Hozirgi davrda jahon mamlakatlari ta’lim tizimi va pedagogika fani rivoji

Yuklangan vaqt

2024-09-27

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

19

Faytl hajmi

34,6 KB


Hozirgi davrda jahon mamlakatlari ta’lim tizimi va pedagogika fani rivoji Reja: 1. Jahon mamlakatlari ta’lim tizimi. 2. Iqtisodiy rivojlangan davlatlar ta’lim tizimi. 3. AQSh ta’lim tizimi. 4. Yaponiya ta’lim tizimi va uning o’ziga xosliklari. 5. Germaniya ta’lim tizimi. 6. Ta’lim modellari. XX asr jahon ta’lim tizimidagi global tendentsiyalar. 7. Xalqaro loyihalar va ta’lim dasturlari. Jahon mamlakatlari ta’lim tizimi. Dunyo ta’lim makonining yuzaga kelishi, faol integratsion jarayonlar, ta’limni “inson kapitali” sifatida e’tirof etilishi, ma’lumot haqidagi diplomlarning dunyo bo’ylab tan olinishi chet el tajribasini o’rganish jarayonini tezlashtiradi. 1997 yilda XTSK (Xalqaro ta’lim standart klassifikatsiyasi) yangilandi. Unda yettita bosqich ko’rsatilgan. 0 – maktabgacha ta’lim; 1 – boshlang’ich ta’lim; 2 – o’rta ta’limning birinchi bosqichi; 3 – o’rta ta’limning ikkinchi bosqichi’ 4 – o’rta ta’limdan keyingi ta’lim (oliy ta’lim emas); 5 – oliy ta’limning birinchi bosqichi; 6 – oliy ta’limning ikkinchi bosqichi – oliy ta’limdan keyingi ta’lim. Jahon ta’lim tizimining ko’p omilli ko’rinishga egaligi metablokli, makroregional va alohida davlatlardaga ta’lim tizimini tahlil etishga imkon beradi. Jahon ta’lim tizimining o’zaro aloqadorligi va o’zaro harakati belgilariga ko’ra regionlarni bir necha turga bo’lish mumkin: Birinchi turga integrasion jarayon generatorlari hisoblangan regionlar kiradi. Bunday regionga eng yorqin misol sifatida G’arbiy Yevropani keltirish mumkin. Hozirgi davrda jahon mamlakatlari ta’lim tizimi va pedagogika fani rivoji Reja: 1. Jahon mamlakatlari ta’lim tizimi. 2. Iqtisodiy rivojlangan davlatlar ta’lim tizimi. 3. AQSh ta’lim tizimi. 4. Yaponiya ta’lim tizimi va uning o’ziga xosliklari. 5. Germaniya ta’lim tizimi. 6. Ta’lim modellari. XX asr jahon ta’lim tizimidagi global tendentsiyalar. 7. Xalqaro loyihalar va ta’lim dasturlari. Jahon mamlakatlari ta’lim tizimi. Dunyo ta’lim makonining yuzaga kelishi, faol integratsion jarayonlar, ta’limni “inson kapitali” sifatida e’tirof etilishi, ma’lumot haqidagi diplomlarning dunyo bo’ylab tan olinishi chet el tajribasini o’rganish jarayonini tezlashtiradi. 1997 yilda XTSK (Xalqaro ta’lim standart klassifikatsiyasi) yangilandi. Unda yettita bosqich ko’rsatilgan. 0 – maktabgacha ta’lim; 1 – boshlang’ich ta’lim; 2 – o’rta ta’limning birinchi bosqichi; 3 – o’rta ta’limning ikkinchi bosqichi’ 4 – o’rta ta’limdan keyingi ta’lim (oliy ta’lim emas); 5 – oliy ta’limning birinchi bosqichi; 6 – oliy ta’limning ikkinchi bosqichi – oliy ta’limdan keyingi ta’lim. Jahon ta’lim tizimining ko’p omilli ko’rinishga egaligi metablokli, makroregional va alohida davlatlardaga ta’lim tizimini tahlil etishga imkon beradi. Jahon ta’lim tizimining o’zaro aloqadorligi va o’zaro harakati belgilariga ko’ra regionlarni bir necha turga bo’lish mumkin: Birinchi turga integrasion jarayon generatorlari hisoblangan regionlar kiradi. Bunday regionga eng yorqin misol sifatida G’arbiy Yevropani keltirish mumkin. Birlik g’oyasi 1990 yillardan G’arbiy Yevropa davlatlarida ta’lim islohotlarining asosiga aylandi. Birinchi turga mansub regionlarga shuningdek, AQSH va Kanada kabilarni ham kiritish mumkin. Jahonda integratsion jarayonlarning generatori sifatida yangi Osiyo-Tinchokeani regioni ham shakllanmoqda. Unga Koreya, Tayvan, Singapur va Gonkong, shuningdek, Malayziya, Tayland, Filippin va Indoneziya kabi davlatlarni kiritish mumkin. Ikkinchi turga integratsion jarayonlarga muvaffaqiyatli javob qaytarayotgan hududlar tegishli. Birinchi navbatda bu Lotin Amerikasi davlatlaridir. Tarixda bo’lgani singari bugungi kunda ham Lotin Amerikasiga integratsion o’choqlar zonasi sifatida AQSH va G’arbiy Yevropa tomonidan ta’sir ko’rsatilmoqda. Uchinchi turga ta’lim jarayoni integratsiyasiga kam e’tibor qaratayotgan regionlar kiradi. Mazkur guruhga Saxara janubidan boshlab Afrika davlatlarining katta qismi, janubiy va janubiy-sharqiy Osiyoning qator davlatlari, Tinch va Atlantika okeani havzasidagi uncha katta bo’lmagan orol davlatlarini kiritish mumkin. Afrika davlatlarida maktab ta’limining davomiyligi minimal daraja – 4 yildan kam. Mazkur hududlarda aholining ko’pchiligi savodsiz. Masalan, janubiy Saxarada yashovchi 140 mln afrikalik savodsizligicha qolmoqda. Maktab ta’limi davomiyligining eng pastligi Nigeriyada – 2,1 yil, keyin Burkina-Fasoda – 2,4 yil, Gveniyada – 2,7 yil, Jibutida – 3,4 yil. XX asrning oxiriga kelib qator iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy sabablarga ko’ra ta’limning uzluksizligi va integratsion jarayonlarda og’ishlar kuzatilayotan hududlar ajratib ko’rsatildi. Bunday hududlarga arab davlatlari, Sharqiy Yevropa va Sobiq SSSR davlatlari kiradi. Arab davlatlarida ichki integratsiyaga tayanadigan to’rtta subregionni shakllantirisha intilish kuzatilmoqda. Bu hududlarga: Mag’rib (Liviya bilan birga), Yaqin Sharq (Misr, Iroq, Suriya, Livan, Iordaniya), Fors ko’rfazi (Saudiya Arabistoni, Quvayt, BAA, Qatar, Ummon, Baxrayn), Qizil dengiz bo’yi va Mavritaniya davlatlari. Iqtisodiy rivojlangan davlatlar ta’lim tizimi. Rivojlangan xorijiy davlatlarda ta’limning mamlakat ichki siyosatiga faol tasir etadigan ijtimoiy jarayon ekanligining e’tirof qilingani haqiqatdir. Shu tufayli ham rivojlangan mamlakatlarda maktab ehtiyojini iqtisodiy ta’minlashga ajratilayotgan mablag’ miqdori yildan- yilga oshib bormoqda. Birlik g’oyasi 1990 yillardan G’arbiy Yevropa davlatlarida ta’lim islohotlarining asosiga aylandi. Birinchi turga mansub regionlarga shuningdek, AQSH va Kanada kabilarni ham kiritish mumkin. Jahonda integratsion jarayonlarning generatori sifatida yangi Osiyo-Tinchokeani regioni ham shakllanmoqda. Unga Koreya, Tayvan, Singapur va Gonkong, shuningdek, Malayziya, Tayland, Filippin va Indoneziya kabi davlatlarni kiritish mumkin. Ikkinchi turga integratsion jarayonlarga muvaffaqiyatli javob qaytarayotgan hududlar tegishli. Birinchi navbatda bu Lotin Amerikasi davlatlaridir. Tarixda bo’lgani singari bugungi kunda ham Lotin Amerikasiga integratsion o’choqlar zonasi sifatida AQSH va G’arbiy Yevropa tomonidan ta’sir ko’rsatilmoqda. Uchinchi turga ta’lim jarayoni integratsiyasiga kam e’tibor qaratayotgan regionlar kiradi. Mazkur guruhga Saxara janubidan boshlab Afrika davlatlarining katta qismi, janubiy va janubiy-sharqiy Osiyoning qator davlatlari, Tinch va Atlantika okeani havzasidagi uncha katta bo’lmagan orol davlatlarini kiritish mumkin. Afrika davlatlarida maktab ta’limining davomiyligi minimal daraja – 4 yildan kam. Mazkur hududlarda aholining ko’pchiligi savodsiz. Masalan, janubiy Saxarada yashovchi 140 mln afrikalik savodsizligicha qolmoqda. Maktab ta’limi davomiyligining eng pastligi Nigeriyada – 2,1 yil, keyin Burkina-Fasoda – 2,4 yil, Gveniyada – 2,7 yil, Jibutida – 3,4 yil. XX asrning oxiriga kelib qator iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy sabablarga ko’ra ta’limning uzluksizligi va integratsion jarayonlarda og’ishlar kuzatilayotan hududlar ajratib ko’rsatildi. Bunday hududlarga arab davlatlari, Sharqiy Yevropa va Sobiq SSSR davlatlari kiradi. Arab davlatlarida ichki integratsiyaga tayanadigan to’rtta subregionni shakllantirisha intilish kuzatilmoqda. Bu hududlarga: Mag’rib (Liviya bilan birga), Yaqin Sharq (Misr, Iroq, Suriya, Livan, Iordaniya), Fors ko’rfazi (Saudiya Arabistoni, Quvayt, BAA, Qatar, Ummon, Baxrayn), Qizil dengiz bo’yi va Mavritaniya davlatlari. Iqtisodiy rivojlangan davlatlar ta’lim tizimi. Rivojlangan xorijiy davlatlarda ta’limning mamlakat ichki siyosatiga faol tasir etadigan ijtimoiy jarayon ekanligining e’tirof qilingani haqiqatdir. Shu tufayli ham rivojlangan mamlakatlarda maktab ehtiyojini iqtisodiy ta’minlashga ajratilayotgan mablag’ miqdori yildan- yilga oshib bormoqda. Masalan, yaponlarda “maktab muvaffaqiyat va farovonlik timsoli”gina bo’lib qolmay, “u insonlarni barkamollashtiradi”, degan fikr ishonch va e’tiqodga aylangan. Ta’lim to’g’risida g’amxo’rlik qilish taniqli siyosatchilarning ham hamisha diqqat e’tiborida bo’lgan. Shuning uchun xam AQSHning sobiq Prezidenti R.Reyganni, Buyuk Britaniya Bosh vaziri M.Techcherni, Frantsiya Prezidenti F.Mitteranlarni maktab islohotining tashabbuskorlari deb bejiz aytishmaydi. F.Mitteran maktabni “Jamiyatni harakatlantiruvchi kuch” deb hisoblagan. Rivojlangan mamlakatlarda pedagogik tadqiqotlarni amalga oshiradigan ko’p sonli ilmiy muassasalar ishlab turibdi. Germaniyada ularning soni ikki mingdan ortiq. Frantsiya, AQSH, Yaponiyada ta’lim-tarbiya nazariyasi muammolari bilan yuzlab davlat va xususiy tashkilotlar, universitetlar, pedagogik tadqiqot markazlari shug’ullanmoqdalar. Ular faoliyatini esa xalqaro ta’lim markazlari, masalan, AQSHda xalqaro ta’lim instituti muvofiqlashtirib bormoqda. Ko’pchiligining faoliyati o’quv dasturini takomillashtirish va qayta ishlab chiqishga qaratilgan. XX asrning 80-yillaridan boshlab Buyuk Britaniyada ham AQSHdagi singari o’rganilishi majburiy bo’lgan fanlar doirasi kengaytirildi. Ingliz tili va adabiyoti, matematika va tabiiy fanlar o’quv jadvalining yadrosini tashkil etadigan bo’ldi. Qolgan o’quv fanlarini tanlab olish o’quvchilar va ota-onalar ixtiyoridadir. «Yangi dunyo»ning pedagogik g’oyalari Frantsiya va Germaniya ta’limiga ham sezilarli ta’sir etayotir. Germaniyada to’liqsiz o’rta maktablarida asosiy o’quv fanlari bilan bir qatorda tanlab olinadigan ximiya, fizika, chet tillari kiritilgan o’quv dasturlari xam amalga oshirilayotir. Bu o’quv dasturi tobora to’liqsiz o’rta maktab doirasidan chiqib, o’rta maktablar va gimnaziyalarni ham qamrab olmoqda. Frantsiya boshlang’ich maktablarida ta’lim mazmuni ona tili va adabiyoti hamda matematikadan iborat asosiy, tarix, geografiya, aholishunoslik, tabiiy fanlar, mehnat ta’limi, jismoniy va estetik tarbiya kabi yordamchi o’quv fanlariga bo’linadi. 1. Janubiy Koreya ta’lim tizimi Education in South Korea Total 99.9% Male 99.9% Masalan, yaponlarda “maktab muvaffaqiyat va farovonlik timsoli”gina bo’lib qolmay, “u insonlarni barkamollashtiradi”, degan fikr ishonch va e’tiqodga aylangan. Ta’lim to’g’risida g’amxo’rlik qilish taniqli siyosatchilarning ham hamisha diqqat e’tiborida bo’lgan. Shuning uchun xam AQSHning sobiq Prezidenti R.Reyganni, Buyuk Britaniya Bosh vaziri M.Techcherni, Frantsiya Prezidenti F.Mitteranlarni maktab islohotining tashabbuskorlari deb bejiz aytishmaydi. F.Mitteran maktabni “Jamiyatni harakatlantiruvchi kuch” deb hisoblagan. Rivojlangan mamlakatlarda pedagogik tadqiqotlarni amalga oshiradigan ko’p sonli ilmiy muassasalar ishlab turibdi. Germaniyada ularning soni ikki mingdan ortiq. Frantsiya, AQSH, Yaponiyada ta’lim-tarbiya nazariyasi muammolari bilan yuzlab davlat va xususiy tashkilotlar, universitetlar, pedagogik tadqiqot markazlari shug’ullanmoqdalar. Ular faoliyatini esa xalqaro ta’lim markazlari, masalan, AQSHda xalqaro ta’lim instituti muvofiqlashtirib bormoqda. Ko’pchiligining faoliyati o’quv dasturini takomillashtirish va qayta ishlab chiqishga qaratilgan. XX asrning 80-yillaridan boshlab Buyuk Britaniyada ham AQSHdagi singari o’rganilishi majburiy bo’lgan fanlar doirasi kengaytirildi. Ingliz tili va adabiyoti, matematika va tabiiy fanlar o’quv jadvalining yadrosini tashkil etadigan bo’ldi. Qolgan o’quv fanlarini tanlab olish o’quvchilar va ota-onalar ixtiyoridadir. «Yangi dunyo»ning pedagogik g’oyalari Frantsiya va Germaniya ta’limiga ham sezilarli ta’sir etayotir. Germaniyada to’liqsiz o’rta maktablarida asosiy o’quv fanlari bilan bir qatorda tanlab olinadigan ximiya, fizika, chet tillari kiritilgan o’quv dasturlari xam amalga oshirilayotir. Bu o’quv dasturi tobora to’liqsiz o’rta maktab doirasidan chiqib, o’rta maktablar va gimnaziyalarni ham qamrab olmoqda. Frantsiya boshlang’ich maktablarida ta’lim mazmuni ona tili va adabiyoti hamda matematikadan iborat asosiy, tarix, geografiya, aholishunoslik, tabiiy fanlar, mehnat ta’limi, jismoniy va estetik tarbiya kabi yordamchi o’quv fanlariga bo’linadi. 1. Janubiy Koreya ta’lim tizimi Education in South Korea Total 99.9% Male 99.9% Female 99.9% Primary 3.3 million Secondary 4.0 million Post secondary 3.6 million Attainment Secondary diploma 97% Post-secondary diploma 65% Education in South Korea is provided by both public schools and private schools. Both types of schools receive funding from the government, although the amount that the private schools receive is less than the amount of the state schools. Higher education is an overwhelmingly serious matter in South Korea, where it is viewed as one of the fundamental values of South Korean life. There, academic success is often a source of pride for families and within South Korean society at large. South Koreans view education as the main propeller of social mobility for themselves and their family as a gateway to the middle class. Graduating from a top university is the ultimate marker of high status, future socioeconomic status, marriage prospects, and prestige and respectable employment prospects. Pressure to succeed academically is deeply ingrained in South Korean children from an early age. In 2010, the country spent 7.6% of its GDP on all levels of education – significantly more than the Organization for Economic Cooperation and Development (OECD) average of 6.3%. The country has fostered an education system that helped transform the country and rapidly grow its economy over the past 60 years. South Korea’s zeal for education and its students’ desires to get into a prestigious university is one of the highest in the world, as the entrance into a top tier higher educational institution leads to a prestigious, secure and well-paid job with the government, banks, a major South Korean business conglomerate such as Samsung or LG Electronics. With incredible pressure on high school students to secure places at the nation’s best universities, its institutional reputation and alumni networks are strong predictors of future job and career prospects. The top three universities in South Korea, often referred Female 99.9% Primary 3.3 million Secondary 4.0 million Post secondary 3.6 million Attainment Secondary diploma 97% Post-secondary diploma 65% Education in South Korea is provided by both public schools and private schools. Both types of schools receive funding from the government, although the amount that the private schools receive is less than the amount of the state schools. Higher education is an overwhelmingly serious matter in South Korea, where it is viewed as one of the fundamental values of South Korean life. There, academic success is often a source of pride for families and within South Korean society at large. South Koreans view education as the main propeller of social mobility for themselves and their family as a gateway to the middle class. Graduating from a top university is the ultimate marker of high status, future socioeconomic status, marriage prospects, and prestige and respectable employment prospects. Pressure to succeed academically is deeply ingrained in South Korean children from an early age. In 2010, the country spent 7.6% of its GDP on all levels of education – significantly more than the Organization for Economic Cooperation and Development (OECD) average of 6.3%. The country has fostered an education system that helped transform the country and rapidly grow its economy over the past 60 years. South Korea’s zeal for education and its students’ desires to get into a prestigious university is one of the highest in the world, as the entrance into a top tier higher educational institution leads to a prestigious, secure and well-paid job with the government, banks, a major South Korean business conglomerate such as Samsung or LG Electronics. With incredible pressure on high school students to secure places at the nation’s best universities, its institutional reputation and alumni networks are strong predictors of future job and career prospects. The top three universities in South Korea, often referred to as "SKY", are Seoul National University, Korea University and Yonsei University. Competition for top marks and studying hard to be the top student is deeply ingrained in the psyche of South Korean students at a young age. International reception for South Korean education is divided. It has been praised for various reasons, including its comparatively high results and its major role in ushering South Korea's economic development. Many political leaders, including U.S. President Barack Obama, have praised the country's rigorous school system, from which over 85 percent of South Korean high school graduates go on to college. In addition, bachelor's degrees are held by 65 percent of South Koreans aged 25–34, the most in the OECD (whose global average is 39 percent). Its rigid and hierarchical structure, however, has been criticized for harming creativity and innovation; described as intensely and "brutally" competitive, the system is often blamed for the high suicide rate in South Korea, and particularly the growing rates among those aged 10–19. Various outlets have reported on the nationwide anxiety around the country's college entrance exams, which determine the trajectory of students' entire lives and careers. The institution has also produced an oversupply of university graduates in South Korea; in the first quarter of 2013 alone, nearly 3.3 million South Korean university graduates were jobless, leading many graduates overqualified for jobs requiring less education. Further criticism has been stemmed for causing labor shortages in various vocational occupations, many of which go unfilled. Despite strong criticism and research statistics pointing alternative career options often with higher pay and greater employment prospects than many jobs requiring a university degree, a number of South Korean parents still continue to encourage their children to enter university rather than vocational schools1 2. Janubiy Koreyada ta'lim. 3. Aholining savodxonlik darajasi: 4. Jami 99,9% 11Education in South Korea(https://en.wikipedia.org/wiki/Education_in_South_Korea) to as "SKY", are Seoul National University, Korea University and Yonsei University. Competition for top marks and studying hard to be the top student is deeply ingrained in the psyche of South Korean students at a young age. International reception for South Korean education is divided. It has been praised for various reasons, including its comparatively high results and its major role in ushering South Korea's economic development. Many political leaders, including U.S. President Barack Obama, have praised the country's rigorous school system, from which over 85 percent of South Korean high school graduates go on to college. In addition, bachelor's degrees are held by 65 percent of South Koreans aged 25–34, the most in the OECD (whose global average is 39 percent). Its rigid and hierarchical structure, however, has been criticized for harming creativity and innovation; described as intensely and "brutally" competitive, the system is often blamed for the high suicide rate in South Korea, and particularly the growing rates among those aged 10–19. Various outlets have reported on the nationwide anxiety around the country's college entrance exams, which determine the trajectory of students' entire lives and careers. The institution has also produced an oversupply of university graduates in South Korea; in the first quarter of 2013 alone, nearly 3.3 million South Korean university graduates were jobless, leading many graduates overqualified for jobs requiring less education. Further criticism has been stemmed for causing labor shortages in various vocational occupations, many of which go unfilled. Despite strong criticism and research statistics pointing alternative career options often with higher pay and greater employment prospects than many jobs requiring a university degree, a number of South Korean parents still continue to encourage their children to enter university rather than vocational schools1 2. Janubiy Koreyada ta'lim. 3. Aholining savodxonlik darajasi: 4. Jami 99,9% 11Education in South Korea(https://en.wikipedia.org/wiki/Education_in_South_Korea) 5. Erkak 99,9% 6. Ayol 99,9% 7. Ta’im muassasalariga jalb etilish: 8. Boshlang'ich 3,3 million 9. O'rta 4.0 million 10. O'rtadan keyingi ta’lim 3,6 million 11. O'rta diplom 97% 12. keyingi -o'rta diplom 65% 13. Janubiy Koreyada ta'lim Davlat maktablarida va xususiy maktablarda tashkil etiladi. Xususiy maktablar qabul miqdori davlat maktablaridanm kamroq bo'ladi.Oliy ta'limga ega bo’lish Janubiy Koreyada hayot fundamental qadriyatlaridan biri sifatida e'tirof etiladi. Akademik muvaffaqiyat – juda jiddiy masala.bo’lib, oilalar va keng Janubiy Koreya jamiyatida g'urur manbai hisoblanadi. Nufuzli oliy o'quv yurtini tamomlash jamiyatda ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan yuksak maqomga, nikoh istiqbollari, nufuzli va hurmatli ish istiqbollari uchun debocha hisoblanadi.Janubiy Koreyada oliy ilmiy muvaffaqiyatga erishish uchun bolalarni tayyorlash erta yoshdan boshlanadi. Kopeyadagibarchatinglovchilarning 6,5 foizibо‘lajakpedagoglardir. Mamlakatda 11taо‘qituvchilarkollejlarimavjud.Harbirprovinsiyaо‘zkollejigaega. Boshlang‘ichsinfо‘qituvchisibо‘lishuchun 2 yilо‘qishkerak1982 – yildamaktabgachatarbiyahaqidaqonunqabulqilindiva 80%gakengaydi. Yaponiya maktablari ikkinchi jahon urushidan keyinoq Amerika ta’limi yo’lidan bordi. Lekin shunga qaramay, bu ikki mamlakat o’quv dasturida bir qator farqlar ko’zga tashlanadi. Yaponiyada o’quv dasturlari jiddiy murakkablashtirilgan, asosiy fanlar majmui ancha keng, bir qator yangi maxsus va fakultativ kurslar kiritilgan. Masalan, umumiy o’rta ta’lim maktablarining yangi musiqa ta’limi o’quv dasturiga milliy va jahon mumtoz musiqasini o’rganish ham kiritilgan. Shuni ta’kidlash lozimki, iqtisodiy rivojlangan davlatlarda XX asrning 60-80- yillarida tabiiy-ilmiy ta’lim dasturi tarkibiga fizika, ximiya, biologiya, ba’zi hollarda astronomiya, geologiya, mineralogiya, fiziologiya, ekologiya elementlari kiritilib, u 5. Erkak 99,9% 6. Ayol 99,9% 7. Ta’im muassasalariga jalb etilish: 8. Boshlang'ich 3,3 million 9. O'rta 4.0 million 10. O'rtadan keyingi ta’lim 3,6 million 11. O'rta diplom 97% 12. keyingi -o'rta diplom 65% 13. Janubiy Koreyada ta'lim Davlat maktablarida va xususiy maktablarda tashkil etiladi. Xususiy maktablar qabul miqdori davlat maktablaridanm kamroq bo'ladi.Oliy ta'limga ega bo’lish Janubiy Koreyada hayot fundamental qadriyatlaridan biri sifatida e'tirof etiladi. Akademik muvaffaqiyat – juda jiddiy masala.bo’lib, oilalar va keng Janubiy Koreya jamiyatida g'urur manbai hisoblanadi. Nufuzli oliy o'quv yurtini tamomlash jamiyatda ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan yuksak maqomga, nikoh istiqbollari, nufuzli va hurmatli ish istiqbollari uchun debocha hisoblanadi.Janubiy Koreyada oliy ilmiy muvaffaqiyatga erishish uchun bolalarni tayyorlash erta yoshdan boshlanadi. Kopeyadagibarchatinglovchilarning 6,5 foizibо‘lajakpedagoglardir. Mamlakatda 11taо‘qituvchilarkollejlarimavjud.Harbirprovinsiyaо‘zkollejigaega. Boshlang‘ichsinfо‘qituvchisibо‘lishuchun 2 yilо‘qishkerak1982 – yildamaktabgachatarbiyahaqidaqonunqabulqilindiva 80%gakengaydi. Yaponiya maktablari ikkinchi jahon urushidan keyinoq Amerika ta’limi yo’lidan bordi. Lekin shunga qaramay, bu ikki mamlakat o’quv dasturida bir qator farqlar ko’zga tashlanadi. Yaponiyada o’quv dasturlari jiddiy murakkablashtirilgan, asosiy fanlar majmui ancha keng, bir qator yangi maxsus va fakultativ kurslar kiritilgan. Masalan, umumiy o’rta ta’lim maktablarining yangi musiqa ta’limi o’quv dasturiga milliy va jahon mumtoz musiqasini o’rganish ham kiritilgan. Shuni ta’kidlash lozimki, iqtisodiy rivojlangan davlatlarda XX asrning 60-80- yillarida tabiiy-ilmiy ta’lim dasturi tarkibiga fizika, ximiya, biologiya, ba’zi hollarda astronomiya, geologiya, mineralogiya, fiziologiya, ekologiya elementlari kiritilib, u AQSh va Frantsiyada 4 yil, Buyuk Britaniyada 6 yil, Germaniyada 2 yil o’qitiladi. O’kuv dasturlarini integratsiyalash jarayonida yangi-yangi kurslar paydo bo’la boshladi. Frantsiyada XX asrning 70-80-yillarda to’liqsiz o’rta maktablar o’kuv dasturidagi tabiiy-ilmiy va gumanitar turkumiga eksperimental, iqtisodiy-gumanitar kurslar kiritiladi. Hozirgi paytlarda rivojlangan mamlakatlar o’quv dasturiga integratsiyalashtirilgan kurslarni kiritish to’la amalga oshirildi: Frantsiya maktablarida ularga 6-10 foiz, Buyuk Britaniya maktablarida 15 foiz o’quv soatlari ajratildi. Maktablarda amalga oshirilayotgan islohotlar ta’lim ishini tabaqalashtirish muammolarini keltirib chiqardi. Iqtisodiy rivojlangan xorijiy mamlakatlarda ta’limni tabaqalashtirish eng dolzarb masalaga aylangan. O’quvchilarni tabaqalashtirib o’qitish xorijiy mamlakatlarda asosan boshlang’ich ta’lim kursidan keyin amalga oshiriladi. Masalan, frantsuz pedagoglari ta’lim jarayonida sinf o’quvchilarini uch tabaqaga ajratib o’qitishni afzal ko’radilar. Bular quyidagilar: 1. Gomogenlar – matematika va gumanitar yo’nalishda ish olib borsa bo’ladigan o’quvchilar. 2. Yarim gomogen – tabiiy turkumdagi fanlarni o’zlashtira olishga moyil o’kuvchilar. 3. Gegeron – barcha fanlarni xar xil saviyada o’zlashtiradigan o’quvchilar va hokazo. Tabaqalashtirish jarayonining yangi muhim yo’nalishi to’ldiruvchi ta’limni rivojlantirish bo’lib qolmoqda. To’ldiruvchi maktablar paydo bo’lishining sababi AQSh va G’arbiy Yevropada o’zlashtirishi past o’quvchilarning ko’payib borayotganligi, funktsional savodsizlik avj olayotganligidir. To’ldiruvchi ta’lim maktabgacha tarbiya muassasalarida, maktab va litseylarda amalga oshirilmoqda. AQShda bu xizmatga ommaviy axborot vositalarinig imkoniyatlari xam safarbar etilgan. Milliy telekompaniya maxsus o’quv kanali orqali 130 soatlik o’quv ko’rsatuvlari tashkil etiladi. O’quv jarayonlarini tabaqalashtirib olib borish bo’yicha chet el AQSh va Frantsiyada 4 yil, Buyuk Britaniyada 6 yil, Germaniyada 2 yil o’qitiladi. O’kuv dasturlarini integratsiyalash jarayonida yangi-yangi kurslar paydo bo’la boshladi. Frantsiyada XX asrning 70-80-yillarda to’liqsiz o’rta maktablar o’kuv dasturidagi tabiiy-ilmiy va gumanitar turkumiga eksperimental, iqtisodiy-gumanitar kurslar kiritiladi. Hozirgi paytlarda rivojlangan mamlakatlar o’quv dasturiga integratsiyalashtirilgan kurslarni kiritish to’la amalga oshirildi: Frantsiya maktablarida ularga 6-10 foiz, Buyuk Britaniya maktablarida 15 foiz o’quv soatlari ajratildi. Maktablarda amalga oshirilayotgan islohotlar ta’lim ishini tabaqalashtirish muammolarini keltirib chiqardi. Iqtisodiy rivojlangan xorijiy mamlakatlarda ta’limni tabaqalashtirish eng dolzarb masalaga aylangan. O’quvchilarni tabaqalashtirib o’qitish xorijiy mamlakatlarda asosan boshlang’ich ta’lim kursidan keyin amalga oshiriladi. Masalan, frantsuz pedagoglari ta’lim jarayonida sinf o’quvchilarini uch tabaqaga ajratib o’qitishni afzal ko’radilar. Bular quyidagilar: 1. Gomogenlar – matematika va gumanitar yo’nalishda ish olib borsa bo’ladigan o’quvchilar. 2. Yarim gomogen – tabiiy turkumdagi fanlarni o’zlashtira olishga moyil o’kuvchilar. 3. Gegeron – barcha fanlarni xar xil saviyada o’zlashtiradigan o’quvchilar va hokazo. Tabaqalashtirish jarayonining yangi muhim yo’nalishi to’ldiruvchi ta’limni rivojlantirish bo’lib qolmoqda. To’ldiruvchi maktablar paydo bo’lishining sababi AQSh va G’arbiy Yevropada o’zlashtirishi past o’quvchilarning ko’payib borayotganligi, funktsional savodsizlik avj olayotganligidir. To’ldiruvchi ta’lim maktabgacha tarbiya muassasalarida, maktab va litseylarda amalga oshirilmoqda. AQShda bu xizmatga ommaviy axborot vositalarinig imkoniyatlari xam safarbar etilgan. Milliy telekompaniya maxsus o’quv kanali orqali 130 soatlik o’quv ko’rsatuvlari tashkil etiladi. O’quv jarayonlarini tabaqalashtirib olib borish bo’yicha chet el mamlakatlarining ko’pchiligida tadqiqotlar davom ettirilmoqda. Rivojlangan davlatlarda iqtidorli bolalarga e’tibor tobora ortib bormoqda. Keyingi davrlarda o’z tengdoshlariga nisbatan qobiliyatda bir necha barobor ilgarilab ketgan bolalar ko’plab topilmoqda. Ular o’qishni juda erta boshlab ta’lim kurslarini o’zlashtirishda katta shov-shuvlarga sabab bo’ladigan darajada muvaffaqiyatlarga erishadilar. Shunday iqtidorlar maktabi G’arbda XX asrning 60-yillardayoq paydo bo’lgan edi. Bunday maktablarning o’quv dasturlari bolalar qobiliyati va imkoniyatini to’la ro’yobga chiqarishni ta’minlab berish darajasida murakkab tuzilgan. Qobiliyatli bolalar bilan ishlash dasturlari AQSHda keng quloch yoygan. Ayrim shaharlarda oliy toifali bolalar bog’chalari ochilgan bo’lib, ularda 4-5 yoshli o’quvchilar maktab dasturida o’qitiladilar. AQSHda “Merit” dasturi asosida har yili yuqori sinflar va kollejlardan eng qobiliyatli bolalardan 600 mingtasi tanlab olinadi. Ular o’rtasida test sinovlari o’tkazilib eng qobiliyatli 35 ming o’quvchi tanlab olinadi va o’qitiladi. Ularga turli imtiyozlar, stipendiyalar, yaxshi shart-sharoitga ega bo’lgan turarjoy, eng oliy darajadagi universitetlarga qabul va boshqalar amalga oshiriladi. Lekin iqtidorli bolalarga qarama-qarshi qutbda turgan aqli zaif o’quvchilarning taqdiri ham chet ellik hamkasblarni tobora tashvishlantirmoqda, bunday holni kelib chiqish sabablarini o’rganish, oldini olish bo’yicha ko’pgina profilaktik ishlar olib borilmoqda va ular uchun maxsus maktablar ochilmoqda. Lekin statistik ma’lumotlar bunday bolalar soni tobora oshib borayotganligini ko’rsatayotir. XX asrning 70-yillarida AQSHda kelajak maktabi umummilliy loyihasini amalga oshirishga kirishildi. Bu eksperiment mazmuni o’qituvchi buyrug’i bilan ish tutish, ko’proq o’quvchilarga mustaqil ishlash imkoniyatini berishdan iborat. Ta’lim tarkibi sinfda ishlash, mustaqil mashg’ulot, o’qituvchi konsultatsiyasini o’z ichiga oladi. Germaniya maktablarida sinfda o’quvchilar sonini qisqartirish sari yo’l tutilgan. Bunday o’quvchilarning har biriga individual paketlar (topshiriqlar) tarqatiladi. Toshiriqlarni o’quvchi mustaqil bajaradi, lozim bo’lganda u o’qituvchidan konsultatsiya oladi. Yuqorida bayon qilinganlardan ko’zda tutilgan maqsadlar: mamlakatlarining ko’pchiligida tadqiqotlar davom ettirilmoqda. Rivojlangan davlatlarda iqtidorli bolalarga e’tibor tobora ortib bormoqda. Keyingi davrlarda o’z tengdoshlariga nisbatan qobiliyatda bir necha barobor ilgarilab ketgan bolalar ko’plab topilmoqda. Ular o’qishni juda erta boshlab ta’lim kurslarini o’zlashtirishda katta shov-shuvlarga sabab bo’ladigan darajada muvaffaqiyatlarga erishadilar. Shunday iqtidorlar maktabi G’arbda XX asrning 60-yillardayoq paydo bo’lgan edi. Bunday maktablarning o’quv dasturlari bolalar qobiliyati va imkoniyatini to’la ro’yobga chiqarishni ta’minlab berish darajasida murakkab tuzilgan. Qobiliyatli bolalar bilan ishlash dasturlari AQSHda keng quloch yoygan. Ayrim shaharlarda oliy toifali bolalar bog’chalari ochilgan bo’lib, ularda 4-5 yoshli o’quvchilar maktab dasturida o’qitiladilar. AQSHda “Merit” dasturi asosida har yili yuqori sinflar va kollejlardan eng qobiliyatli bolalardan 600 mingtasi tanlab olinadi. Ular o’rtasida test sinovlari o’tkazilib eng qobiliyatli 35 ming o’quvchi tanlab olinadi va o’qitiladi. Ularga turli imtiyozlar, stipendiyalar, yaxshi shart-sharoitga ega bo’lgan turarjoy, eng oliy darajadagi universitetlarga qabul va boshqalar amalga oshiriladi. Lekin iqtidorli bolalarga qarama-qarshi qutbda turgan aqli zaif o’quvchilarning taqdiri ham chet ellik hamkasblarni tobora tashvishlantirmoqda, bunday holni kelib chiqish sabablarini o’rganish, oldini olish bo’yicha ko’pgina profilaktik ishlar olib borilmoqda va ular uchun maxsus maktablar ochilmoqda. Lekin statistik ma’lumotlar bunday bolalar soni tobora oshib borayotganligini ko’rsatayotir. XX asrning 70-yillarida AQSHda kelajak maktabi umummilliy loyihasini amalga oshirishga kirishildi. Bu eksperiment mazmuni o’qituvchi buyrug’i bilan ish tutish, ko’proq o’quvchilarga mustaqil ishlash imkoniyatini berishdan iborat. Ta’lim tarkibi sinfda ishlash, mustaqil mashg’ulot, o’qituvchi konsultatsiyasini o’z ichiga oladi. Germaniya maktablarida sinfda o’quvchilar sonini qisqartirish sari yo’l tutilgan. Bunday o’quvchilarning har biriga individual paketlar (topshiriqlar) tarqatiladi. Toshiriqlarni o’quvchi mustaqil bajaradi, lozim bo’lganda u o’qituvchidan konsultatsiya oladi. Yuqorida bayon qilinganlardan ko’zda tutilgan maqsadlar: - maktablarning insonparvarlik, umuminsoniylik yo’nalishlarini kuchaytirish; - o’quvchi shaxsini shakllantirishning eng samarali yo’llarini qidirib topish; - tarbiyaning yangi shakllarda – o’quvchilar kengashi, maktab kengashlaridan, tarbiyaviy o’yinlardan foydalanish; - maktab o’quv dasturlarini ixtisoslashtirish, fanlarning o’zaro aloqasini mustahkamlash, takomillashtirish; - maktabni mehnat, insoniy faoliyat bilan yakinlashtirish, kasbga yo’naltirish ishlarini qayta tashkil etish; - tabaqalashtirib o’qitishni yo’lga ko’yish, maxsus o’kuv muassasalarini (xam iqtidorli, xam aqliy, jismoniy zaif o’quvchilar uchun) rivojlantirish; - yangi, ya’ni o’quv texnik vositalarni ta’limdagi salmog’ini oshirish, o’kituvchilar uchun kompyuter ta’limini yo’lga ko’yish; - pedagogik g’oyalarni amalga oshirishda keng kamrovli tadqiqotlarni amalga oshirishdan iboratdir. AQSh ta’lim tizimi. Amerika Qo’shma shtatlarida ta’lim tizimining tuzilishi quyidagicha: 1) bolalar 3 yoshdan 5 yoshgacha tarbiyalanadigan maktabgacha tarbiya muassasalari; 2) 1-8- sinflargacha bo’lgan boshlang’ich maktablar (bunday maktablarda 6 yoshdan 13 yoshgacha o’qiydilar); 3) 9-12-sinflardan iborat o’rta maktablar (bu maktablarda 14-17 yoshgacha bo’lgan bolalar ta’lim oladilar). U quyi va yuqori bosqichdan iborat. 4) Amerika Qo’shma SHtatlarida navbatdagi ta’lim boskichi oliy ta’lim bo’lib, u 2 yoki 4 yil o’qitiladigan kollejlar xamda dorilfununlar va boshka oliy o’kuv yurtlari tarkibida tashkil etilgan aspirantura yoki doktoranturalardir. AQShda majburiy ta’lim 16 yoshgacha amal qiladi. Bu mamlakatdagi o’quv yurtlari davlat, jamoa, xususiylar tasarrufida va diniy muassasalar ixtiyorida bo’lishi mumkin. Amerikada 3 yoshgacha bolalar tarbiyasi bilan onalar shug’ullanadilar, lekin ularga hech qanday imtiyozlar berilmagan. Uch yoshdan besh yoshgacha xususiy yoki davlat bog’chalaridan foydalanish mumkin, lekin bolalar bog’chalari kichik va - maktablarning insonparvarlik, umuminsoniylik yo’nalishlarini kuchaytirish; - o’quvchi shaxsini shakllantirishning eng samarali yo’llarini qidirib topish; - tarbiyaning yangi shakllarda – o’quvchilar kengashi, maktab kengashlaridan, tarbiyaviy o’yinlardan foydalanish; - maktab o’quv dasturlarini ixtisoslashtirish, fanlarning o’zaro aloqasini mustahkamlash, takomillashtirish; - maktabni mehnat, insoniy faoliyat bilan yakinlashtirish, kasbga yo’naltirish ishlarini qayta tashkil etish; - tabaqalashtirib o’qitishni yo’lga ko’yish, maxsus o’kuv muassasalarini (xam iqtidorli, xam aqliy, jismoniy zaif o’quvchilar uchun) rivojlantirish; - yangi, ya’ni o’quv texnik vositalarni ta’limdagi salmog’ini oshirish, o’kituvchilar uchun kompyuter ta’limini yo’lga ko’yish; - pedagogik g’oyalarni amalga oshirishda keng kamrovli tadqiqotlarni amalga oshirishdan iboratdir. AQSh ta’lim tizimi. Amerika Qo’shma shtatlarida ta’lim tizimining tuzilishi quyidagicha: 1) bolalar 3 yoshdan 5 yoshgacha tarbiyalanadigan maktabgacha tarbiya muassasalari; 2) 1-8- sinflargacha bo’lgan boshlang’ich maktablar (bunday maktablarda 6 yoshdan 13 yoshgacha o’qiydilar); 3) 9-12-sinflardan iborat o’rta maktablar (bu maktablarda 14-17 yoshgacha bo’lgan bolalar ta’lim oladilar). U quyi va yuqori bosqichdan iborat. 4) Amerika Qo’shma SHtatlarida navbatdagi ta’lim boskichi oliy ta’lim bo’lib, u 2 yoki 4 yil o’qitiladigan kollejlar xamda dorilfununlar va boshka oliy o’kuv yurtlari tarkibida tashkil etilgan aspirantura yoki doktoranturalardir. AQShda majburiy ta’lim 16 yoshgacha amal qiladi. Bu mamlakatdagi o’quv yurtlari davlat, jamoa, xususiylar tasarrufida va diniy muassasalar ixtiyorida bo’lishi mumkin. Amerikada 3 yoshgacha bolalar tarbiyasi bilan onalar shug’ullanadilar, lekin ularga hech qanday imtiyozlar berilmagan. Uch yoshdan besh yoshgacha xususiy yoki davlat bog’chalaridan foydalanish mumkin, lekin bolalar bog’chalari kichik va bu tizim kam rivojlangan. Enaga yonlash bir xaftada 200 dollarga tushadi. Bog’chalarda yagona bir dastur mavjud emas. Kerak bo’luvchi hamma jixozlar va ovqatni ota-onalarning o’zi olib keladi. Besh yoshdan esa «Kinder garde» deb ataluvchi tayyorlov muassasalarida ta’lim boshlanadi. Boshlang’ich maktab 6 yoshdan to 13-15 yoshgacha bo’lgan bolalarni qamrab oladi. Bu boshlang’ich maktablarda umumiy savodxonlik va kasbga yunaltirish vazifalari hal etiladi. Sinfdan-sinfga ko’chish o’quvchining o’zlashtirganlik darajasiga bog’liq. Boshlang’ich ta’lim turli shtatlarda turlicha belgilangan (4, 5, 6, 8 yil). Maktablarda turli xil to’garaklar, uchrashuvlar, sayohatlar uyushtiriladi, ammo ularning hammasiga xaq to’lash lozim. O’rta maktablar quyi va yuqori bosqichlardan iborat. 9-sinfni bitirgan talabalar tanlov asosida o’rta maktabga qabul qilinadi. Urta maktablarda to’rt yo’nalishda kasb-kor asoslari berib boriladi. AQShda OO‘Yulari asosiy funksiyalariga ko‘ra quyidagi 6 turga tasniflanadi: 14. Tadqiqot universitetlari: I va II guruh. (3%, 125 OO‘YU), doktorlik darajasini beradi. Bu universitetlarning I va II guruhlari orasidagi farq federal moliyaviy yordam hajmi bilan bog‘liq, ya’ni II guruh OO‘Yulariga nisbatan kamroq mablag‘ ajratiladi. 15. Doktorlik universitetlari: I va II guruh (3%, 111 OO‘YU). Ta’limning barcha bosqichlarini o‘z ichiga oladi. I va II guruh orasida farq ilmiy darajalar soniga bog‘liq: I guruh uchun 5ta yo‘nalish bo‘yicha 40ta doktorlik darajasi, II guruh uchun 3ta yo‘nalish bo‘yicha 10ta doktorlik darajasi beriladi. 16. Magistrlik o‘quv muassasalari (15%, 529 OO‘YU), bakalavriat va magistrlik dasturlariga ega. Bu o‘quv muassasasini ko‘p tarmoqli hamda keng qamrovli universitet va kollejlar deb atashadi. I guruh – milliy, II guruh – regional hisoblanadi. 17. Bakalavr OO‘Yularining 4 yillik kollejlari – I, II guruh. (18%, 637 OO‘YU) – juda katta to‘lov asosida o‘qitiladigan, mamlakatning eng nufuzli universitetlari magistraturalariga kadrlar yetkazib beradigan elitar ta’lim muassasalari. 18. Ixtisoslashtirilgan OO‘Yulari yoki bakalavr diplomi bilan qabul qilinadigan kasbiy maktablar (20%, 722 OO‘YU), (tibbiyot, xuquqshunoslik, pedagogik, boshqaruv va h.) bu tizim kam rivojlangan. Enaga yonlash bir xaftada 200 dollarga tushadi. Bog’chalarda yagona bir dastur mavjud emas. Kerak bo’luvchi hamma jixozlar va ovqatni ota-onalarning o’zi olib keladi. Besh yoshdan esa «Kinder garde» deb ataluvchi tayyorlov muassasalarida ta’lim boshlanadi. Boshlang’ich maktab 6 yoshdan to 13-15 yoshgacha bo’lgan bolalarni qamrab oladi. Bu boshlang’ich maktablarda umumiy savodxonlik va kasbga yunaltirish vazifalari hal etiladi. Sinfdan-sinfga ko’chish o’quvchining o’zlashtirganlik darajasiga bog’liq. Boshlang’ich ta’lim turli shtatlarda turlicha belgilangan (4, 5, 6, 8 yil). Maktablarda turli xil to’garaklar, uchrashuvlar, sayohatlar uyushtiriladi, ammo ularning hammasiga xaq to’lash lozim. O’rta maktablar quyi va yuqori bosqichlardan iborat. 9-sinfni bitirgan talabalar tanlov asosida o’rta maktabga qabul qilinadi. Urta maktablarda to’rt yo’nalishda kasb-kor asoslari berib boriladi. AQShda OO‘Yulari asosiy funksiyalariga ko‘ra quyidagi 6 turga tasniflanadi: 14. Tadqiqot universitetlari: I va II guruh. (3%, 125 OO‘YU), doktorlik darajasini beradi. Bu universitetlarning I va II guruhlari orasidagi farq federal moliyaviy yordam hajmi bilan bog‘liq, ya’ni II guruh OO‘Yulariga nisbatan kamroq mablag‘ ajratiladi. 15. Doktorlik universitetlari: I va II guruh (3%, 111 OO‘YU). Ta’limning barcha bosqichlarini o‘z ichiga oladi. I va II guruh orasida farq ilmiy darajalar soniga bog‘liq: I guruh uchun 5ta yo‘nalish bo‘yicha 40ta doktorlik darajasi, II guruh uchun 3ta yo‘nalish bo‘yicha 10ta doktorlik darajasi beriladi. 16. Magistrlik o‘quv muassasalari (15%, 529 OO‘YU), bakalavriat va magistrlik dasturlariga ega. Bu o‘quv muassasasini ko‘p tarmoqli hamda keng qamrovli universitet va kollejlar deb atashadi. I guruh – milliy, II guruh – regional hisoblanadi. 17. Bakalavr OO‘Yularining 4 yillik kollejlari – I, II guruh. (18%, 637 OO‘YU) – juda katta to‘lov asosida o‘qitiladigan, mamlakatning eng nufuzli universitetlari magistraturalariga kadrlar yetkazib beradigan elitar ta’lim muassasalari. 18. Ixtisoslashtirilgan OO‘Yulari yoki bakalavr diplomi bilan qabul qilinadigan kasbiy maktablar (20%, 722 OO‘YU), (tibbiyot, xuquqshunoslik, pedagogik, boshqaruv va h.) 19. Ikki yillik kollejlar va institutlar (41%, 471 OO‘YU). Yaponiya ta’lim tizimi va uning o’ziga xosliklari. Yaponiya – juda tez rivojlanayotgan davlat bo‘lib, bu hol asosan yaponlarning tabiatan mehgatsevarlik va ishbilarmonligi bilan bog‘liqdir. Dunyodagi barcha yangiliklar va yuksalishlar sari intilish, eng so‘nggi yutuqlardan foydalanish va ularni yanada rivojlantirish – bu yapon xalqining azaliy milliy odatlariga aylanib qolgan. Bugungi kunda Yaponiya dunyodagi barcha davlatlar uchun ochiq va halqaro hamkorlik maydonida faol ishtirok etib kelmoqda. Yaponiya davlati 6800ga yaqin orollardan tashkil topgan bo‘lib, mamlakat maydonining 99%ni asosan eng yirik 4ta orol – Xokkaydo, Xonsyu, Sikoku va Kyusyu orollari tashkil etadi. Aholisi 127ming kishidan iborat. Aholi umrining davomiyligi millatning sog‘lomligini va aholi xayotining sifatini belgilovchi muhim bir ko‘rsatkichdir. Yaponlar uchun oila asosiy hayotiy boylik hisoblanadi. Bu joyda ajrashish dunyoning boshqa rivojlangan mamlakatlarga qaraganda ancha kam uchraydi. Yaponiya ta’lim tizimi ham o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Yaponiya zamonaviy ta’lim tizimining tarixi quyidagi 5ta davrga bo‘linadi: 1. Asos solingan davr. 1867-1885 yillarni qamrab oladi. Zamonaviy ta’limning ilk tuzilishiga asos solingan. 2. Birlashuv (konsolidatsiya) davri. 1886-1916 yillarni o‘z ichiga oladi. Turli maktab qonunlari chiqarilgan, tizimli ta’lim yaratilgan. 3. Tarqalish (ekspansiya) davri. 1917-1936 yillarni o‘z ichiga oladi. Ta’lim tizimi bo‘yicha favquloddagi kengash tavsiyalariga asosan rivojlantirildi. 4. Harbiy davr. 1937-1945 yillar. Militaristik ta’lim tizimi. 5. Zamonaviy davr. 1945dan hozirgi davrgacha ta’lim islohotlari. Yaponiya ta’limining shakllanishi 1867-1868 yillarda boshlangan. Yaponiya o‘z oldiga 2 vazifani: 1-boyish, 2-g‘arb texnologiyalarini Yaponiya ishlab chiqarishiga kiritish masalasini qo‘ydi va bu ishni amalga oshirish uchun birinchi galda ta’lim tizimini tubdan o‘zgartirish kerakligini angladi. 1872 yili “Ta’lim haqida” qonun qabul qilindi. Bunda yapon ta’limi g‘arb ta’limi bilan uyg‘unlashtirilgan. 1893 yilda kasb-ta’limi yo‘nalishidagi 1-kollej paydo bo‘lgan. 1908 yilda Yaponiya boshlang‘ich ta’limni majburiy 6 yillik qilib 19. Ikki yillik kollejlar va institutlar (41%, 471 OO‘YU). Yaponiya ta’lim tizimi va uning o’ziga xosliklari. Yaponiya – juda tez rivojlanayotgan davlat bo‘lib, bu hol asosan yaponlarning tabiatan mehgatsevarlik va ishbilarmonligi bilan bog‘liqdir. Dunyodagi barcha yangiliklar va yuksalishlar sari intilish, eng so‘nggi yutuqlardan foydalanish va ularni yanada rivojlantirish – bu yapon xalqining azaliy milliy odatlariga aylanib qolgan. Bugungi kunda Yaponiya dunyodagi barcha davlatlar uchun ochiq va halqaro hamkorlik maydonida faol ishtirok etib kelmoqda. Yaponiya davlati 6800ga yaqin orollardan tashkil topgan bo‘lib, mamlakat maydonining 99%ni asosan eng yirik 4ta orol – Xokkaydo, Xonsyu, Sikoku va Kyusyu orollari tashkil etadi. Aholisi 127ming kishidan iborat. Aholi umrining davomiyligi millatning sog‘lomligini va aholi xayotining sifatini belgilovchi muhim bir ko‘rsatkichdir. Yaponlar uchun oila asosiy hayotiy boylik hisoblanadi. Bu joyda ajrashish dunyoning boshqa rivojlangan mamlakatlarga qaraganda ancha kam uchraydi. Yaponiya ta’lim tizimi ham o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Yaponiya zamonaviy ta’lim tizimining tarixi quyidagi 5ta davrga bo‘linadi: 1. Asos solingan davr. 1867-1885 yillarni qamrab oladi. Zamonaviy ta’limning ilk tuzilishiga asos solingan. 2. Birlashuv (konsolidatsiya) davri. 1886-1916 yillarni o‘z ichiga oladi. Turli maktab qonunlari chiqarilgan, tizimli ta’lim yaratilgan. 3. Tarqalish (ekspansiya) davri. 1917-1936 yillarni o‘z ichiga oladi. Ta’lim tizimi bo‘yicha favquloddagi kengash tavsiyalariga asosan rivojlantirildi. 4. Harbiy davr. 1937-1945 yillar. Militaristik ta’lim tizimi. 5. Zamonaviy davr. 1945dan hozirgi davrgacha ta’lim islohotlari. Yaponiya ta’limining shakllanishi 1867-1868 yillarda boshlangan. Yaponiya o‘z oldiga 2 vazifani: 1-boyish, 2-g‘arb texnologiyalarini Yaponiya ishlab chiqarishiga kiritish masalasini qo‘ydi va bu ishni amalga oshirish uchun birinchi galda ta’lim tizimini tubdan o‘zgartirish kerakligini angladi. 1872 yili “Ta’lim haqida” qonun qabul qilindi. Bunda yapon ta’limi g‘arb ta’limi bilan uyg‘unlashtirilgan. 1893 yilda kasb-ta’limi yo‘nalishidagi 1-kollej paydo bo‘lgan. 1908 yilda Yaponiya boshlang‘ich ta’limni majburiy 6 yillik qilib belgiladi. 1946-yili qabul qilingan Konstitusiya fuqarolarning ta’lim sohasidagi xuquq va burchlarini belgilab berdi. Unda barcha bolalar bepul umumiy ta’lim olishi shart ekanligi qayd etilgan. Hozirgi zamon yapon ta’lim tizimining tarkibi quyidagicha: bog‘chalar, boshlang‘ich maktab, kichik o‘rta maktab, yuqori o‘rta maktab, oliy ta’lim tizimlariga kiruvchi oliy o‘quv yurtlari. Bolalar yoshlariga qarab 3,2,1 yillik ta’lim kurslariga jalb qilinadi. Yaponiyada maktabgacha ta’lim muassasalarining 59,9% - xususiy, 40,8% - davlatnikidir. Maktabgacha ta’limga Yaponiyada katta e’tibor beriladi, chunki psixologlarning ta’kidlashicha 7 yoshgacha inson bilimlarni 70%ni, qolgan 30%ni butun qolgan umri davomida o‘zlashtirar ekan. Maktabgacha tarbiya odatda oiladan boshlanadi. Yapon ayollari uchun onalik birinchi o‘rinda turadi. Ko‘pgina yapon ayollarining aytishlaricha, bola tarbiyasi – ularning hayotlarining maqsadlaridir. Yapon tarbiyachilarining bolalarni kichik guruhlarga “xan”larga bo‘lib o‘qitishlari tarbiyaning asosiy xususiyatlaridan biri hisoblanadi. Bu bolalarda qarorlar qabul qilishga, o‘zgalar fikrini hurmat qilish, guruh a’zolarini barchasini tashabbuskor bo‘lishga o‘rgatadi. Bunday usul kichik maktablarda ham, o‘rta maktablarda ham davom etadi. Bu guruhlar o‘rtacha har 5 oyda shakllanib turadi. Yapon bolalariga sinfni boshqarish juda yoqadi. Shuning uchun har kuni bolalarning o‘zlari boshqaruvchi tanlaydilar. Har bir bola bu vazifani bajarib ko‘radi. Boshlang‘ich maktabda o‘qituvchilar bolalarni tanqidga, ya’ni xulqlarini yomon tomonlarini, maktabdagi kamchilikni tanqid qilishni o‘rgatadilar. Bundan ko‘rinib turibdiki, o‘qituvchi faqat ta’lim berish bilan cheklanib qolmay, bolaning har tomonlama rivojlanishiga ta’sir etadi. Shuning uchun ham Yaponiyada o‘qituvchi kasbiga katta e’tibor beriladi. Yaponiya rivojlangan davlatlar ichida o‘qituvchining maoshi davlat raxbarlari maoshidan ham yuqori bo‘lgan yagona davlatdir. Majburiy ta’lim. Ta’limning bu pog‘onasi 6 yoshdan 15yoshgacha bo‘lgan bolalarni o‘z ichiga oladi. 6 yillik boshlang‘ich ta’lim va 3 yillik o‘rta maktab 9 yillik majburiy ta’limni tashkil etadi va u bepuldir. Muhtoj oilalarning bolalari bepul nonushta, o‘quv qurollari, tibbiy xizmat bilan ta’minlanadi. Zarur bo‘lgan hollarda ularning oilalariga moddiy yordam ko‘rsatiladi. Shu bilan birga Yaponiyada xususiy maktablar ham mavjud. belgiladi. 1946-yili qabul qilingan Konstitusiya fuqarolarning ta’lim sohasidagi xuquq va burchlarini belgilab berdi. Unda barcha bolalar bepul umumiy ta’lim olishi shart ekanligi qayd etilgan. Hozirgi zamon yapon ta’lim tizimining tarkibi quyidagicha: bog‘chalar, boshlang‘ich maktab, kichik o‘rta maktab, yuqori o‘rta maktab, oliy ta’lim tizimlariga kiruvchi oliy o‘quv yurtlari. Bolalar yoshlariga qarab 3,2,1 yillik ta’lim kurslariga jalb qilinadi. Yaponiyada maktabgacha ta’lim muassasalarining 59,9% - xususiy, 40,8% - davlatnikidir. Maktabgacha ta’limga Yaponiyada katta e’tibor beriladi, chunki psixologlarning ta’kidlashicha 7 yoshgacha inson bilimlarni 70%ni, qolgan 30%ni butun qolgan umri davomida o‘zlashtirar ekan. Maktabgacha tarbiya odatda oiladan boshlanadi. Yapon ayollari uchun onalik birinchi o‘rinda turadi. Ko‘pgina yapon ayollarining aytishlaricha, bola tarbiyasi – ularning hayotlarining maqsadlaridir. Yapon tarbiyachilarining bolalarni kichik guruhlarga “xan”larga bo‘lib o‘qitishlari tarbiyaning asosiy xususiyatlaridan biri hisoblanadi. Bu bolalarda qarorlar qabul qilishga, o‘zgalar fikrini hurmat qilish, guruh a’zolarini barchasini tashabbuskor bo‘lishga o‘rgatadi. Bunday usul kichik maktablarda ham, o‘rta maktablarda ham davom etadi. Bu guruhlar o‘rtacha har 5 oyda shakllanib turadi. Yapon bolalariga sinfni boshqarish juda yoqadi. Shuning uchun har kuni bolalarning o‘zlari boshqaruvchi tanlaydilar. Har bir bola bu vazifani bajarib ko‘radi. Boshlang‘ich maktabda o‘qituvchilar bolalarni tanqidga, ya’ni xulqlarini yomon tomonlarini, maktabdagi kamchilikni tanqid qilishni o‘rgatadilar. Bundan ko‘rinib turibdiki, o‘qituvchi faqat ta’lim berish bilan cheklanib qolmay, bolaning har tomonlama rivojlanishiga ta’sir etadi. Shuning uchun ham Yaponiyada o‘qituvchi kasbiga katta e’tibor beriladi. Yaponiya rivojlangan davlatlar ichida o‘qituvchining maoshi davlat raxbarlari maoshidan ham yuqori bo‘lgan yagona davlatdir. Majburiy ta’lim. Ta’limning bu pog‘onasi 6 yoshdan 15yoshgacha bo‘lgan bolalarni o‘z ichiga oladi. 6 yillik boshlang‘ich ta’lim va 3 yillik o‘rta maktab 9 yillik majburiy ta’limni tashkil etadi va u bepuldir. Muhtoj oilalarning bolalari bepul nonushta, o‘quv qurollari, tibbiy xizmat bilan ta’minlanadi. Zarur bo‘lgan hollarda ularning oilalariga moddiy yordam ko‘rsatiladi. Shu bilan birga Yaponiyada xususiy maktablar ham mavjud. Yuqori o‘rta maktab 10,11,12-sinflarni o‘z ichiga oladi, bunday maktablarning kunduzgi, sirtqi, kechki bo‘limlari mavjud. O‘quvchilarning 95%i kunduzgi maktablarda o‘qiydi. Yaponiyada o‘quv yili – 240, AQShda – 180 kun. Yozgi kanikul iyun oyining oxirida boshlanib, avgustda tugaydi. Darslar kuniga 7 soatdan o‘tiladi. Universitetlarga yuqori va o‘rta maktabni yoki 12 yillik oddiy maktabni bitirgan o‘quvchilar qabul qilinadi. U yerda 460 ta universitet bo‘lib, 95tasi davlat tasarrufida, 34tasi munitsipal, 31tasi xususiydir. 1-toifadagi universitetlarda har bir o‘qituvchiga 3 nafar, 2-toifali universitetlarda esa 20tadan talaba to‘g‘ri keladi. Universitetlarga qabul qilish 2 bosqichga bo‘linadi: 1-bosqichi turar joyda o‘tkaziladi, buning uchun eski yapon tili, matematika, fizika, kimyo, jamiyatshunoslik, tarix bo‘yicha test sinovlaridan o‘tiladi. Yaponiyada oliy ta’lim majburiy hisoblanadi va u kasb ta’limi bilan uzviy bog‘liqdir. Oliy ta’lim tizimi quyidagi turlarni o‘z ichiga oladi: 1. To‘liq sikldagi universitetlar (4 yil). 2. Tezlashtirilgan universitetlar sikli (2 yil). 3. Kasb ta’lim kollejlari. 4. Texnika institutlari. Germaniya ta’lim tizimi. Germaniya Federativ Respublikasi 16ta mustaqil Federativ yerlar (viloyatlar)dan iborat bo’lib, har biri shakliga ko’ra turlicha bo’lgan ta’lim tizimiga ega. Ta’lim muassasalari asosan davlat tasarrufida bo’lib, ular uchun ta’lim dasturiga tegishli bo’lgan davlat ko’rsatmalari mavjud. Ta’limni joriy qilish va boshqarish Federal yerlar (FE) hukumatining konpetentsiyasiga kiradi, lekin markaz tomonidan umumiy raxbarlik ham bor: ta’lim vazirligi ta’lim siyosati kontseptsiyasini ishlab chiqadi, OO’YUlarini kengaytirishga mablag’ ajratadi. GFR konstitutsiyasiga ko’ra har bir Federal Yer o’z hududidagi maktab va oliy ta’limni rejalashtirish va amaliyotga tadbiq etish bo’yicha o’zi javob berishga qaramay, barcha Federal Yerlar va Federal hukumat umumta’lim va oliy ta’lim muassasalarida o’qitish kurslarida birlikni ta’minlash maqsadida xamkorlik qiladilar. Federal organlar va Federal Yerlarning ta’lim sohasi bo’yicha siyosati kelishilgan: ta’limning davomiyligi, ta’tillar, o’quv dasturi, imtixonlarni o’zaro tan Yuqori o‘rta maktab 10,11,12-sinflarni o‘z ichiga oladi, bunday maktablarning kunduzgi, sirtqi, kechki bo‘limlari mavjud. O‘quvchilarning 95%i kunduzgi maktablarda o‘qiydi. Yaponiyada o‘quv yili – 240, AQShda – 180 kun. Yozgi kanikul iyun oyining oxirida boshlanib, avgustda tugaydi. Darslar kuniga 7 soatdan o‘tiladi. Universitetlarga yuqori va o‘rta maktabni yoki 12 yillik oddiy maktabni bitirgan o‘quvchilar qabul qilinadi. U yerda 460 ta universitet bo‘lib, 95tasi davlat tasarrufida, 34tasi munitsipal, 31tasi xususiydir. 1-toifadagi universitetlarda har bir o‘qituvchiga 3 nafar, 2-toifali universitetlarda esa 20tadan talaba to‘g‘ri keladi. Universitetlarga qabul qilish 2 bosqichga bo‘linadi: 1-bosqichi turar joyda o‘tkaziladi, buning uchun eski yapon tili, matematika, fizika, kimyo, jamiyatshunoslik, tarix bo‘yicha test sinovlaridan o‘tiladi. Yaponiyada oliy ta’lim majburiy hisoblanadi va u kasb ta’limi bilan uzviy bog‘liqdir. Oliy ta’lim tizimi quyidagi turlarni o‘z ichiga oladi: 1. To‘liq sikldagi universitetlar (4 yil). 2. Tezlashtirilgan universitetlar sikli (2 yil). 3. Kasb ta’lim kollejlari. 4. Texnika institutlari. Germaniya ta’lim tizimi. Germaniya Federativ Respublikasi 16ta mustaqil Federativ yerlar (viloyatlar)dan iborat bo’lib, har biri shakliga ko’ra turlicha bo’lgan ta’lim tizimiga ega. Ta’lim muassasalari asosan davlat tasarrufida bo’lib, ular uchun ta’lim dasturiga tegishli bo’lgan davlat ko’rsatmalari mavjud. Ta’limni joriy qilish va boshqarish Federal yerlar (FE) hukumatining konpetentsiyasiga kiradi, lekin markaz tomonidan umumiy raxbarlik ham bor: ta’lim vazirligi ta’lim siyosati kontseptsiyasini ishlab chiqadi, OO’YUlarini kengaytirishga mablag’ ajratadi. GFR konstitutsiyasiga ko’ra har bir Federal Yer o’z hududidagi maktab va oliy ta’limni rejalashtirish va amaliyotga tadbiq etish bo’yicha o’zi javob berishga qaramay, barcha Federal Yerlar va Federal hukumat umumta’lim va oliy ta’lim muassasalarida o’qitish kurslarida birlikni ta’minlash maqsadida xamkorlik qiladilar. Federal organlar va Federal Yerlarning ta’lim sohasi bo’yicha siyosati kelishilgan: ta’limning davomiyligi, ta’tillar, o’quv dasturi, imtixonlarni o’zaro tan olish, attestatlar, maktabni tugatganligi xaqida guvohnoma, diplomlar, unvonlar shular jumlasidandir. Har bir Federal Yerda ta’lim tizimi xaqida o’zining qonuni mavjud, lekin buning xammasi umumiy federal qonun asosida ishlab chiqilgan. Har bir Federal Yer maktabga qatnash vaqti, o’qish muddati va darsliklarni belgilashda mustaqildir. O’quv rejalar va ta’lim darajasi har bir Federal Yer uchun turlichadir. O’qitish dasturlari, darsliklar viloyat xukumati bosqichida tasdiqlanadi. Har bir fan bo’yicha tegishli vazirlik tomonidan tasdiqlangan bir necha darsliklar mavjud bo’lib, o’qituvchi darslikni o’zi tanlash huquqiga ega. Shu tariqa ta’limnig ko’p variantliligiga erishiladi, fikrlar plyuralizmi ta’minlanadi. Federal hukumatning xuquqlari asosiy qonunlarni qabul qilishda, jumladan moliyalashtirish masalalarida chegaralangan. Ta’limdagi xarajatlar haqida quyidagilarni aytish mumkin: - birorta Federal Erlar davlat umumta’lim, kasbiy va oliy o’quv yurtlarida o’qish uchun pul olmaydi; - barcha Federal erlarda o’quvchilarni uydan maktabga, maktabdan uyga tashuvchi avtobuslarni o’z hisobidan beradi; - deyarli barcha o’quvchilarga davrslik va o’quv qo’llanmalarni qiymatining ozgina qismiga beradi; - ma’lum toifadagi o’quvchilar va talabalarga mavjud federal qonunlarga ko’ra davlat moddiy yordam ko’rsatadi. Germaniyada xususiy maktablarga ruxsat berilgan, ular orasida diniy maktablar ham bor. Bu maktablarda taxminan 8% o’quvchilar tahsil oladilar. Xususiy maktablar o’quv dasturlarini tanlashda davlat maktablariga nisbatan erkin bo’lganligi bois turli pedagogik muqobillarning aprobatsiyasi o’tkazilib turiladi. Sekin asta differentsiyalashgan ta’lim tizimi, ya’ni har bir o’quvchiga uning qobiliyati va o’qishdagi turlicha yo’nalishiga ko’ra moslashuvchan yondashuv kiritilmoqda. Umuman olganda Germaniya ta’lim tizimi bir necha bosqichni o’z ichiga oladi: 1. Elementar ta’lim: maktab ta’limining 1-bosqichiga tegishli bo’lib, maktabgacha muassasalar kiradi. Asosan bular bolalar bog’chalari, tayyorlov sinflari olish, attestatlar, maktabni tugatganligi xaqida guvohnoma, diplomlar, unvonlar shular jumlasidandir. Har bir Federal Yerda ta’lim tizimi xaqida o’zining qonuni mavjud, lekin buning xammasi umumiy federal qonun asosida ishlab chiqilgan. Har bir Federal Yer maktabga qatnash vaqti, o’qish muddati va darsliklarni belgilashda mustaqildir. O’quv rejalar va ta’lim darajasi har bir Federal Yer uchun turlichadir. O’qitish dasturlari, darsliklar viloyat xukumati bosqichida tasdiqlanadi. Har bir fan bo’yicha tegishli vazirlik tomonidan tasdiqlangan bir necha darsliklar mavjud bo’lib, o’qituvchi darslikni o’zi tanlash huquqiga ega. Shu tariqa ta’limnig ko’p variantliligiga erishiladi, fikrlar plyuralizmi ta’minlanadi. Federal hukumatning xuquqlari asosiy qonunlarni qabul qilishda, jumladan moliyalashtirish masalalarida chegaralangan. Ta’limdagi xarajatlar haqida quyidagilarni aytish mumkin: - birorta Federal Erlar davlat umumta’lim, kasbiy va oliy o’quv yurtlarida o’qish uchun pul olmaydi; - barcha Federal erlarda o’quvchilarni uydan maktabga, maktabdan uyga tashuvchi avtobuslarni o’z hisobidan beradi; - deyarli barcha o’quvchilarga davrslik va o’quv qo’llanmalarni qiymatining ozgina qismiga beradi; - ma’lum toifadagi o’quvchilar va talabalarga mavjud federal qonunlarga ko’ra davlat moddiy yordam ko’rsatadi. Germaniyada xususiy maktablarga ruxsat berilgan, ular orasida diniy maktablar ham bor. Bu maktablarda taxminan 8% o’quvchilar tahsil oladilar. Xususiy maktablar o’quv dasturlarini tanlashda davlat maktablariga nisbatan erkin bo’lganligi bois turli pedagogik muqobillarning aprobatsiyasi o’tkazilib turiladi. Sekin asta differentsiyalashgan ta’lim tizimi, ya’ni har bir o’quvchiga uning qobiliyati va o’qishdagi turlicha yo’nalishiga ko’ra moslashuvchan yondashuv kiritilmoqda. Umuman olganda Germaniya ta’lim tizimi bir necha bosqichni o’z ichiga oladi: 1. Elementar ta’lim: maktab ta’limining 1-bosqichiga tegishli bo’lib, maktabgacha muassasalar kiradi. Asosan bular bolalar bog’chalari, tayyorlov sinflari va kirish guruhlari bo’lib, bu erlarga bolalarning qatnashishi 3 yil davomida ota- onalar xohishiga ko’ra ixtiyoriydir. 2. Ta’limning birinchi bosqichi. (Primastufe) boshlang’ich maktab, unga 6 yoshdan qatnay boshlaydi. O’qish muddati 4 yil, Berlin va Brandenburgda 6 yil. Bu bosqichdagi ta’limning maqsadi – bolalarga ta’lim Ining ikkinchi bosqichidagi u yoki bu maktabda ta’limni davom ettirishga imkon beruvchi asosiy bilimlarni berishdan iborat. 3. Ta’lim Ining ikkinchi bosqichi (Sekundastufe I) “yo’nalishli bosqich” deb nomlanuvchi bosqichdir, unda bolalarni ularning iqtidoriga ko’ra o’quv muassasalarining kerakli turiga yo’naltiradi: asosiy maktablar, real maktablar, gimnaziyalar, kompleks maktablar. O’quvchilar ta’lim xaqidagi attestatni real va asosiy maktablarni bitirgachgina olishadi. 4. Ta’lim II ning ikkinchi bosqichi (Sekundastufe II)ga gimnaziyaning yuqori sinflari, shuningdek kasbiy ta’lim va muassasalarda kasbiy ta’lim kiradi. Muassasalarda kasbiy ta’lim “dual tizim” deb ham ataladi, unda ta’lim va ishlab chiqarishda amaliyot 2 yil davomida olib boriladi, bu o’qishni tugatish o’rna ta’limni tugatish bilan teng bo’lib, yakunida faqat kasbiy sohada o’qishni davom ettirish mumkin. Gimnaziyada 3 yil o’qib, o’quvchilar umumiy shahodatnoma “yetuklik attestati” – abitur oladilar, bu ularga istagan oliy o’quv yurtiga kirishga imkon beradi. 5. Ta’limning uchinchi bosqichi oliy ma’lumot haqida diplom beruvchi oliy o’quv yurtlari va malaka oshirish o’quv muassasalari. GFR ta’lim tizimi umumYevropa ta’lim tizimiga integratsiyalashgan: o’quv muassasalarining barcha turlari Yevropa Ittifoqi (ES) dasturini amalga oshirishga mo’ljallangan, EI davlatlari ta’lim standartlarini unifikatsiya (bir xillashtirish) qilinadi, diplomlar bu davlatlarda kuchga ega. Germaniya uzoq davrlardan beri fan va madaniyat markazi sifatida mashhurdir. Shiller, Gyote, Shneger, Gumboldt, Kant, Gegel va boshqalar kabi buyuk shoirlar, yozuvchilar, filosoflar va jamoat arboblari hammaga tanish. Germaniyada o’rta asrlarda tashkil topgan 1-universitet mavjud. Eng qadimiy universitet bu Geydelberg universiteti bo’lib, 1386 yil tashkil topgan. 1388 yil tashkil topgan Kyoln universiteti qadimiy universitetlardan sanaladi. Bu o’quv muassasalari qadimiy an’analari va klassik ta’limi bilan mashhurdir. va kirish guruhlari bo’lib, bu erlarga bolalarning qatnashishi 3 yil davomida ota- onalar xohishiga ko’ra ixtiyoriydir. 2. Ta’limning birinchi bosqichi. (Primastufe) boshlang’ich maktab, unga 6 yoshdan qatnay boshlaydi. O’qish muddati 4 yil, Berlin va Brandenburgda 6 yil. Bu bosqichdagi ta’limning maqsadi – bolalarga ta’lim Ining ikkinchi bosqichidagi u yoki bu maktabda ta’limni davom ettirishga imkon beruvchi asosiy bilimlarni berishdan iborat. 3. Ta’lim Ining ikkinchi bosqichi (Sekundastufe I) “yo’nalishli bosqich” deb nomlanuvchi bosqichdir, unda bolalarni ularning iqtidoriga ko’ra o’quv muassasalarining kerakli turiga yo’naltiradi: asosiy maktablar, real maktablar, gimnaziyalar, kompleks maktablar. O’quvchilar ta’lim xaqidagi attestatni real va asosiy maktablarni bitirgachgina olishadi. 4. Ta’lim II ning ikkinchi bosqichi (Sekundastufe II)ga gimnaziyaning yuqori sinflari, shuningdek kasbiy ta’lim va muassasalarda kasbiy ta’lim kiradi. Muassasalarda kasbiy ta’lim “dual tizim” deb ham ataladi, unda ta’lim va ishlab chiqarishda amaliyot 2 yil davomida olib boriladi, bu o’qishni tugatish o’rna ta’limni tugatish bilan teng bo’lib, yakunida faqat kasbiy sohada o’qishni davom ettirish mumkin. Gimnaziyada 3 yil o’qib, o’quvchilar umumiy shahodatnoma “yetuklik attestati” – abitur oladilar, bu ularga istagan oliy o’quv yurtiga kirishga imkon beradi. 5. Ta’limning uchinchi bosqichi oliy ma’lumot haqida diplom beruvchi oliy o’quv yurtlari va malaka oshirish o’quv muassasalari. GFR ta’lim tizimi umumYevropa ta’lim tizimiga integratsiyalashgan: o’quv muassasalarining barcha turlari Yevropa Ittifoqi (ES) dasturini amalga oshirishga mo’ljallangan, EI davlatlari ta’lim standartlarini unifikatsiya (bir xillashtirish) qilinadi, diplomlar bu davlatlarda kuchga ega. Germaniya uzoq davrlardan beri fan va madaniyat markazi sifatida mashhurdir. Shiller, Gyote, Shneger, Gumboldt, Kant, Gegel va boshqalar kabi buyuk shoirlar, yozuvchilar, filosoflar va jamoat arboblari hammaga tanish. Germaniyada o’rta asrlarda tashkil topgan 1-universitet mavjud. Eng qadimiy universitet bu Geydelberg universiteti bo’lib, 1386 yil tashkil topgan. 1388 yil tashkil topgan Kyoln universiteti qadimiy universitetlardan sanaladi. Bu o’quv muassasalari qadimiy an’analari va klassik ta’limi bilan mashhurdir. Hozirgi kunda universitetlar va boshqa oliy o’quv yurtlari soni sezilarli darajada ortdi, ta’lim tizimi ham o’zgardi. Avvalgiday gumanitar ta’lim an’analari muhim o’rinni egallaydi, lekin texnik ta’lim, nazariya bilan amaliyot birligi, fanlararo ta’lim ham birinchi o’ringa chiqmoqda. Oliy o’quv yurtlari fan va texnikaning oxirgi yutuqlari – yo’nalishlarni aks ettiruvchi dasturlarni kiritmoqdalar. Shu maqsadda o’quv rejalari qayta ko’rib chiqilmoqda. Ta’lim modellari. XX asr jahon ta’lim tizimidagi global tendentsiyalar. Qiyosiy pedagogik tizim bu qiyosiy pedagogika metodologiyasi asosida pedagogikaning xalqaro, regional, milliy tajribalarini o’rganish va tatbiq qilish imkoniyatlarini aniqlash, shuningdek, pedagogik tizimni ma’lum davlat, region, aniq o’quv muassasida rivojlantirish bo’yicha qiyoslashga yo’naltirilgan dinamik pedagogik tizimdir. Qiyoslash texnologiyasi ikkita bo’limdan iborat bo’lib, birinchisi “o’rganish va qayd qilish”, ikkinchisi “tuzish va tatbiq qilish” deb nomlanadi. “O’rganish va qayd qilish” bo’limida qiyosiy tadqiqotlar quyidagi tartibda amalga oshiriladi. - ta’lim tizimi va uning elementlarini rivojlanish holati va yo’nalishlarini aniqlash; - ma’lumotlarni to’plash; - aktlarni tahlil va tasnif qilish; - qiyoslash mezonlarini tanlash. “Tuzish va tadbiq qilish” bo’limidagi qiyosiy tadqiqotlar esa quyidagicha amalga oshiriladi: - o’rganilayotgan obyektning prognostic modelini tuzish; - a) tattbiq qilish shakli, metodi va chegaralari; b) xususiy va umumiylikni aniqlash; - eng maqbul modelni tuzish; - ta’lim muassasalariga tatbiq etish. Qiyosiy pedagogikaning asosiy tarkibiy qismlari zamon va makon omillaridir. Zamon omili bir xil pedagogik tizimni turli tarixiy davrlar, asrlar, yillarda taqqoslashni nazarda tutadi. Bunda turli tarixiy davrlarda yuzaga kelgan pedagogik nazariyalar o’rganiladi. Hozirgi kunda universitetlar va boshqa oliy o’quv yurtlari soni sezilarli darajada ortdi, ta’lim tizimi ham o’zgardi. Avvalgiday gumanitar ta’lim an’analari muhim o’rinni egallaydi, lekin texnik ta’lim, nazariya bilan amaliyot birligi, fanlararo ta’lim ham birinchi o’ringa chiqmoqda. Oliy o’quv yurtlari fan va texnikaning oxirgi yutuqlari – yo’nalishlarni aks ettiruvchi dasturlarni kiritmoqdalar. Shu maqsadda o’quv rejalari qayta ko’rib chiqilmoqda. Ta’lim modellari. XX asr jahon ta’lim tizimidagi global tendentsiyalar. Qiyosiy pedagogik tizim bu qiyosiy pedagogika metodologiyasi asosida pedagogikaning xalqaro, regional, milliy tajribalarini o’rganish va tatbiq qilish imkoniyatlarini aniqlash, shuningdek, pedagogik tizimni ma’lum davlat, region, aniq o’quv muassasida rivojlantirish bo’yicha qiyoslashga yo’naltirilgan dinamik pedagogik tizimdir. Qiyoslash texnologiyasi ikkita bo’limdan iborat bo’lib, birinchisi “o’rganish va qayd qilish”, ikkinchisi “tuzish va tatbiq qilish” deb nomlanadi. “O’rganish va qayd qilish” bo’limida qiyosiy tadqiqotlar quyidagi tartibda amalga oshiriladi. - ta’lim tizimi va uning elementlarini rivojlanish holati va yo’nalishlarini aniqlash; - ma’lumotlarni to’plash; - aktlarni tahlil va tasnif qilish; - qiyoslash mezonlarini tanlash. “Tuzish va tadbiq qilish” bo’limidagi qiyosiy tadqiqotlar esa quyidagicha amalga oshiriladi: - o’rganilayotgan obyektning prognostic modelini tuzish; - a) tattbiq qilish shakli, metodi va chegaralari; b) xususiy va umumiylikni aniqlash; - eng maqbul modelni tuzish; - ta’lim muassasalariga tatbiq etish. Qiyosiy pedagogikaning asosiy tarkibiy qismlari zamon va makon omillaridir. Zamon omili bir xil pedagogik tizimni turli tarixiy davrlar, asrlar, yillarda taqqoslashni nazarda tutadi. Bunda turli tarixiy davrlarda yuzaga kelgan pedagogik nazariyalar o’rganiladi. Makon omili esa turli hududlarda joylashgan davlatlarning pedagogik tizimlarini taqqoslashni nazarda tutadi. Quyida makon omiliga ko’ra turli davlatlar ta’lim modelini taqqoslab ko’ramiz. Masalan: Amerika modeli: kichik o’rta maktab → o’rta maktab → katta o’rta maktab → 2 yillik kollej → universitet tizimidagi 4 yillik kollej → magistratura → doktorantura. Fransiya modeli: onalar maktabi → o’rta maktab → kollej → texnologik, kasbiy va umumta’lim litseyi → universitet → magistratura → doktorantura. Germaniya modeli: umumiy maktab → real bilim yurti, gimnaziya va asosiy maktab → oliy o’quv yurti → magistratura → doktorantura. Angliya modeli: birlashgan maktab → grammatik va zamonaviy maktab → kollej → universitet, magistratura, doktorantura. Rossiya modeli: umumta’lim maktabi → to’liq o’rta maktab, gimnaziya va litsey-kollej → institut, universitet, akademiya → magistratura → doktorantura. Qozog’iston modeli: to’liq umumta’lim o’rta maktab → kollej → universitet, akademiya (bakalavriat) → magistratura → doktorantura. Demak, zamon va makon omillariga ko’ra pedagogik tizimlar modelini taqqoslashda yangi pedagogik bilimlar yuzaga keladi. Uning mazmunida quyidagilar aks etadi: - ta’limning zamonaviy holatini qayd etish; - ta’lim siyosatini takomillashtirish, muqobil ta’lim siyosatini taklif qilish; - ta’lim jarayonlarida kutilayotgan holatlarni bashorat qilish; - qiyosiy pedagogikaning nazariyasi va metodologiyasini boyitish. XX asr oxirida jahon ta’lim tizimida quyidagi global tendentsiyalar ajratib ko’rsatildi: 1) ta’lim tizimini demokratlashtirishga intilish, ya’ni ta’limning hamma uchun ochiqligi, ta’lim tizimining uzluksizligi, ta’lim muassasalariga mustaqillikning taqdim etilishi; 2) shaxsga ta’lim olish huquqining to’liq ta’minlanishi (har bir insonga millati, irqi, kelib chiqishidan qat’iy nazar istalgan turdagi ta’lim muassasasida ta’lim olishi); 3) ma’lumot olishga ijtimoiy-iqtisodiy omillarning sezilarli ta’siri (pulli- Makon omili esa turli hududlarda joylashgan davlatlarning pedagogik tizimlarini taqqoslashni nazarda tutadi. Quyida makon omiliga ko’ra turli davlatlar ta’lim modelini taqqoslab ko’ramiz. Masalan: Amerika modeli: kichik o’rta maktab → o’rta maktab → katta o’rta maktab → 2 yillik kollej → universitet tizimidagi 4 yillik kollej → magistratura → doktorantura. Fransiya modeli: onalar maktabi → o’rta maktab → kollej → texnologik, kasbiy va umumta’lim litseyi → universitet → magistratura → doktorantura. Germaniya modeli: umumiy maktab → real bilim yurti, gimnaziya va asosiy maktab → oliy o’quv yurti → magistratura → doktorantura. Angliya modeli: birlashgan maktab → grammatik va zamonaviy maktab → kollej → universitet, magistratura, doktorantura. Rossiya modeli: umumta’lim maktabi → to’liq o’rta maktab, gimnaziya va litsey-kollej → institut, universitet, akademiya → magistratura → doktorantura. Qozog’iston modeli: to’liq umumta’lim o’rta maktab → kollej → universitet, akademiya (bakalavriat) → magistratura → doktorantura. Demak, zamon va makon omillariga ko’ra pedagogik tizimlar modelini taqqoslashda yangi pedagogik bilimlar yuzaga keladi. Uning mazmunida quyidagilar aks etadi: - ta’limning zamonaviy holatini qayd etish; - ta’lim siyosatini takomillashtirish, muqobil ta’lim siyosatini taklif qilish; - ta’lim jarayonlarida kutilayotgan holatlarni bashorat qilish; - qiyosiy pedagogikaning nazariyasi va metodologiyasini boyitish. XX asr oxirida jahon ta’lim tizimida quyidagi global tendentsiyalar ajratib ko’rsatildi: 1) ta’lim tizimini demokratlashtirishga intilish, ya’ni ta’limning hamma uchun ochiqligi, ta’lim tizimining uzluksizligi, ta’lim muassasalariga mustaqillikning taqdim etilishi; 2) shaxsga ta’lim olish huquqining to’liq ta’minlanishi (har bir insonga millati, irqi, kelib chiqishidan qat’iy nazar istalgan turdagi ta’lim muassasasida ta’lim olishi); 3) ma’lumot olishga ijtimoiy-iqtisodiy omillarning sezilarli ta’siri (pulli- shartnoma asosida tahcil olish); 4) xilma-xil qiziqish va o’quvchilarning qobiliyatlarini rivojlantirishga yo’naltirilgan o’quv-tashkiliy tadbirlar ko’lamining ortib borishi; 5) ta’lim xizmatlari bozorining o’sishi; 6) oliy ta’lim tarmoqlarining kengayishi va talabalarning ijtimoiy tarkibining o’zgarishi; 7) ta’limni boshqarish sohasida o’ta markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan boshqaruv uyg’unligini ta’minlash; 8) rivojlangan davlatlar tomonidan ta’lim moliyalashtiriladigan asosiy ob’ektga aylanishi; 9) ta’lim dasturlarini doimiy yangilash va modernizatsiyalash; 10) “o’rtacha o’zlashtirish”ga yo’nalganlikdan, har bir o’quvchining o’ziga xosliklarini ochish hamda ularning qiziqishi va qobiliyatlarini rivojlantirishga etibor qaratilishi; 11) rivojlanishida nuqsoni bor bo’lgan bolalar ta’limi uchun qo’shimcha resurslarni izlab topish. Xalqaro loyihalar va ta’lim dasturlari. Jahon ta’limi muammolarini hal etishda turli ta’lim tizimlari ishtiroki zaruriyatini talab etadigan yirik xalqaro dastur va loyihalash muhim ahamiyat kasb etadi. Yirik xalqaro loyihalarga quyidagilar kiradi: • ERAZMUS – maqsad Yevropa Ittifoqiga a’zo davlatlar talabalarinin mobilligini taminlash (masalan, dastur doirasida 10% talabalar Yevropa mamlakatlaridagi boshqa oliy ta’lim muasssalarda o’qishga borishlari kerak). • LINGVA — bu dastur kichik sinflardan boshlab chet tillarni o’rganish samaradorligini oshirishga mo’ljallangan. • EVRIKA – ushbu loyihaning maqsadi SHarqiy Yevropa davlatlari bilan amalga ooshirilayotgan tadqiqotlarni uyg’g’unlashtirish. • ESPRIT — yangi axborot texnologiyalarini yaratish sohasida Yevropa universitetlalariri, kompyuter firm kuch va imkoniyatlarini birlashtirishni talab etuvchi loyiha. shartnoma asosida tahcil olish); 4) xilma-xil qiziqish va o’quvchilarning qobiliyatlarini rivojlantirishga yo’naltirilgan o’quv-tashkiliy tadbirlar ko’lamining ortib borishi; 5) ta’lim xizmatlari bozorining o’sishi; 6) oliy ta’lim tarmoqlarining kengayishi va talabalarning ijtimoiy tarkibining o’zgarishi; 7) ta’limni boshqarish sohasida o’ta markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan boshqaruv uyg’unligini ta’minlash; 8) rivojlangan davlatlar tomonidan ta’lim moliyalashtiriladigan asosiy ob’ektga aylanishi; 9) ta’lim dasturlarini doimiy yangilash va modernizatsiyalash; 10) “o’rtacha o’zlashtirish”ga yo’nalganlikdan, har bir o’quvchining o’ziga xosliklarini ochish hamda ularning qiziqishi va qobiliyatlarini rivojlantirishga etibor qaratilishi; 11) rivojlanishida nuqsoni bor bo’lgan bolalar ta’limi uchun qo’shimcha resurslarni izlab topish. Xalqaro loyihalar va ta’lim dasturlari. Jahon ta’limi muammolarini hal etishda turli ta’lim tizimlari ishtiroki zaruriyatini talab etadigan yirik xalqaro dastur va loyihalash muhim ahamiyat kasb etadi. Yirik xalqaro loyihalarga quyidagilar kiradi: • ERAZMUS – maqsad Yevropa Ittifoqiga a’zo davlatlar talabalarinin mobilligini taminlash (masalan, dastur doirasida 10% talabalar Yevropa mamlakatlaridagi boshqa oliy ta’lim muasssalarda o’qishga borishlari kerak). • LINGVA — bu dastur kichik sinflardan boshlab chet tillarni o’rganish samaradorligini oshirishga mo’ljallangan. • EVRIKA – ushbu loyihaning maqsadi SHarqiy Yevropa davlatlari bilan amalga ooshirilayotgan tadqiqotlarni uyg’g’unlashtirish. • ESPRIT — yangi axborot texnologiyalarini yaratish sohasida Yevropa universitetlalariri, kompyuter firm kuch va imkoniyatlarini birlashtirishni talab etuvchi loyiha. • EIPDAS — arab davlatlarida ta’limni rejalashtirish va boshqarishni takomillashtirish sohasiga doir dastur. • TEMPUS – Yevropa Ittifoqining hamkor- davlatlarda oliy ta’limni rivojlantirishga yo’naltirilgan dasturi. • IRIS — xotin-qizlarning kasbiy ta’lim olish imkoniyatlarini kengaytirishgga yo’naltirilgan loyihalar tizimi. • EIPDAS — arab davlatlarida ta’limni rejalashtirish va boshqarishni takomillashtirish sohasiga doir dastur. • TEMPUS – Yevropa Ittifoqining hamkor- davlatlarda oliy ta’limni rivojlantirishga yo’naltirilgan dasturi. • IRIS — xotin-qizlarning kasbiy ta’lim olish imkoniyatlarini kengaytirishgga yo’naltirilgan loyihalar tizimi.