShda bu xizmatga ommaviy axborot vositalarinig imkoniyatlari xam safarbar yetilgan. Milliy telekompaniya maxsus o‘quv kanali orqali 130 soatlik o‘quv ko‘rsatuvlari tashkil yetiladi. O‘quv jarayonlarini tabaqalashtirib olib borish bo‘yicha chet yel mamlakatlarining ko‘pchiligida tadqiqotlar davom yettirilmoqda. Rivojlangan davlatlarda iqtidorli bolalarga ye’tibor tobora ortib bormoqda.  
 
Keyingi davrlarda o‘z tengdoshlariga nisbatan qobiliyatda bir necha barobor 
ilgarilab ketgan bolalar ko‘plab topilmoqda. Ular o‘qishni juda yerta boshlab ta’lim 
kurslarini o‘zlashtirishda katta shov-shuvlarga sabab bo‘ladigan darajada 
muvaffaqiyatlarga yerishadilar. 
Shunday iqtidorlar maktabi G‘arbda XX asrning 60-yillardayoq paydo bo‘lgan 
yedi. Bunday maktablarning o‘quv dasturlari bolalar qobiliyati va imkoniyatini to‘la 
ro‘yobga chiqarishni ta’minlab berish darajasida murakkab tuzilgan. 
Qobiliyatli bolalar bilan ishlash dasturlari AQShda keng quloch yoygan. Ayrim 
shaharlarda oliy toifali bolalar bog‘chalari ochilgan bo‘lib, ularda 4-5 yoshli 
o‘quvchilar maktab dasturida o‘qitiladilar. AQShda “Merit” dasturi asosida har yili 
yuqori sinflar va kollejlardan yeng qobiliyatli bolalardan 600 mingtasi tanlab 
olinadi. Ular o‘rtasida test sinovlari o‘tkazilib yeng qobiliyatli 35 ming o‘quvchi 
tanlab olinadi va o‘qitiladi. Ularga turli imtiyozlar, stipendiyalar, yaxshi shart-
sharoitga yega bo‘lgan turarjoy, yeng oliy darajadagi universitetlarga qabul va 
boshqalar amalga oshiriladi. 
Lekin iqtidorli bolalarga qarama-qarshi qutbda turgan aqli zaif o‘quvchilarning 
taqdiri ham chet yellik hamkasblarni tobora tashvishlantirmoqda, bunday holni kelib 
chiqish sabablarini o‘rganish, oldini olish bo‘yicha ko‘pgina profilaktik ishlar olib 
borilmoqda va ular uchun maxsus maktablar ochilmoqda. Lekin statistik 
ma’lumotlar bunday bolalar soni tobora oshib borayotganligini ko‘rsatayotir. 
XX asrning 70-yillarida AQShda kelajak maktabi umummilliy loyihasini 
amalga oshirishga kirishildi. Bu yeksperiment mazmuni o‘qituvchi buyrug‘i bilan 
ish tutish, ko‘proq o‘quvchilarga mustaqil ishlash imkoniyatini berishdan iborat. 
Ta’lim tarkibi sinfda ishlash, mustaqil mashg‘ulot, o‘qituvchi konsultatsiyasini o‘z 
ichiga oladi. 
Germaniya maktablarida sinfda o‘quvchilar sonini qisqartirish sari yo‘l 
tutilgan. Bunday o‘quvchilarning har biriga individual paketlar (topshiriqlar) 
tarqatiladi. Toshiriqlarni o‘quvchi mustaqil bajaradi, lozim bo‘lganda u 
o‘qituvchidan konsultatsiya oladi. 
Yuqorida bayon qilinganlardan ko‘zda tutilgan maqsadlar: 
- maktablarning insonparvarlik, umuminsoniylik yo‘nalishlarini kuchaytirish; 
Keyingi davrlarda o‘z tengdoshlariga nisbatan qobiliyatda bir necha barobor ilgarilab ketgan bolalar ko‘plab topilmoqda. Ular o‘qishni juda yerta boshlab ta’lim kurslarini o‘zlashtirishda katta shov-shuvlarga sabab bo‘ladigan darajada muvaffaqiyatlarga yerishadilar. Shunday iqtidorlar maktabi G‘arbda XX asrning 60-yillardayoq paydo bo‘lgan yedi. Bunday maktablarning o‘quv dasturlari bolalar qobiliyati va imkoniyatini to‘la ro‘yobga chiqarishni ta’minlab berish darajasida murakkab tuzilgan. Qobiliyatli bolalar bilan ishlash dasturlari AQShda keng quloch yoygan. Ayrim shaharlarda oliy toifali bolalar bog‘chalari ochilgan bo‘lib, ularda 4-5 yoshli o‘quvchilar maktab dasturida o‘qitiladilar. AQShda “Merit” dasturi asosida har yili yuqori sinflar va kollejlardan yeng qobiliyatli bolalardan 600 mingtasi tanlab olinadi. Ular o‘rtasida test sinovlari o‘tkazilib yeng qobiliyatli 35 ming o‘quvchi tanlab olinadi va o‘qitiladi. Ularga turli imtiyozlar, stipendiyalar, yaxshi shart- sharoitga yega bo‘lgan turarjoy, yeng oliy darajadagi universitetlarga qabul va boshqalar amalga oshiriladi. Lekin iqtidorli bolalarga qarama-qarshi qutbda turgan aqli zaif o‘quvchilarning taqdiri ham chet yellik hamkasblarni tobora tashvishlantirmoqda, bunday holni kelib chiqish sabablarini o‘rganish, oldini olish bo‘yicha ko‘pgina profilaktik ishlar olib borilmoqda va ular uchun maxsus maktablar ochilmoqda. Lekin statistik ma’lumotlar bunday bolalar soni tobora oshib borayotganligini ko‘rsatayotir. XX asrning 70-yillarida AQShda kelajak maktabi umummilliy loyihasini amalga oshirishga kirishildi. Bu yeksperiment mazmuni o‘qituvchi buyrug‘i bilan ish tutish, ko‘proq o‘quvchilarga mustaqil ishlash imkoniyatini berishdan iborat. Ta’lim tarkibi sinfda ishlash, mustaqil mashg‘ulot, o‘qituvchi konsultatsiyasini o‘z ichiga oladi. Germaniya maktablarida sinfda o‘quvchilar sonini qisqartirish sari yo‘l tutilgan. Bunday o‘quvchilarning har biriga individual paketlar (topshiriqlar) tarqatiladi. Toshiriqlarni o‘quvchi mustaqil bajaradi, lozim bo‘lganda u o‘qituvchidan konsultatsiya oladi. Yuqorida bayon qilinganlardan ko‘zda tutilgan maqsadlar: - maktablarning insonparvarlik, umuminsoniylik yo‘nalishlarini kuchaytirish;  
 
- o‘quvchi shaxsini shakllantirishning yeng samarali yo‘llarini qidirib topish; 
- tarbiyaning yangi shakllarda – o‘quvchilar kengashi, maktab kengashlaridan, 
tarbiyaviy o‘yinlardan foydalanish; 
- maktab o‘quv dasturlarini ixtisoslashtirish, fanlarning o‘zaro aloqasini 
mustahkamlash, takomillashtirish; 
- maktabni mehnat, insoniy faoliyat bilan yakinlashtirish, kasbga yo‘naltirish 
ishlarini qayta tashkil yetish; 
- tabaqalashtirib o‘qitishni yo‘lga ko‘yish, maxsus o‘kuv muassasalarini (xam 
iqtidorli, xam aqliy, jismoniy zaif o‘quvchilar uchun) rivojlantirish; 
- yangi, ya’ni o‘quv texnik vositalarni ta’limdagi salmog‘ini oshirish, 
o‘kituvchilar uchun kompyuter ta’limini yo‘lga ko‘yish; 
- pedagogik g‘oyalarni amalga oshirishda keng kamrovli tadqiqotlarni amalga 
oshirishdan iboratdir. 
11.3. AQSh ta’lim tizimi. 
Amerika Qo‘shma shtatlarida ta’lim tizimining tuzilishi quyidagicha: 
1) bolalar 3 yoshdan 5 yoshgacha tarbiyalanadigan maktabgacha tarbiya 
muassasalari; 
2) 1-8- sinflargacha bo‘lgan boshlang‘ich maktablar (bunday maktablarda 6 
yoshdan 13 yoshgacha o‘qiydilar); 
3) 9-12-sinflardan iborat o‘rta maktablar (bu maktablarda 14-17 yoshgacha 
bo‘lgan bolalar ta’lim oladilar). U quyi va yuqori bosqichdan iborat. 
4) Amerika Qo‘shma Shtatlarida navbatdagi ta’lim boskichi oliy ta’lim bo‘lib, 
u 2 yoki 4 yil o‘qitiladigan kollejlar xamda dorilfununlar va boshka oliy o‘kuv 
yurtlari tarkibida tashkil yetilgan aspirantura yoki doktoranturalardir. 
AQShda majburiy ta’lim 16 yoshgacha amal qiladi. Bu mamlakatdagi o‘quv 
yurtlari davlat, jamoa, xususiylar tasarrufida va diniy muassasalar ixtiyorida bo‘lishi 
mumkin. 
Amerikada 3 yoshgacha bolalar tarbiyasi bilan onalar shug‘ullanadilar, lekin 
ularga hech qanday imtiyozlar berilmagan. Uch yoshdan besh yoshgacha xususiy 
yoki davlat bog‘chalaridan foydalanish mumkin, lekin bolalar bog‘chalari kichik va 
- o‘quvchi shaxsini shakllantirishning yeng samarali yo‘llarini qidirib topish; - tarbiyaning yangi shakllarda – o‘quvchilar kengashi, maktab kengashlaridan, tarbiyaviy o‘yinlardan foydalanish; - maktab o‘quv dasturlarini ixtisoslashtirish, fanlarning o‘zaro aloqasini mustahkamlash, takomillashtirish; - maktabni mehnat, insoniy faoliyat bilan yakinlashtirish, kasbga yo‘naltirish ishlarini qayta tashkil yetish; - tabaqalashtirib o‘qitishni yo‘lga ko‘yish, maxsus o‘kuv muassasalarini (xam iqtidorli, xam aqliy, jismoniy zaif o‘quvchilar uchun) rivojlantirish; - yangi, ya’ni o‘quv texnik vositalarni ta’limdagi salmog‘ini oshirish, o‘kituvchilar uchun kompyuter ta’limini yo‘lga ko‘yish; - pedagogik g‘oyalarni amalga oshirishda keng kamrovli tadqiqotlarni amalga oshirishdan iboratdir. 11.3. AQSh ta’lim tizimi. Amerika Qo‘shma shtatlarida ta’lim tizimining tuzilishi quyidagicha: 1) bolalar 3 yoshdan 5 yoshgacha tarbiyalanadigan maktabgacha tarbiya muassasalari; 2) 1-8- sinflargacha bo‘lgan boshlang‘ich maktablar (bunday maktablarda 6 yoshdan 13 yoshgacha o‘qiydilar); 3) 9-12-sinflardan iborat o‘rta maktablar (bu maktablarda 14-17 yoshgacha bo‘lgan bolalar ta’lim oladilar). U quyi va yuqori bosqichdan iborat. 4) Amerika Qo‘shma Shtatlarida navbatdagi ta’lim boskichi oliy ta’lim bo‘lib, u 2 yoki 4 yil o‘qitiladigan kollejlar xamda dorilfununlar va boshka oliy o‘kuv yurtlari tarkibida tashkil yetilgan aspirantura yoki doktoranturalardir. AQShda majburiy ta’lim 16 yoshgacha amal qiladi. Bu mamlakatdagi o‘quv yurtlari davlat, jamoa, xususiylar tasarrufida va diniy muassasalar ixtiyorida bo‘lishi mumkin. Amerikada 3 yoshgacha bolalar tarbiyasi bilan onalar shug‘ullanadilar, lekin ularga hech qanday imtiyozlar berilmagan. Uch yoshdan besh yoshgacha xususiy yoki davlat bog‘chalaridan foydalanish mumkin, lekin bolalar bog‘chalari kichik va  
 
bu tizim kam rivojlangan. Enaga yonlash bir xaftada 200 dollarga tushadi. 
Bog‘chalarda yagona bir dastur mavjud yemas. Kerak bo‘luvchi hamma jixozlar va 
ovqatni ota-onalarning o‘zi olib keladi. Besh yoshdan yesa «Kinder garde» deb 
ataluvchi tayyorlov muassasalarida ta’lim boshlanadi. Boshlang‘ich maktab 6 
yoshdan to 13-15 yoshgacha bo‘lgan bolalarni qamrab oladi. Bu boshlang‘ich 
maktablarda umumiy savodxonlik va kasbga yunaltirish vazifalari hal yetiladi. 
Sinfdan-sinfga ko‘chish 
o‘quvchining 
o‘zlashtirganlik darajasiga bog‘liq. 
Boshlang‘ich ta’lim turli shtatlarda turlicha belgilangan (4, 5, 6, 8 yil). Maktablarda 
turli xil to‘garaklar, uchrashuvlar, sayohatlar uyushtiriladi, ammo ularning 
hammasiga xaq to‘lash lozim. O‘rta maktablar quyi va yuqori bosqichlardan iborat. 
9-sinfni bitirgan talabalar tanlov asosida o‘rta maktabga qabul qilinadi. Urta 
maktablarda to‘rt yo‘nalishda kasb-kor asoslari berib boriladi. 
11.4. Yaponiya ta’lim tizimi va uning o‘ziga xosliklari. 
Yaponiya – juda tez rivojlanayotgan davlat bo‘lib, bu hol asosan yaponlarning 
tabiatan mehgasevarlik va ishbilarmonligi bilan bog‘liqdir. Dunyodagi barcha 
yangiliklar va yuksalishlar sari intilish, yeng so‘nggi yutuqlardan foydalanish va 
ularni yanada rivojlantirish – bu yapon xalqining azaliy milliy odatlariga aylanib 
qolgan. Bugungi kunda Yaponiya dunyodagi barcha davlatlar uchun ochiq va 
halqaro hamkorlik maydonida faol ishtirok yetib kelmoqda. 
Yaponiya davlati 6800ga yaqin orollardan tashkil topgan bo‘lib, mamlakat 
maydonining 99%ni asosan yeng yirik 4ta orol – Xokkaydo, Xonsyu, Sikoku va 
Kyusyu orollari tashkil yetadi. Aholisi 127ming kishidan iborat. Aholi umrining 
davomiyligi millatning sog‘lomligini va aholi xayotining sifatini belgilovchi muhim 
bir ko‘rsatkichdir. Yaponlar uchun oila asosiy hayotiy boylik hisoblanadi. Bu joyda 
ajrashish dunyoning boshqa rivojlangan mamlakatlarga qaraganda ancha kam 
uchraydi. Yaponiya ta’lim tizimi ham o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Yaponiya 
zamonaviy ta’lim tizimining tarixi quyidagi 5ta davrga bo‘linadi: 
1. Asos solingan davr. 1867-1885 yillarni qamrab oladi. Zamonaviy ta’limning 
ilk tuzilishiga asos solingan. 
bu tizim kam rivojlangan. Enaga yonlash bir xaftada 200 dollarga tushadi. Bog‘chalarda yagona bir dastur mavjud yemas. Kerak bo‘luvchi hamma jixozlar va ovqatni ota-onalarning o‘zi olib keladi. Besh yoshdan yesa «Kinder garde» deb ataluvchi tayyorlov muassasalarida ta’lim boshlanadi. Boshlang‘ich maktab 6 yoshdan to 13-15 yoshgacha bo‘lgan bolalarni qamrab oladi. Bu boshlang‘ich maktablarda umumiy savodxonlik va kasbga yunaltirish vazifalari hal yetiladi. Sinfdan-sinfga ko‘chish o‘quvchining o‘zlashtirganlik darajasiga bog‘liq. Boshlang‘ich ta’lim turli shtatlarda turlicha belgilangan (4, 5, 6, 8 yil). Maktablarda turli xil to‘garaklar, uchrashuvlar, sayohatlar uyushtiriladi, ammo ularning hammasiga xaq to‘lash lozim. O‘rta maktablar quyi va yuqori bosqichlardan iborat. 9-sinfni bitirgan talabalar tanlov asosida o‘rta maktabga qabul qilinadi. Urta maktablarda to‘rt yo‘nalishda kasb-kor asoslari berib boriladi. 11.4. Yaponiya ta’lim tizimi va uning o‘ziga xosliklari. Yaponiya – juda tez rivojlanayotgan davlat bo‘lib, bu hol asosan yaponlarning tabiatan mehgasevarlik va ishbilarmonligi bilan bog‘liqdir. Dunyodagi barcha yangiliklar va yuksalishlar sari intilish, yeng so‘nggi yutuqlardan foydalanish va ularni yanada rivojlantirish – bu yapon xalqining azaliy milliy odatlariga aylanib qolgan. Bugungi kunda Yaponiya dunyodagi barcha davlatlar uchun ochiq va halqaro hamkorlik maydonida faol ishtirok yetib kelmoqda. Yaponiya davlati 6800ga yaqin orollardan tashkil topgan bo‘lib, mamlakat maydonining 99%ni asosan yeng yirik 4ta orol – Xokkaydo, Xonsyu, Sikoku va Kyusyu orollari tashkil yetadi. Aholisi 127ming kishidan iborat. Aholi umrining davomiyligi millatning sog‘lomligini va aholi xayotining sifatini belgilovchi muhim bir ko‘rsatkichdir. Yaponlar uchun oila asosiy hayotiy boylik hisoblanadi. Bu joyda ajrashish dunyoning boshqa rivojlangan mamlakatlarga qaraganda ancha kam uchraydi. Yaponiya ta’lim tizimi ham o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Yaponiya zamonaviy ta’lim tizimining tarixi quyidagi 5ta davrga bo‘linadi: 1. Asos solingan davr. 1867-1885 yillarni qamrab oladi. Zamonaviy ta’limning ilk tuzilishiga asos solingan.  
 
2. Birlashuv (konsolidatsiya) davri. 1886-1916 yillarni o‘z ichiga oladi. Turli 
maktab qonunlari chiqarilgan, tizimli ta’lim yaratilgan. 
3. Tarqalish (ekspansiya) davri. 1917-1936 yillarni o‘z ichiga oladi. Ta’lim 
tizimi bo‘yicha favquloddagi kengash tavsiyalariga asosan rivojlantirildi. 
4. Harbiy davr. 1937-1945 yillar. Militaristik ta’lim tizimi. 
5. Zamonaviy davr. 1945dan hozirgi davrgacha ta’lim islohotlari. 
Yaponiya ta’limining shakllanishi 1867-1868 yillarda boshlangan. Yaponiya 
o‘z oldiga 2 vazifani: 1-boyish, 2-g‘arb texnologiyalarini Yaponiya  ishlab 
chiqarishiga kiritish masalasini qo‘ydi va bu ishni amalga oshirish uchun birinchi 
galda ta’lim tizimini tubdan o‘zgartirish kerakligini angladi. 
1872 yili “Ta’lim haqida” qonun qabul qilindi. Bunda yapon ta’limi g‘arb 
ta’limi bilan uyg‘unlashtirilgan. 1893 yilda kasb-ta’limi yo‘nalishidagi 1-kollej 
paydo bo‘lgan. 1908 yilda Yaponiya boshlang‘ich ta’limni majburiy 6 yillik qilib 
belgiladi. 1946-yili qabul qilingan Konstitusiya fuqarolarning ta’lim sohasidagi 
xuquq va burchlarini belgilab berdi. Unda barcha bolalar bepul umumiy ta’lim olishi 
shart yekanligi qayd yetilgan. Hozirgi zamon yapon ta’lim tizimining tarkibi 
quyidagicha: bog‘chalar, boshlang‘ich maktab, kichik o‘rta maktab, yuqori o‘rta 
maktab, oliy ta’lim tizimlariga kiruvchi oliy o‘quv yurtlari. Bolalar yoshlariga qarab 
3,2,1 yillik ta’lim kurslariga jalb qilinadi. Yaponiyada INGLIZ TILI TA’LIM 
muassasalarining 59,9% - xususiy, 40,8% - davlatnikidir. 
INGLIZ TILI TA’LIMga Yaponiyada katta ye’tibor beriladi, chunki 
psixologlarning ta’kidlashicha 7 yoshgacha inson bilimlarni 70%ni, qolgan 30%ni 
butun qolgan umri davomida o‘zlashtirar yekan. Maktabgacha tarbiya odatda 
oiladan boshlanadi. Yapon ayollari uchun onalik birinchi o‘rinda turadi. Ko‘pgina 
yapon ayollarining  aytishlaricha, bola tarbiyasi – ularning hayotlarining 
maqsadlaridir. 
Yapon tarbiyachilarining bolalarni kichik guruhlarga “xan”larga bo‘lib 
o‘qitishlari tarbiyaning asosiy xususiyatlaridan biri hisoblanadi. Bu  bolalarda 
qarorlar qabul qilishga, o‘zgalar fikrini hurmat qilish, guruh a’zolarini barchasini 
tashabbuskor bo‘lishga o‘rgatadi. Bunday usul kichik maktablarda ham, o‘rta 
maktablarda ham davom yetadi. Bu guruhlar o‘rtacha har 5 oyda shakllanib turadi. 
2. Birlashuv (konsolidatsiya) davri. 1886-1916 yillarni o‘z ichiga oladi. Turli maktab qonunlari chiqarilgan, tizimli ta’lim yaratilgan. 3. Tarqalish (ekspansiya) davri. 1917-1936 yillarni o‘z ichiga oladi. Ta’lim tizimi bo‘yicha favquloddagi kengash tavsiyalariga asosan rivojlantirildi. 4. Harbiy davr. 1937-1945 yillar. Militaristik ta’lim tizimi. 5. Zamonaviy davr. 1945dan hozirgi davrgacha ta’lim islohotlari. Yaponiya ta’limining shakllanishi 1867-1868 yillarda boshlangan. Yaponiya o‘z oldiga 2 vazifani: 1-boyish, 2-g‘arb texnologiyalarini Yaponiya ishlab chiqarishiga kiritish masalasini qo‘ydi va bu ishni amalga oshirish uchun birinchi galda ta’lim tizimini tubdan o‘zgartirish kerakligini angladi. 1872 yili “Ta’lim haqida” qonun qabul qilindi. Bunda yapon ta’limi g‘arb ta’limi bilan uyg‘unlashtirilgan. 1893 yilda kasb-ta’limi yo‘nalishidagi 1-kollej paydo bo‘lgan. 1908 yilda Yaponiya boshlang‘ich ta’limni majburiy 6 yillik qilib belgiladi. 1946-yili qabul qilingan Konstitusiya fuqarolarning ta’lim sohasidagi xuquq va burchlarini belgilab berdi. Unda barcha bolalar bepul umumiy ta’lim olishi shart yekanligi qayd yetilgan. Hozirgi zamon yapon ta’lim tizimining tarkibi quyidagicha: bog‘chalar, boshlang‘ich maktab, kichik o‘rta maktab, yuqori o‘rta maktab, oliy ta’lim tizimlariga kiruvchi oliy o‘quv yurtlari. Bolalar yoshlariga qarab 3,2,1 yillik ta’lim kurslariga jalb qilinadi. Yaponiyada INGLIZ TILI TA’LIM muassasalarining 59,9% - xususiy, 40,8% - davlatnikidir. INGLIZ TILI TA’LIMga Yaponiyada katta ye’tibor beriladi, chunki psixologlarning ta’kidlashicha 7 yoshgacha inson bilimlarni 70%ni, qolgan 30%ni butun qolgan umri davomida o‘zlashtirar yekan. Maktabgacha tarbiya odatda oiladan boshlanadi. Yapon ayollari uchun onalik birinchi o‘rinda turadi. Ko‘pgina yapon ayollarining aytishlaricha, bola tarbiyasi – ularning hayotlarining maqsadlaridir. Yapon tarbiyachilarining bolalarni kichik guruhlarga “xan”larga bo‘lib o‘qitishlari tarbiyaning asosiy xususiyatlaridan biri hisoblanadi. Bu bolalarda qarorlar qabul qilishga, o‘zgalar fikrini hurmat qilish, guruh a’zolarini barchasini tashabbuskor bo‘lishga o‘rgatadi. Bunday usul kichik maktablarda ham, o‘rta maktablarda ham davom yetadi. Bu guruhlar o‘rtacha har 5 oyda shakllanib turadi.  
 
Yapon bolalariga sinfni boshqarish juda yoqadi. Shuning uchun har kuni bolalarning 
o‘zlari boshqaruvchi tanlaydilar. Har bir bola bu vazifani bajarib ko‘radi. 
Boshlang‘ich maktabda o‘qituvchilar bolalarni tanqidga, ya’ni xulqlarini 
yomon tomonlarini, maktabdagi kamchilikni tanqid qilishni o‘rgatadilar. Bundan 
ko‘rinib turibdiki, o‘qituvchi faqat ta’lim berish bilan cheklanib qolmay, bolaning 
har tomonlama rivojlanishiga ta’sir yetadi. Shuning uchun ham Yaponiyada 
o‘qituvchi kasbiga katta ye’tibor beriladi. Yaponiya rivojlangan davlatlar ichida 
o‘qituvchining maoshi davlat raxbarlari maoshidan ham yuqori bo‘lgan yagona 
davlatdir.  
Majburiy ta’lim. Ta’limning bu pog‘onasi 6 yoshdan 15yoshgacha bo‘lgan 
bolalarni o‘z ichiga oladi. 6 yillik boshlang‘ich ta’lim va 3 yillik o‘rta maktab 9 yillik 
majburiy ta’limni tashkil yetadi va u bepuldir. Muhtoj oilalarning bolalari bepul 
nonushta, o‘quv qurollari, tibbiy xizmat bilan ta’minlanadi. Zarur bo‘lgan hollarda 
ularning oilalariga moddiy yordam ko‘rsatiladi. Shu bilan birga Yaponiyada xususiy 
maktablar ham mavjud. 
Yuqori o‘rta maktab 10,11,12-sinflarni o‘z ichiga oladi, bunday maktablarning 
kunduzgi, sirtqi, kechki bo‘limlari mavjud. O‘quvchilarning 95%i kunduzgi 
maktablarda o‘qiydi.  
Yaponiyada o‘quv yili – 240, AQShda – 180 kun. Yozgi kanikul iyun oyining 
oxirida boshlanib, avgustda tugaydi. Darslar kuniga 7 soatdan o‘tiladi.  
Universitetlarga yuqori va o‘rta maktabni yoki 12 yillik oddiy maktabni 
bitirgan o‘quvchilar qabul qilinadi. U yerda 460 ta universitet bo‘lib, 95tasi davlat 
tasarrufida, 34tasi munitsipal, 31tasi xususiydir. 1-toifadagi universitetlarda har bir 
o‘qituvchiga 3 nafar, 2-toifali universitetlarda yesa 20tadan talaba to‘g‘ri keladi. 
Universitetlarga qabul qilish 2 bosqichga bo‘linadi: 1-bosqichi turar joyda 
o‘tkaziladi, buning uchun yeski yapon tili, matematika, fizika, kimyo, 
jamiyashunoslik, tarix bo‘yicha test sinovlaridan o‘tiladi.  
Yaponiyada oliy ta’lim majburiy hisoblanadi va u kasb ta’limi bilan uzviy 
bog‘liqdir. Oliy ta’lim tizimi quyidagi turlarni o‘z ichiga oladi: 
1. To‘liq sikldagi universitetlar (4 yil). 
2. Tezlashtirilgan universitetlar sikli (2 yil). 
Yapon bolalariga sinfni boshqarish juda yoqadi. Shuning uchun har kuni bolalarning o‘zlari boshqaruvchi tanlaydilar. Har bir bola bu vazifani bajarib ko‘radi. Boshlang‘ich maktabda o‘qituvchilar bolalarni tanqidga, ya’ni xulqlarini yomon tomonlarini, maktabdagi kamchilikni tanqid qilishni o‘rgatadilar. Bundan ko‘rinib turibdiki, o‘qituvchi faqat ta’lim berish bilan cheklanib qolmay, bolaning har tomonlama rivojlanishiga ta’sir yetadi. Shuning uchun ham Yaponiyada o‘qituvchi kasbiga katta ye’tibor beriladi. Yaponiya rivojlangan davlatlar ichida o‘qituvchining maoshi davlat raxbarlari maoshidan ham yuqori bo‘lgan yagona davlatdir. Majburiy ta’lim. Ta’limning bu pog‘onasi 6 yoshdan 15yoshgacha bo‘lgan bolalarni o‘z ichiga oladi. 6 yillik boshlang‘ich ta’lim va 3 yillik o‘rta maktab 9 yillik majburiy ta’limni tashkil yetadi va u bepuldir. Muhtoj oilalarning bolalari bepul nonushta, o‘quv qurollari, tibbiy xizmat bilan ta’minlanadi. Zarur bo‘lgan hollarda ularning oilalariga moddiy yordam ko‘rsatiladi. Shu bilan birga Yaponiyada xususiy maktablar ham mavjud. Yuqori o‘rta maktab 10,11,12-sinflarni o‘z ichiga oladi, bunday maktablarning kunduzgi, sirtqi, kechki bo‘limlari mavjud. O‘quvchilarning 95%i kunduzgi maktablarda o‘qiydi. Yaponiyada o‘quv yili – 240, AQShda – 180 kun. Yozgi kanikul iyun oyining oxirida boshlanib, avgustda tugaydi. Darslar kuniga 7 soatdan o‘tiladi. Universitetlarga yuqori va o‘rta maktabni yoki 12 yillik oddiy maktabni bitirgan o‘quvchilar qabul qilinadi. U yerda 460 ta universitet bo‘lib, 95tasi davlat tasarrufida, 34tasi munitsipal, 31tasi xususiydir. 1-toifadagi universitetlarda har bir o‘qituvchiga 3 nafar, 2-toifali universitetlarda yesa 20tadan talaba to‘g‘ri keladi. Universitetlarga qabul qilish 2 bosqichga bo‘linadi: 1-bosqichi turar joyda o‘tkaziladi, buning uchun yeski yapon tili, matematika, fizika, kimyo, jamiyashunoslik, tarix bo‘yicha test sinovlaridan o‘tiladi. Yaponiyada oliy ta’lim majburiy hisoblanadi va u kasb ta’limi bilan uzviy bog‘liqdir. Oliy ta’lim tizimi quyidagi turlarni o‘z ichiga oladi: 1. To‘liq sikldagi universitetlar (4 yil). 2. Tezlashtirilgan universitetlar sikli (2 yil).  
 
3. Kasb ta’lim kollejlari. 
4. Texnika institutlari. 
  
11.5. Germaniya ta’lim tizimi.  
Germaniya 
Federativ 
Respublikasi 
16ta 
mustaqil 
Federativ 
yerlar 
(viloyatlar)dan iborat bo‘lib, har biri shakliga ko‘ra turlicha bo‘lgan ta’lim tizimiga 
yega. Ta’lim muassasalari asosan davlat tasarrufida bo‘lib, ular uchun ta’lim 
dasturiga tegishli bo‘lgan davlat ko‘rsatmalari mavjud. 
Ta’limni joriy qilish va boshqarish Federal yerlar (FE) hukumatining 
konpetensiyasiga kiradi, lekin markaz tomonidan umumiy raxbarlik ham bor: ta’lim 
vazirligi ta’lim siyosati konsepsiyasini ishlab chiqadi, OO‘Yularini kengaytirishga 
mablag‘ ajratadi. 
GFR konstitutsiyasiga ko‘ra har bir Federal Yer o‘z hududidagi maktab va oliy 
ta’limni rejalashtirish va amaliyotga tadbiq yetish bo‘yicha o‘zi javob berishga 
qaramay, barcha Federal Yerlar va Federal hukumat umumta’lim va oliy ta’lim 
muassasalarida o‘qitish kurslarida birlikni ta’minlash maqsadida xamkorlik 
qiladilar. Federal organlar va Federal Yerlarning ta’lim sohasi bo‘yicha siyosati 
kelishilgan: ta’limning davomiyligi, ta’tillar, o‘quv dasturi, imtixonlarni o‘zaro tan 
olish, attestatlar, maktabni tugatganligi xaqida guvohnoma, diplomlar, unvonlar 
shular jumlasidandir. 
Har bir Federal Yerda ta’lim tizimi xaqida o‘zining qonuni mavjud, lekin 
buning xammasi umumiy federal qonun asosida ishlab chiqilgan. Har bir Federal 
Yer maktabga qatnash vaqti, o‘qish muddati va darsliklarni belgilashda mustaqildir. 
O‘quv rejalar va ta’lim darajasi har bir Federal Yer uchun turlichadir. O‘qitish 
dasturlari, darsliklar viloyat xukumati bosqichida tasdiqlanadi. Har bir fan bo‘yicha 
tegishli vazirlik tomonidan tasdiqlangan bir necha darsliklar mavjud bo‘lib, 
o‘qituvchi darslikni o‘zi tanlash huquqiga yega. Shu tariqa ta’limnig ko‘p 
variantliligiga yerishiladi, fikrlar plyuralizmi ta’minlanadi. 
Federal hukumatning xuquqlari asosiy qonunlarni qabul qilishda, jumladan 
moliyalashtirish masalalarida chegaralangan. Ta’limdagi xarajatlar haqida 
quyidagilarni aytish mumkin:  
3. Kasb ta’lim kollejlari. 4. Texnika institutlari. 11.5. Germaniya ta’lim tizimi. Germaniya Federativ Respublikasi 16ta mustaqil Federativ yerlar (viloyatlar)dan iborat bo‘lib, har biri shakliga ko‘ra turlicha bo‘lgan ta’lim tizimiga yega. Ta’lim muassasalari asosan davlat tasarrufida bo‘lib, ular uchun ta’lim dasturiga tegishli bo‘lgan davlat ko‘rsatmalari mavjud. Ta’limni joriy qilish va boshqarish Federal yerlar (FE) hukumatining konpetensiyasiga kiradi, lekin markaz tomonidan umumiy raxbarlik ham bor: ta’lim vazirligi ta’lim siyosati konsepsiyasini ishlab chiqadi, OO‘Yularini kengaytirishga mablag‘ ajratadi. GFR konstitutsiyasiga ko‘ra har bir Federal Yer o‘z hududidagi maktab va oliy ta’limni rejalashtirish va amaliyotga tadbiq yetish bo‘yicha o‘zi javob berishga qaramay, barcha Federal Yerlar va Federal hukumat umumta’lim va oliy ta’lim muassasalarida o‘qitish kurslarida birlikni ta’minlash maqsadida xamkorlik qiladilar. Federal organlar va Federal Yerlarning ta’lim sohasi bo‘yicha siyosati kelishilgan: ta’limning davomiyligi, ta’tillar, o‘quv dasturi, imtixonlarni o‘zaro tan olish, attestatlar, maktabni tugatganligi xaqida guvohnoma, diplomlar, unvonlar shular jumlasidandir. Har bir Federal Yerda ta’lim tizimi xaqida o‘zining qonuni mavjud, lekin buning xammasi umumiy federal qonun asosida ishlab chiqilgan. Har bir Federal Yer maktabga qatnash vaqti, o‘qish muddati va darsliklarni belgilashda mustaqildir. O‘quv rejalar va ta’lim darajasi har bir Federal Yer uchun turlichadir. O‘qitish dasturlari, darsliklar viloyat xukumati bosqichida tasdiqlanadi. Har bir fan bo‘yicha tegishli vazirlik tomonidan tasdiqlangan bir necha darsliklar mavjud bo‘lib, o‘qituvchi darslikni o‘zi tanlash huquqiga yega. Shu tariqa ta’limnig ko‘p variantliligiga yerishiladi, fikrlar plyuralizmi ta’minlanadi. Federal hukumatning xuquqlari asosiy qonunlarni qabul qilishda, jumladan moliyalashtirish masalalarida chegaralangan. Ta’limdagi xarajatlar haqida quyidagilarni aytish mumkin:  
 
birorta Federal Erlar davlat umumta’lim, kasbiy va oliy o‘quv yurtlarida o‘qish 
uchun pul olmaydi; 
barcha Federal yerlarda o‘quvchilarni uydan maktabga, maktabdan uyga 
tashuvchi avtobuslarni o‘z hisobidan beradi; 
deyarli barcha o‘quvchilarga davrslik va o‘quv qo‘llanmalarni qiymatining 
ozgina qismiga beradi; 
ma’lum toifadagi o‘quvchilar va talabalarga mavjud federal qonunlarga ko‘ra 
davlat moddiy yordam ko‘rsatadi. 
Germaniyada xususiy maktablarga ruxsat berilgan, ular orasida diniy maktablar 
ham bor. Bu maktablarda taxminan 8% o‘quvchilar tahsil oladilar. Xususiy 
maktablar o‘quv dasturlarini tanlashda davlat maktablariga nisbatan yerkin 
bo‘lganligi bois turli pedagogik muqobillarning aprobatsiyasi o‘tkazilib turiladi. 
Sekin asta differensiyalashgan ta’lim tizimi, ya’ni har bir o‘quvchiga uning 
qobiliyati va o‘qishdagi turlicha yo‘nalishiga ko‘ra moslashuvchan yondashuv 
kiritilmoqda. 
Umuman olganda Germaniya ta’lim tizimi bir necha bosqichni o‘z ichiga oladi: 
1. Elementar ta’lim: maktab ta’limining 1-bosqichiga tegishli bo‘lib, 
maktabgacha muassasalar kiradi. Asosan bular bolalar bog‘chalari, tayyorlov 
sinflari va kirish guruhlari bo‘lib, bu yerlarga bolalarning qatnashishi 3 yil davomida 
ota-onalar xohishiga ko‘ra ixtiyoriydir. 
2. Ta’limning birinchi bosqichi. (Primastufe) boshlang‘ich maktab, unga 6 
yoshdan qatnay boshlaydi. O‘qish muddati 4 yil, Berlin va Brandenburgda 6 yil. Bu 
bosqichdagi ta’limning maqsadi – bolalarga ta’lim Ining ikkinchi bosqichidagi u 
yoki  bu maktabda ta’limni davom yettirishga imkon beruvchi asosiy bilimlarni 
berishdan iborat.  
3. Ta’lim Ining ikkinchi bosqichi (Sekundastufe I) “yo‘nalishli bosqich” deb 
nomlanuvchi bosqichdir, unda bolalarni ularning iqtidoriga ko‘ra o‘quv 
muassasalarining kerakli turiga yo‘naltiradi: asosiy maktablar, real maktablar, 
gimnaziyalar, kompleks maktablar. O‘quvchilar ta’lim xaqidagi attestatni real va 
asosiy maktablarni bitirgachgina olishadi. 
birorta Federal Erlar davlat umumta’lim, kasbiy va oliy o‘quv yurtlarida o‘qish uchun pul olmaydi; barcha Federal yerlarda o‘quvchilarni uydan maktabga, maktabdan uyga tashuvchi avtobuslarni o‘z hisobidan beradi; deyarli barcha o‘quvchilarga davrslik va o‘quv qo‘llanmalarni qiymatining ozgina qismiga beradi; ma’lum toifadagi o‘quvchilar va talabalarga mavjud federal qonunlarga ko‘ra davlat moddiy yordam ko‘rsatadi. Germaniyada xususiy maktablarga ruxsat berilgan, ular orasida diniy maktablar ham bor. Bu maktablarda taxminan 8% o‘quvchilar tahsil oladilar. Xususiy maktablar o‘quv dasturlarini tanlashda davlat maktablariga nisbatan yerkin bo‘lganligi bois turli pedagogik muqobillarning aprobatsiyasi o‘tkazilib turiladi. Sekin asta differensiyalashgan ta’lim tizimi, ya’ni har bir o‘quvchiga uning qobiliyati va o‘qishdagi turlicha yo‘nalishiga ko‘ra moslashuvchan yondashuv kiritilmoqda. Umuman olganda Germaniya ta’lim tizimi bir necha bosqichni o‘z ichiga oladi: 1. Elementar ta’lim: maktab ta’limining 1-bosqichiga tegishli bo‘lib, maktabgacha muassasalar kiradi. Asosan bular bolalar bog‘chalari, tayyorlov sinflari va kirish guruhlari bo‘lib, bu yerlarga bolalarning qatnashishi 3 yil davomida ota-onalar xohishiga ko‘ra ixtiyoriydir. 2. Ta’limning birinchi bosqichi. (Primastufe) boshlang‘ich maktab, unga 6 yoshdan qatnay boshlaydi. O‘qish muddati 4 yil, Berlin va Brandenburgda 6 yil. Bu bosqichdagi ta’limning maqsadi – bolalarga ta’lim Ining ikkinchi bosqichidagi u yoki bu maktabda ta’limni davom yettirishga imkon beruvchi asosiy bilimlarni berishdan iborat. 3. Ta’lim Ining ikkinchi bosqichi (Sekundastufe I) “yo‘nalishli bosqich” deb nomlanuvchi bosqichdir, unda bolalarni ularning iqtidoriga ko‘ra o‘quv muassasalarining kerakli turiga yo‘naltiradi: asosiy maktablar, real maktablar, gimnaziyalar, kompleks maktablar. O‘quvchilar ta’lim xaqidagi attestatni real va asosiy maktablarni bitirgachgina olishadi.  
 
4. Ta’lim II ning ikkinchi bosqichi (Sekundastufe II)ga gimnaziyaning yuqori 
sinflari, shuningdek kasbiy ta’lim va muassasalarda kasbiy ta’lim kiradi. 
Muassasalarda kasbiy ta’lim “dual tizim” deb ham ataladi, unda ta’lim va ishlab 
chiqarishda amaliyot 2 yil davomida olib boriladi, bu o‘qishni tugatish o‘rna ta’limni 
tugatish bilan teng bo‘lib, yakunida faqat kasbiy sohada o‘qishni davom yettirish 
mumkin. Gimnaziyada 3 yil o‘qib, o‘quvchilar umumiy shahodatnoma “etuklik 
attestati” – abitur oladilar, bu ularga istagan oliy o‘quv yurtiga kirishga imkon 
beradi. 
5. Ta’limning uchinchi bosqichi oliy ma’lumot haqida diplom beruvchi oliy 
o‘quv yurtlari va malaka oshirish o‘quv muassasalari. 
GFR ta’lim tizimi umumEvropa ta’lim tizimiga integratsiyalashgan: o‘quv 
muassasalarining barcha turlari Yevropa Ittifoqi (ES) dasturini amalga oshirishga 
mo‘ljallangan, EI davlatlari ta’lim standartlarini unifikatsiya (bir xillashtirish) 
qilinadi, diplomlar bu davlatlarda kuchga yega. 
Germaniya uzoq davrlardan beri fan va madaniyat markazi sifatida mashhurdir. 
Shiller, Gyote, Shneger, Gumboldt, Kant, Gegel va boshqalar kabi buyuk shoirlar, 
yozuvchilar, filosoflar va jamoat arboblari hammaga tanish. Germaniyada o‘rta 
asrlarda tashkil topgan 1-universitet mavjud. Eng qadimiy universitet bu Geydelberg 
universiteti bo‘lib, 1386 yil tashkil topgan. 1388 yil tashkil topgan Kyoln universiteti 
qadimiy  universitetlardan sanaladi. Bu o‘quv muassasalari qadimiy an’analari va 
klassik ta’limi bilan mashhurdir.  
Hozirgi kunda universitetlar va boshqa oliy o‘quv yurtlari soni sezilarli 
darajada ortdi, ta’lim tizimi ham o‘zgardi. Avvalgiday gumanitar ta’lim an’analari 
muhim o‘rinni yegallaydi, lekin texnik ta’lim, nazariya bilan amaliyot birligi, 
fanlararo ta’lim ham birinchi o‘ringa chiqmoqda. Oliy o‘quv yurtlari fan va 
texnikaning oxirgi yutuqlari – yo‘nalishlarni aks yettiruvchi dasturlarni 
kiritmoqdalar. Shu maqsadda o‘quv rejalari qayta ko‘rib chiqilmoqda. 
11.6. Ta’lim modellari. 
XX asr jahon ta’lim tizimidagi global tendensiyalar.Qiyosiy pedagogik tizim 
bu qiyosiy pedagogika metodologiyasi asosida pedagogikaning xalqaro, regional, 
4. Ta’lim II ning ikkinchi bosqichi (Sekundastufe II)ga gimnaziyaning yuqori sinflari, shuningdek kasbiy ta’lim va muassasalarda kasbiy ta’lim kiradi. Muassasalarda kasbiy ta’lim “dual tizim” deb ham ataladi, unda ta’lim va ishlab chiqarishda amaliyot 2 yil davomida olib boriladi, bu o‘qishni tugatish o‘rna ta’limni tugatish bilan teng bo‘lib, yakunida faqat kasbiy sohada o‘qishni davom yettirish mumkin. Gimnaziyada 3 yil o‘qib, o‘quvchilar umumiy shahodatnoma “etuklik attestati” – abitur oladilar, bu ularga istagan oliy o‘quv yurtiga kirishga imkon beradi. 5. Ta’limning uchinchi bosqichi oliy ma’lumot haqida diplom beruvchi oliy o‘quv yurtlari va malaka oshirish o‘quv muassasalari. GFR ta’lim tizimi umumEvropa ta’lim tizimiga integratsiyalashgan: o‘quv muassasalarining barcha turlari Yevropa Ittifoqi (ES) dasturini amalga oshirishga mo‘ljallangan, EI davlatlari ta’lim standartlarini unifikatsiya (bir xillashtirish) qilinadi, diplomlar bu davlatlarda kuchga yega. Germaniya uzoq davrlardan beri fan va madaniyat markazi sifatida mashhurdir. Shiller, Gyote, Shneger, Gumboldt, Kant, Gegel va boshqalar kabi buyuk shoirlar, yozuvchilar, filosoflar va jamoat arboblari hammaga tanish. Germaniyada o‘rta asrlarda tashkil topgan 1-universitet mavjud. Eng qadimiy universitet bu Geydelberg universiteti bo‘lib, 1386 yil tashkil topgan. 1388 yil tashkil topgan Kyoln universiteti qadimiy universitetlardan sanaladi. Bu o‘quv muassasalari qadimiy an’analari va klassik ta’limi bilan mashhurdir. Hozirgi kunda universitetlar va boshqa oliy o‘quv yurtlari soni sezilarli darajada ortdi, ta’lim tizimi ham o‘zgardi. Avvalgiday gumanitar ta’lim an’analari muhim o‘rinni yegallaydi, lekin texnik ta’lim, nazariya bilan amaliyot birligi, fanlararo ta’lim ham birinchi o‘ringa chiqmoqda. Oliy o‘quv yurtlari fan va texnikaning oxirgi yutuqlari – yo‘nalishlarni aks yettiruvchi dasturlarni kiritmoqdalar. Shu maqsadda o‘quv rejalari qayta ko‘rib chiqilmoqda. 11.6. Ta’lim modellari. XX asr jahon ta’lim tizimidagi global tendensiyalar.Qiyosiy pedagogik tizim bu qiyosiy pedagogika metodologiyasi asosida pedagogikaning xalqaro, regional,  
 
milliy tajribalarini o‘rganish va tatbiq qilish imkoniyatlarini aniqlash, shuningdek, 
pedagogik tizimni ma’lum davlat, region, aniq o‘quv muassasida rivojlantirish 
bo‘yicha qiyoslashga yo‘naltirilgan dinamik pedagogik tizimdir. 
Qiyoslash texnologiyasi ikkita bo‘limdan iborat bo‘lib, birinchisi “o‘rganish va 
qayd qilish”, ikkinchisi “tuzish va tatbiq qilish” deb nomlanadi. 
“O‘rganish va qayd qilish” bo‘limida  qiyosiy tadqiqotlar quyidagi tartibda 
amalga oshiriladi. 
- ta’lim tizimi va uning yelementlarini rivojlanish holati va yo‘nalishlarini 
aniqlash; 
- ma’lumotlarni to‘plash; 
- aktlarni tahlil va tasnif qilish; 
- qiyoslash mezonlarini tanlash. 
“Tuzish va tadbiq qilish” bo‘limidagi qiyosiy tadqiqotlar yesa quyidagicha 
amalga oshiriladi: 
- o‘rganilayotgan obektning prognostis modelini tuzish; 
- a) tattbiq qilish shakli, metodi va chegaralari; b) xususiy va umumiylikni 
aniqlash; 
 - yeng maqbul modelni tuzish; 
 - ta’lim muassasalariga tatbiq yetish. 
Qiyosiy pedagogikaning asosiy tarkibiy qismlari zamon va makon omillaridir. 
Zamon omili bir xil pedagogik tizimni turli tarixiy davrlar, asrlar, yillarda 
taqqoslashni nazarda tutadi. Bunda turli tarixiy davrlarda yuzaga kelgan pedagogik 
nazariyalar o‘rganiladi. 
Makon omili yesa turli hududlarda joylashgan davlatlarning pedagogik 
tizimlarini taqqoslashni nazarda tutadi. Quyida makon omiliga ko‘ra turli davlatlar 
ta’lim modelini taqqoslab ko‘ramiz. Masalan: 
Amerika modeli: kichik o‘rta maktab → o‘rta maktab → katta o‘rta maktab 
→ 2 yillik kollej → universitet tizimidagi 4 yillik kollej → magistratura → 
doktorantura. 
Fransiya modeli: onalar maktabi → o‘rta maktab → kollej → texnologik, 
kasbiy va umumta’lim litseyi → universitet → magistratura → doktorantura. 
milliy tajribalarini o‘rganish va tatbiq qilish imkoniyatlarini aniqlash, shuningdek, pedagogik tizimni ma’lum davlat, region, aniq o‘quv muassasida rivojlantirish bo‘yicha qiyoslashga yo‘naltirilgan dinamik pedagogik tizimdir. Qiyoslash texnologiyasi ikkita bo‘limdan iborat bo‘lib, birinchisi “o‘rganish va qayd qilish”, ikkinchisi “tuzish va tatbiq qilish” deb nomlanadi. “O‘rganish va qayd qilish” bo‘limida qiyosiy tadqiqotlar quyidagi tartibda amalga oshiriladi. - ta’lim tizimi va uning yelementlarini rivojlanish holati va yo‘nalishlarini aniqlash; - ma’lumotlarni to‘plash; - aktlarni tahlil va tasnif qilish; - qiyoslash mezonlarini tanlash. “Tuzish va tadbiq qilish” bo‘limidagi qiyosiy tadqiqotlar yesa quyidagicha amalga oshiriladi: - o‘rganilayotgan obektning prognostis modelini tuzish; - a) tattbiq qilish shakli, metodi va chegaralari; b) xususiy va umumiylikni aniqlash; - yeng maqbul modelni tuzish; - ta’lim muassasalariga tatbiq yetish. Qiyosiy pedagogikaning asosiy tarkibiy qismlari zamon va makon omillaridir. Zamon omili bir xil pedagogik tizimni turli tarixiy davrlar, asrlar, yillarda taqqoslashni nazarda tutadi. Bunda turli tarixiy davrlarda yuzaga kelgan pedagogik nazariyalar o‘rganiladi. Makon omili yesa turli hududlarda joylashgan davlatlarning pedagogik tizimlarini taqqoslashni nazarda tutadi. Quyida makon omiliga ko‘ra turli davlatlar ta’lim modelini taqqoslab ko‘ramiz. Masalan: Amerika modeli: kichik o‘rta maktab → o‘rta maktab → katta o‘rta maktab → 2 yillik kollej → universitet tizimidagi 4 yillik kollej → magistratura → doktorantura. Fransiya modeli: onalar maktabi → o‘rta maktab → kollej → texnologik, kasbiy va umumta’lim litseyi → universitet → magistratura → doktorantura.  
 
Germaniya modeli: umumiy maktab → real bilim yurti, gimnaziya va asosiy 
maktab → oliy o‘quv yurti → magistratura → doktorantura. 
Angliya modeli: birlashgan maktab → grammatik va zamonaviy maktab → 
kollej → universitet, magistratura, doktorantura. 
Rossiya modeli: umumta’lim maktabi → to‘liq o‘rta maktab, gimnaziya va 
litsey-kollej → institut, universitet, akademiya → magistratura → doktorantura. 
Qozog‘iston modeli: to‘liq umumta’lim o‘rta maktab → kollej → universitet, 
akademiya (bakalavriat) → magistratura → doktorantura. 
Demak, zamon va makon omillariga ko‘ra pedagogik tizimlar modelini 
taqqoslashda yangi pedagogik bilimlar yuzaga keladi. Uning mazmunida 
quyidagilar aks yetadi: 
ta’limning zamonaviy holatini qayd yetish; 
ta’lim siyosatini takomillashtirish, muqobil ta’lim siyosatini taklif qilish; 
ta’lim jarayonlarida kutilayotgan holatlarni bashorat qilish; 
qiyosiy pedagogikaning nazariyasi va metodologiyasini boyitish. 
XX asr oxirida jahon ta’lim tizimida quyidagi global tendensiyalar ajratib 
ko‘rsatildi: 
ta’lim tizimini demokratlashtirishga intilish, ya’ni ta’limning hamma uchun 
ochiqligi, ta’lim tizimining uzluksizligi, ta’lim muassasalariga mustaqillikning 
taqdim yetilishi; 
shaxsga ta’lim olish huquqining to‘liq ta’minlanishi (har bir insonga millati, 
irqi, kelib chiqishidan qat’iy nazar istalgan turdagi ta’lim muassasasida ta’lim 
olishi); 
ma’lumot olishga ijtimoiy-iqtisodiy omillarning sezilarli ta’siri (pulli-
shartnoma asosida tahsil olish); 
xilma-xil 
qiziqish 
va 
o‘quvchilarning 
qobiliyatlarini 
rivojlantirishga 
yo‘naltirilgan o‘quv-tashkiliy tadbirlar ko‘lamining ortib borishi; 
ta’lim xizmatlari bozorining o‘sishi; 
oliy ta’lim tarmoqlarining kengayishi va talabalarning ijtimoiy tarkibining 
o‘zgarishi; 
Germaniya modeli: umumiy maktab → real bilim yurti, gimnaziya va asosiy maktab → oliy o‘quv yurti → magistratura → doktorantura. Angliya modeli: birlashgan maktab → grammatik va zamonaviy maktab → kollej → universitet, magistratura, doktorantura. Rossiya modeli: umumta’lim maktabi → to‘liq o‘rta maktab, gimnaziya va litsey-kollej → institut, universitet, akademiya → magistratura → doktorantura. Qozog‘iston modeli: to‘liq umumta’lim o‘rta maktab → kollej → universitet, akademiya (bakalavriat) → magistratura → doktorantura. Demak, zamon va makon omillariga ko‘ra pedagogik tizimlar modelini taqqoslashda yangi pedagogik bilimlar yuzaga keladi. Uning mazmunida quyidagilar aks yetadi: ta’limning zamonaviy holatini qayd yetish; ta’lim siyosatini takomillashtirish, muqobil ta’lim siyosatini taklif qilish; ta’lim jarayonlarida kutilayotgan holatlarni bashorat qilish; qiyosiy pedagogikaning nazariyasi va metodologiyasini boyitish. XX asr oxirida jahon ta’lim tizimida quyidagi global tendensiyalar ajratib ko‘rsatildi: ta’lim tizimini demokratlashtirishga intilish, ya’ni ta’limning hamma uchun ochiqligi, ta’lim tizimining uzluksizligi, ta’lim muassasalariga mustaqillikning taqdim yetilishi; shaxsga ta’lim olish huquqining to‘liq ta’minlanishi (har bir insonga millati, irqi, kelib chiqishidan qat’iy nazar istalgan turdagi ta’lim muassasasida ta’lim olishi); ma’lumot olishga ijtimoiy-iqtisodiy omillarning sezilarli ta’siri (pulli- shartnoma asosida tahsil olish); xilma-xil qiziqish va o‘quvchilarning qobiliyatlarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan o‘quv-tashkiliy tadbirlar ko‘lamining ortib borishi; ta’lim xizmatlari bozorining o‘sishi; oliy ta’lim tarmoqlarining kengayishi va talabalarning ijtimoiy tarkibining o‘zgarishi;  
 
ta’limni boshqarish sohasida o‘ta markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan 
boshqaruv uyg‘unligini ta’minlash; 
 
 
ta’limni boshqarish sohasida o‘ta markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan boshqaruv uyg‘unligini ta’minlash;