Ilmiybaza.uz HOZIRGI NASR XUSUSIYATLARI Reja: 1. Zamonaviy nasrdagi yangi tasvirlar talqini. 2. Nasriy asar kompozitsiyasi. 3. Nasriy asarda inson va tabiat munosabati. 4. Nasriy asarda axloqiy masalalar ifodasi. Ilmiybaza.uz Epik turning kichik badiiy shakllaridan biri hikoyadir. Hikoyada qahramon hayotidan bir yoki bir necha voqea tasvirlanadi. Hikoya-( arabcha) so‘z bo‘lib, so‘zlab berish degan ma’noni bildiradi. Lakonizm-hikoyada tasvir mezoni hisoblanadi. Janr va uning o‘ziga xos xususiyatlari haqida V.G.Belinskiydan tortib – Timofeyev, G.Abramovich, N.Utexin, V.Shklovskiy, S.Antonov, A.Qodiriy, A.Qahhor, I.Sulton, U.Normatov, N.Vladimirova va boshqa ko‘pgina olim- ijodkorlarning fikrlari mavjud. Ularning qarashlari turli-tuman bo‘lsa-da – bitta mushtaraklik bor. Xususan, bu mushtarakliklar hikoyada voqelik va xarakterlar tasviri ko‘lami, hajmidagi qisqalik janrning an’anaviy zohiriy belgisi sifatida qayd etilishidir. Darhaqiqat shunday. Hikoya – inson hayotidagi uncha katta bo‘lmagan bir voqea tasviridir. Hikoya shakli, garchand kichik esa-da, olam-olam mazmunni o‘z ichiga chig‘dirishga, ifodalashga qodir. Hikoyada ijtimoiy va ma’naviy hayotni turli tuman masalalarini ko‘tarib chiqish mumkin, ammo ular, xuddi roman yoki qissadagidek keng ko‘lamda tasvir etilmaydi. Xikoyada bu janrlardagidek qistirma epizod ham, chekinishlar ham bo‘lmaydi, uning hajmi-ramkasi buni ko‘tarmaydi. Hikoya hamma xalqlarning adabiyotlarida eng ko‘p rivoj topgan janr hisoblanadi. Hikoyaning ixcham shakli G‘arbiy Yevropa xalqlari adabiyotida novella (ital.yangilik) deb yuritiladi. Hikoya janri jahon adabiyotida o‘zining bir necha asrlik tarixiga ega. Jahon adabiyoti klassiklari: O.Balzak, Merimi, G.Mopassan, J.London, A.S.Pushkin, A.P.Chexov, E.Xeminguey, M.Sholoxov, S.Antonov kabi adiblar yaratgan hikoyalar realistik yangi zamon hikoyachiligining yaxshi namunalaridir. Ana shu yozuvchilar asarlari misolida realistik hikoyachilikning o‘ziga xos bo‘lgan yetakchi xususiyatlarini ko‘rish mumkin. Bu fikrni jahon hikoyachiligining ustalarining gaplari ham isbotlaydi. “Hikoya”-deb ta’kidlaydi Jek London, “bu hayotning yakunlangan epizodi: kayfiyat, vaziyat, harakat birligi”, “Hikoya, so‘zsiz, qandaydir muhim faktning tasviridan iborat;-deydi dominikon yozuvchisi Han Bosh.-Agar hikoya asosida yotgan hodisa arzimas bir narsa bo‘lsa, uning ifodasi hikoya emas, shunchaki bir lavha bo‘lib, o‘tgan voqeaning bayoni bo‘lib qolaveradi” Ushbu Ilmiybaza.uz fikrlarni va V.G.Belinskiy, L.Timofeyev, I.Sulton, T.Boboyev kabi olimlarning nazariy qarashlarini jahon adabiyotining birgina hikoyasi-M.Sholoxovning “Inson taqdiri” hikoyasi misolida ko‘rishimiz mumkin. Bu xil hikoyalar insoniy xarakterlarni berishda katta badiiy yuklamani bajaradi. O‘zbek adabiyoti tarixida ham hikoya janrining o‘ziga xos taraqqiyot yo‘li bor. A.Navoiyning “Xamsa”sidagi hikoyalar yoxud Poshshoxo‘janing “Miftohul- adl” va “Gulzor”ida keltirilgan hikoyalar, o‘zbek xalq og‘zaki ijodidagi ertaklar o‘zbek hikoyachiligining o‘tmishdagi namunalaridir. XX asrda - Yangi o‘zbek adabiyotida yangi tipdagi hikoya – realistik tasvir asosidagi hikoya paydo bo‘ldi. XX asr o‘zbek realistik hikoyachiligining yuzaga kelishida latifa, ertak va hikoyalarning, Sharq hikoyatlari, XIX asr oxiri va XX asr boshlaridagi romantizmning, ma’rifatparvarlik realizmining o‘ynagan rolini alohida qayd etish kerak. Fitrat, A.Qodiriy, Cho‘lpon, H.Shams, H.Olimjon, H.G‘ulom, A.Qahhor, Oydin, A.Muxtor, Mirmuhsin, S.Ahmad, S.Zunnunova, Sh.Xolmirzayev, O‘.Hoshimov singari adiblar o‘zbek hikoyachiligini boyitishda katta xizmat qildilar. A.Qahhor o‘zbek hikoyachiligida o‘ziga xos maktab yaratdi. S.Ahmad, Sh.Xolmirzayevlar bu an’anani namunali davom ettirishdi. O‘zbek realistik hikoyachiligining tug‘ilishi, manbalari, taraqqiyot yo‘li, tendenstiyalari N.V.Vladimirova va U.Normatovlarning ilmiy asarlarida yoritilgan. XX asr tonggi – 20-30 yillarda yaratilgan hikoyalar ham boshqa epik janrlar namunalari singari voqelikni realistik yo‘sinda badiiy idrok etish janrlaridan biriga aylandi. Bu yillarda hikoya janri yangi jamiyat kishisini tarbiyalashda katta ahamiyat kasb etadi. Xususan, Cho‘lponning “Oydin kechalarda”, “Novvoy qiz”, “Qor qo‘ynida lola”, “YO‘l esdaligi”, Fitratning “Qiyomat”, “Oq mozor”, A.Qodiriyning “Uloqda”, “Otam va bolshevik” kabi asarlari xalq hayotining turli qatlamlarini qamrab oladi. O‘zbek realistik hikoyachiligi taraqqiyotining har bir bosqichi: 20-yillar – Cho‘lpon, Fitrat, Abdulla Qodiriy; 30-40-yillar – Abdulla Qahhor, G‘afur G‘ulom, Oydin; 60-80-yillar Said Ahmad, Odil Yoqubov, P.Qodirov, Sh.Xolmirzayev, O‘.Hlshimov, Z.A’lam, Xayriddin Sultonov, E.A’zam; 90-yillar Ilmiybaza.uz X.Do‘stmuhammad, A.Hotamov, N.Eshonqul. S.Vafo – hayotni, voqelikni, insonni aks ettirishda yangi sahifalar ochmoqda. Shu asosda janr tabiatidagi muttasil o‘zgarishlar mohiyatini, evolyustiyasini ham ta’minlamoqda. Zero, yangilanish – janrning doimiy va baqiy xususiyatidir. O‘tgan asrda o‘zbek hikoyachiligida janrning shakllari vujudga keldi. Chunonchi, A.Qahhor, G‘.G‘ulom, S.Ahmad, N.Aminov, S.Siyoyevning hajviy-yumoristik hikoyalari, Tohir Malik, H.Shayxov, M.Mahmudov, X.Do‘stmuhammadning ilmiy- fantastik hikoyalari, Z.A’lam, Xayriddin Sultonov, Mahkam Mahmudovlarning tarixiy hikoyalari, Sh.Shomuhammedov, I.G‘lfurovning mansuralari, O‘.Umarbekovning kechinmalar shaklidagi hikoyalari janrni shakliy-uslubiy izlanishlar bilan boyitdi. XX asrning ikkinchi yarmida, xususan turg‘unlik oshkoralik, qayta qurilish va demokratik davrlanda yaratilgan hikoyalarni ko‘zdan kechirsak bu janrning yangi voqeliklar asosida nechog‘lik rivojlanganini ko‘rishimiz mumkin. Eng muhimi, hikoyachiligimiz o‘zining barcha taraqqiyot bosqichlarida bir necha avlodga mansub so‘z ustalarini yetkazib berdi. XX asrning 90 yillarida o‘zbek hikoyachiligi shakl va mazmun jihatidan yangi bosqichga ko‘tarildi. XXI asr boshlarida yuzaga kelgan realistik uslub bilan yonma- yon zamonaviy Yevropa nasri an’analarini o‘zida ifoda etuvchi modern uslubi maydonga keldi. Bu davr hikoyalarida sho‘ro tuzumining absurd tuyg‘ulari bilan aldanib yashagan qiyofasiz inson obrazi falsafiy-badiiy yo‘sinda gavdalantirildi. X.Do‘stmuhammad, N.Eshonqul, G‘.Hotam hikoyalarida ana shunday fazilatlar ko‘zga tashlanadi. O‘zbek hikoyachiligining sardorlaridan biri S.Ahmad mustaqillik yillarida Oybekona ruhiy kechinmani, G‘.G‘ulomga xos beozor yumorni, A.Qahhor uslubidagi siqiq tasvir va o‘tkir hajvni o‘zining “Qora ko‘z Majnun”, “Sarob”, “Oftoboyim”, “Azroil yurgan yo‘llarda” kabi hikoyalarida namoyon etdi. Mustaqillikning dastlabki yillaridagi hikoyalarning aksariyat qismi XIX asr oxiri va XX asr boshlaridagi o‘zbek xalqi boshiga tushgan istilyochilik, mustamlakachilikni, totalitar tuzumning mohiyatini ochishga-badiiy tahlil qilishga qaratilgan. N.Eshonqulning “Istilyo”, X.Do‘stmuhammadning “Mirkomilboyning qazo bo‘lgan Ilmiybaza.uz namozi”, G‘.Hotamovning “Uyi ko‘ygan odam” hikoyalari ana shu mavzuda bo‘lib, ularda psixologik tasvir yetakchilik qiladi. X.Do‘stmuhammadning “Jajman”, “Jimjitlik”, n.eshonqulning “Ajr” hikoyalari janrni falsafiy talqin etish xususiyati bilan boyitdi. Ma’lumki, hikoya janrining muhim poetik masalalaridan biri xarakter yaratish problemasidir. Ijod tajribasidan shu narsa ayonki, badiiylik komponentlari har doim janr doirasida tasvirlanadi. Adabiy tanqidchilikda hikoya janrida hikoya yaratish xususida turli-tuman qarashlar bor. Chunki janr xarakterning ikki ko‘rinishini – tayyor va tadrijiylikka ega. “Xameleon”, “Bemor”, “Jonfig‘on”, “Adabiyot muallimi” kabi hikoyalarda xarakter tayyor holda berilsa, “Nurli cho‘qqilar”, P.Qodirovning “Qalbdagi quyosh”, O‘.Hoshimovning “Xayollarga bo‘laman tutqun” kabi hikoyalarida xarakter rivoji mavjud. Shuningdek, har bir janrda bo‘lgani singari hikoyada ham badiiy detalning o‘z o‘rni bor. Biroq hikoyada detal xuddi janrning o‘ziga o‘xshab kichik hajmda katta mazmunni ifodalay oladi. Bunga misol tariqasida M.Sholoxovning “Inson taqdiri”ni, G‘.G‘ulomning “Mening o‘g‘rigina bolam”, S.Ahmadning “Turnalar” , O‘.Umarbekovning “Muhabbat” hikoyalarini ko‘rsatish mumkin. Xullas, qariyb bir asrga teng bo‘lgan o‘zbek realistik hikoyachiligining mavzu va muammo doirasi kengayib, janriy yangilanish xususiyati boyib bormoqda. Mustaqillik davrida yaratilgan hikoyalarni o‘rganar ekanmiz, o‘zbek hikoyanavisligi alohida shaxslar olamini, ularning o‘ziga xos tuyg‘ularini aks ettirish borasida qator yutug‘larni qo‘lga kiritganligiga amin bo‘lamiz. To‘g‘ri, har bir odamning o‘zi alohida shaxs. Ayni chog‘da, u o‘zigagina xos olamga, intellektual – ruhiy holatga ega. Shu jihati yuksalgan sayin inson o‘ziga xos xislatlarini, o‘z individualligini yanada teranroq, yorqinroq aks ettiradi. O‘zbek yozuvchilari ana shu hayot haqiqatini o‘z ruhiyatini taftish etib, o‘zligini anglashga intiladigan qahramonlar yaratish orqali badiiy haqiqatga aylantirishga erishayotganliklarini Erkin A’zam, Xayriddin Sultonov, Xurshid Do‘stmuhammad, Nurillo Otaxonov, Olim Otaxonov, Salomat Vafo, Zulfiya Qurolboy qizi yaratgan hikoyalar orqali kuzatish mumkin. Ilmiybaza.uz Insonni kutilmagan holatlarga tushib qolishi va avval sira kechirmagan kechinmalarni his qilish kabi murakkab vaziyatlarni tasvirlash E.A’zamning «Bizning tog‘a» va «Ta’ziya» hikoyalariga ham xos. Hikoyada bolaligidan izzattalab bo‘lib o‘sgan, hammani o‘zi bilan hisoblashishga majbur qilishga urinadigan tog‘a obrazi birda mehr, birda nimkulgu bilan tasvirlangan. Uning asl maqsadi noma’lum va tushunarsiz, uni to‘la-to‘kis anglash g‘oyat mushkul. Tog‘aning o‘ziga yarasha fe’li, mol-holi, yashash tarzi mavjud. Shunday bo‘lsa-da, jiyani Amir bilan bir umr kelisha olmaydi, uning alamini oshirish, qolaversa, jiyanidan bir pog‘ona «yuqori» ekanini anglatib qo‘yish maqsadida qasdma-qasdiga ko‘shkli imorat tiklashga urinadi. Kezi kelganda bor kibr – havosini, jiyaniga «raqiblik» tuyg‘usini unutib, «jigarchilik» yo‘lini tutadi. Amirning saroyiga o‘t tushganida o‘g‘liga atab qurayotgan imoratini ham chala qoldirib, jiyanining vayron bo‘lgan joyini tiklashga kirishadi, unga ich-ichidan achinib mehribonlik ko‘rsatadi. Bunday o‘rinlarda, yozuvchi o‘zbek xalqiga xos odamiylik, saxovat, bag‘rikenglik kabi ulug‘ fazilatlarni ma’naviy qadriyat tarzida millat ongiga, ruhiyatiga singib ketganligini haqqoniy gavdalantirgan. Voqea – hodisalar silsilasida tog‘a yana shuni anglab etadiki, odam qadrini boshqa odamning anglashi g‘oyat qiyin ekan, o‘z qadringni o‘zgalarga majburan anglatish esa undan mushkul. Odamlar hamisha bir-birlariga suyanib yashaydilar, o‘zlari bilib – bilmagan holda bir – birlaridan madad, mehr – oqibat kutadilar. Faqat boshlariga fojea tushgan kezlardagina bu hayot haqiqati oldida bosh egadilar, o‘zgalar mehriga zoriqishni his qiladilar. Asardagi tog‘a va jiyan munosabatlari ayni shu haqiqatni ifoda qiladi. Muhimi, yozuvchi o‘z qahramonlarini «g‘oya tashuvchi» vositaga aylantirmagan, o‘ziga xos xislatlari, fazilat-u nuqsonlari bilan Haqqoniy va tabiiy gavdalantirishga erishgan. Tog‘aning har bir xatti–harakati o‘z qiyofasi mantig‘iga mos, tabiatidan kelib chiqadi. U barchani va barcha hodisalarni o‘z ko‘zi bilan ko‘rib, o‘ziga xos mushohada qiladi. Hodisalarga, odamlarga ham boshqalar kabi emas, o‘ziga xos munosabat bildiradi. Aynan shu betakror jihati bilan u kitobxon qalbidan joy oladi. Yozuvchi o‘z qahramoni orqali atrofdagi odamlarni o‘zimizga ma’qul kelish yo kelmasligiga Ilmiybaza.uz qarab emas, balki boricha, qanday yaratilgan bo‘lsa shundayligicha, ziddiyatli va murakkab inson sifatida qabul qilish zarurligini, muhimi, insonni anglash ekanini ta’kidlaydi. Zotan, bu xususiyat milliy mustaqillik davri o‘zbek hikoyachiligi taraqqiyotini ta’minlovchi muhim xususiyatdir. Shunisi ham borki, insonni tushunishga da’vat etish insonni anglash falsafasini talab qiladi. Insonni tasvirlash orqali esa ana shu hayot falsafasi yaratiladi. Zotan, adabiy janr taraqqiyotining yangi davrida hodisalarga va inson shaxsiga yondoshish tamoyillarining o‘zgarib, takomillashib borishi tabiiy va zaruriy jarayon hisoblanadi. Ammo, badiiy ijodning azaliy qonunlari barcha davrlar uchun o‘zgarmasdir: yozuvchi voqeanavis emas, insonshunos sifatida ish ko‘rib, inson qalbi haqida aytilmagan haqiqatlarni badiiy kashf etsagina, u yaratgan asar estetik qimmat kasb etadi. «Ta’ziya» hikoyasida yozuvchi Erkin A’zam davr tazyiqlari ostida ichi boshqa-yu, surati boshqa, qo‘rqoq odamga aylanib qolgan inson fojeasini butun dahshati bilan tasvirlashga erishgan. «Ta’ziya» hikoyasida odam va u tushungan g‘oya, zamona va uning yo‘rig‘iga yurish mashaqqatlari aks ettirilgan. O‘zini Hammadan ko‘ra dahriyroq ko‘rsatishga intiladigan Salim qarorning, aslida, xudojo‘y va taqvodorligi, sirli hayoti, nomunosib o‘limi kabi holatlar asarda ota-bola suhbatdoshlar hamda ovul kishilari munosabati asnosida ko‘rsatiladi. Shunisi borki, garchi Salim qaror hikoyachining xotirasi orqali o‘quvchilarga yuzma-yuz keltirilsa-da unga xos jihatlar bir muncha ta’sirli tasvirlangan. Hikoyada e’tiqodini yashirib yurishga majbur bo‘lgan, ichi va tashi boshqa bo‘lgan qo‘rqoq odam fojeasi ancha mahorat bilan chizilgan. Mustaqillik yillarida yaratilgan hikoyalar orasida Xurshid Do‘stmuhammadning «Jimjitxonaga yo‘l» asari ham e’tiborga sazovar. Bu asar o‘zbek hikoyachiligida nazira sifatida bitilgan birinchi asardir. Hikoya orqali inson tuyg‘ulariga xos jilvalarni nozik ilg‘aydigan mohir yozuvchining qalb harakatlari sezilib turadi. «Nusxakashning merosxo‘ri» hikoyasida hayoti fojeali burilish pallasini kechirayotgan shaxsning murakkab, tahlikali holati mahorat bilan aks ettirilgan. Badiiy ijod – bu nusxa ko‘chirish ham, yashash vositasi ham emas, balki yurakdagi Ilmiybaza.uz dardni ifodalash ekanligi asardagi murakkab taqdirli qahramonlar misolida ko‘rsatilgan. Yozuvchi Xurshid Do‘stmuhammad o‘z hikoyalari orqali xilma-xil epik tafakkur namunalarini yaratishga erishayotgan iste’dodli ijodkorlardan biridir. Uning «Jajman» nomli hikoya va qissalar to‘plamiga kirgan “Mahzuna” fsidagi o‘zbek ayoli obrazi milliy qiyofasi fikrlash tarzi xususiyatlari bilan tom ma’nodagi pokizalik ramzi oyoq osti qilinayotgan, yuz o‘girilayotgan tabiiylik, halollik, poklik, ayol sha’ni, qadru qimmati haqida o‘ylashga undaydi. Erining «kollektivi» bilan ziyofatda uchrashgan Mahzuna zamonaviy ayollarning behayolarcha o‘yin tushishi-yu, kap-katta erkaklarning yoshiga nomunosib engiltakliklarini ko‘rib hushidan ayrilayozdi. Bo‘ri Sobitovichning bezbetlarcha tikilishi, ayollarga yalpoqlanib, takalluf ko‘rsatishi, ayolu erkaklarning mast-alast gap so‘zlari Mahzunaning ko‘z oldini qorong‘ulashtiradi. «Bu orada u paltoni kiyib ulgurdi. Mahzuna chap elkasida qo‘lansa isni tuydi, paltoni kiyib ulgurmay, ikki kaft ikki elkasidan qisib ushlaganini, boyagi qo‘lansa is purkayotgan og‘iz yonog‘iga tekkudek yaqinlashib, «qo‘ng‘iroqlashamiz» deganini eshitdi... Mahzuna orqasida o‘lim sharpasi g‘oyadek turganini, u sovuq barmoqlari bilan hademay bo‘g‘a boshlashini oldindan bilganday va taqdirga tan berganday ilkis bo‘shashdi – qo‘l–oyog‘idan mador ketdi, boshidan xushi uchdi»1. Xo‘sh, nima sababdan Mahzuna bunday ruhiy iztirobni boshdan kechirdi? Boshqa ayollar kabi befarq, loqayd holda atrofdagilarga sirtdan xushmuomalalik, takalluf ko‘rsatib, indamay ketaversa bo‘lmasmidi? Yoki ziyofatdagilarning o‘zlarini tutishlari hali «yosh, hayot ko‘rmagan» ayolga botmadimi? Balki Bo‘ri Sobitovich yoki uning rafiqasi aytganiday, bunday o‘tirishlarga tez-tez kelib tursa, ko‘nikib ketar? Ular kabi bezbetlashib, behayo lo‘ttibozlarning, andishasiz laganbardorlarning biriga aylanar? Balki shu ma’noda yoshi ulug‘ bo‘lsa-da, suyuq ongli rahbar unga «telefonlashamiz» degan taklifni shipshigandir? «O‘shandagina Mahzunaning miyasida yashin chaqnagandek bo‘ldi, indamay – netmay hiring– hiringlab qo‘lini unga tutayotgan ayollardan nafratlandi, o‘zini Maqsudjon akasining panasiga oldi»... «...sharillab oqayotgan suv ostiga boshini, yuzini, elkasini, chap Ilmiybaza.uz yonog‘ini tutgunga qadar chidadi... ichidan qattiq o‘qchiq keldi, yo‘taldin va chiroq nurida simobdek yiltirab tushayotgan suvga, oppoq vannaga, oppoq devorga... oppoq badaniga qarashdan uyalib kaftlarini yuziga bosgancha o‘ksib-o‘ksib, xo‘ngrab yubordi... «Kelishganmish!.. Turqing qursin, sovuq!.. Suyuq!.. o‘lganim yaxshimasmi!. E!..»2. Yo‘q, Mahzuna singari ayollar hayo pardasidan nariga chiqmaydi, o‘lsa ham o‘z sha’nini, ayollik or-nomusini bulg‘amaydi. Agar aksincha holat yuz bersa-chi? Barcha ayollar erkaklarga taqlid qilib kiyinsa, ziyofatlarda xushiga kelganicha cho‘qishtirib ichsa, istagan erkak bilan hech bir tortinmay, seskanmay raqs tushsa, begona erkakka elka tutsa, qo‘l cho‘zsa va bularni «zamonaviylik» pardasiga o‘rab, loqayd erga bepisand xotin bo‘lib yashayversa?! Yozuvchi kitobxonni xushyor torttiruvchi savollarni Mahzunaning iztirobli xo‘ngrab yig‘lashlari tarzida ko‘ndalang qo‘ydi, uning alamli hayollari orqali ifoda etadi. Ogoh bo‘l, inson! O‘zligingni unutma, diyonatdan, poklikdan yuz o‘girma, bu mo‘’tabar tushunchalarni xatlab o‘tma! Ezgulikni mahv etishga uringan mahluq – Jajman haqidagi hikoyasida esa yozuvchi Xurshid Do‘stmuhammad uzoq o‘tmish va bugungi kunni bog‘lovchi nuqtalarda turib tasvir yaratganga o‘xshaydi. Zardo‘sht bobo bilan uning atrofidagi olamon, tekinxo‘r balo Jajman go‘yo biz yashaydigan davr illatlarining, ezgulik va yovuzlikning ramziy timsollari. O‘z kunini o‘zi bozor rastalarida Jajman paydo bo‘lishi bilan o‘g‘irlik, vahima, dod-faryod yuz beradi. Keksa Zardo‘sht bobo yuz berayotgan hodisalarni kuzatar, xudolarga iltijo qilib ogohlik tilar, Jajmanning xiylalari esa kundan-kun ortar edi. Yozuvchi ramzlashtirish san’atidan foydalanib, xalollikka aralashgan xaromdan qutilish, uning oqibatlarini daf qilish nechog‘lik mushkul ekanini ro‘y- rost tasvirlaydi. Jajmanni tutish va o‘ldirishga chog‘langan olamonning holati, mahluqning uddaburonligi, Zardo‘sht boboning anduhli o‘y-kechinmalari hikoyada nihoyatda ta’sirchan manzaralar orqali tasvirlangan. Ming mashaqqat bilan butun bir olamon bitta mahluqni arang o‘ldirdi! Ammo olamonning o‘pishgan, yig‘lashgan Holdagi sevinchi uzoqqa cho‘zilmadi. «Shu ko‘zlar, shu nigohlar o‘ngida to‘zon Ilmiybaza.uz bosildi, bosildi va devorning tepasida o‘raning og‘zidek qora tuynuk ko‘rindi... qanday hodisa yuz berayotganiga fahmi etmagan olamon hang-mang bo‘lganicha qotib turar, biron zot qilt etishga jur’at topolmasdi o‘zida... Ana shunda qora tuynukdan bir juft bahaybat hovuch ko‘rindi... hovuchlar ichkariga suqilib kirdi-yu, ulardan hozirgina bazo‘r, ming bir azobda o‘ldirilgan Jajmanga ikki tomchi suvdek o‘xshash boshqa bir Jajman sakrab erga tushdi»1. Hayotimizga aralashib, sezdirib, sezdirmay kirib kelayotgan Jajmanlar – tekinxo‘rlik, balo, ofat, xaromxo‘rlik timsolidir. Ular juda tezlik bilan odamlarni o‘z domiga ilintirib, o‘zi kabi tekinxo‘r va xaromxo‘rga aylantirib qo‘yadi. Eng dahshatlisi, odamlar orasidan ularni quvib solish yoki mahv etish g‘oyat mushkul. Bu yovuzlik zurriyotlari asrlar, davrlar osha ezgulik farzandlari bilan kurashib, ular orasiga vahima, ishonchsizlik kabi turli xil nifoqlar solib kelmoqda. Bugungi kunda esa ular odamlarni halol va xaromni ajrata olmaydigan qilib qo‘yishganday. Zardo‘sht bobo kabi «har daqiqada: Ogoh bo‘l, inson! – deya bong urishi darkor, chunki bir muddat ogohlikni unutsak, o‘nglab Jajmanlar bizni haq yo‘lidan adashtirishi mumkin! Demak, shaxslikning mohiyatini yangicha uslub va talqinda berish tendensiyasi bugungi nasrimiz, xususan, o‘zbek hikoyalarida bor buy-basti bilan namoyon bo‘lmoqda. Bugungi kun hikoyalari qahramoni o‘z-o‘zini taftish etib, o‘z borliqini rang-barang jihatlardan namoyon qilmoqda. (D.Saidovaning «Kunlarning birida» hikoyasi qahramoni Munira) hayotning o‘ta chigal jumboqlariga o‘zgacha munosabat bildirish, ilohiy-falsafiy haqiqatlarga qaytish, «muhabbatsiz», «tutqun» turmushga ko‘nikish, o‘z manfaatlaridan yuksakroq insoniy burch hamda ma’suliyat oldida, aziz rishtalar qarshisida, binobarin, taqdirga bosh egish, hayot hamisha chigalliklar, ziddiyatlar, kam-ko‘stlari», kemtiklari bilan hayot ekanini tan olish – hikoyalarda yangicha echimning yuzaga kelishi insonga yangicha yondashuv natijasi ekanini anglaymiz. Mustaqillik davri hikoyalarini o‘rganar ekanmiz, F.Kafka, A.Kamyu singari XX asr jahon adabiyotining buyuk yozuvchilari ijodidan ta’sirlanish, ayrim hollarda ularga taqlid natijasida o‘zbek nasrida yangicha uslubdagi hikoyalar dunyoga Ilmiybaza.uz kelayotganligini kuzatamiz. Xususan, Nazar Eshonqulning «Muolaja» hikoyasi Kafkaning «Jazo kaloniyasi»ni esga soladi; «Bevaqt chalingan bong», «Istilo», «Tobut» hikoyalari esa ifoda tarzi va talqini jihatidan o‘zbek nasrida yangi hodisa bo‘ldi. Milliy adabiyotdagi bu kabi jiddiy xodisalarning sabablari-yu ildizlarini qaerdan izlamoq kerak? – degan savolga adabiyotshunos va munaqqid U.Normatov quyidagi javobni berganlarida tamomila xaq edilar: “Milliy adabiyotdagi har bir jiddiy hodisaning sababini tashqi omillardan emas, avvalo shu miliiy zaminning o‘zidan, real voqelikdan, zamona ehtiyojlaridan izlamoq darkor. Absurd adabiyotining bir muhim xususiyati shundaki, unda aql-idrok etish, taftish qilish ustuvor, shuning uchun ham unda fojiaviylik kuchli. Inson zoti o‘zining haqiqiy ahvolini anglab etmasa, uning uchun hech qanaqa fojia yo‘q. Inson o‘z mehnatining ma’nisiz ekani, ahvol-holati va hayoti absurddan iborat ekaninianglab etgan daqiqalardan uning uchun fojia boshlanadi. 80-yillar oxiri, 90-yillarning boshlaridagi vaziyat bizda absurd adabiyotining absurd inson obrazining tug‘ilishi uchun zamin tayyorladi. Etmish yillik va’da, orzu-umidlarning puchga chiqishi, jahonda eng adolatli, baxtli boqiy tuzum deb jar solingan tuzumning istiqbolsiz, eng ilg‘or, birdan-bir to‘g‘ri qarash sanalgan markscha-lenincha ta’limotning yaroqsiz bo‘lib chiqishi ko‘plarni sarosimaga solib qo‘ydi. Bu hol hayotni, bor zakovatini shu ma’nisiz ta’limotga, yo‘lga tikkan, adashgan, endilikda aqlini tanib mudroq vujudi uyg‘ongan odamlar uchun mislsiz fojia bo‘ldi. To‘g‘ri, avvallari, chunonchi turg‘unlik yillarida ham sovet davri hayotining salbiy jihatlarini, adolatsizlik va shavqatsizliklarini ko‘rsatuvchi, fosh etuvchi asarlar yaratilgan edi. Biroq butun boshli ijtimoiy tuzumning, shu tuzum uchun hayotini tikkan shaxs faoliyatining bema’niligini izchil tarzda tag-tugi bilan ochib beruvchi asarlarning paydo bo‘lishi uchun mana endi sharoit etildi. Hatto ijodiy yo‘nalishi mohiyat-e’tibori bilan hayotbaxsh, tasdiqlovchi ruhda bo‘lgan yozuvchi, shoirlar bisotida ham absurdni eslatuvchi asarlar ko‘rina boshladi. A.Oripovning “Fojia”, E.Vohidovning “Vatan umidi” she’rlari shular jumlasidan. Murod Muhammad Do‘stning “Lolazor”, O‘.Hoshimovning “Tushda kechgan umrlar”, Sh.Xolmirzaevning “Olabo‘ji”, O.Muxtorning “Ming bir qiyofa” romalarida personajlar umri faoliyatining, ular Ilmiybaza.uz amal qilgan aqidalarning, yashagan muhitning bema’niligiga alohida urg‘u berilgan. Bu tamoyillar ayniqsa Nazar Eshonqul ijodida yaqqol namoyon bo‘lmoqda”1. Olimning o‘zbek nasrida absurd tamoyili mavjudligi haqidagi fikrlarini munozarali deb hisoblagan holda bugungi nasrdagi yangicha uslubiy izlanishlarni realizm bag‘ridagi yangi uslubiy yo‘nalish sifatida baholash zarur deb hisoblaymiz. Darhaqiqat, xodisalarga salbiy munosabat, inkor ruhi kuchli, hodisaning dahshatli manzarasini keskin, qabariq tarzda chizib berish, xodisa mohiyatini bor ziddiyatlari bilan kitobxonga xis qildirish aynan ana shunday uslubdagi asarlarda etakchilik qiladi. Bunday asarlarga xos xususiyatlarni, fazilatlarni tilga olish bilan birga ulardagi tasviriy bo‘yoqlar, o‘zgarmas ohang, ayrim hollarda serjilo, rang- barang hayot haqiqati va alohida inson dunyosini to‘la-to‘kis gavdalantirib berolmaganday taassurot tug‘diradi. Shunday bo‘lsa-da, shaxs tabiatining ayrim jihatlarinigina qalamga oluvchi asarlar bilan bir qatorda inson ruhiyati, borliqiga xos umumiy xususiyatlardan alohida chizgilarga o‘tuvchi tasvir uslubini namoyon qiluvchi yo‘nalish inson ruhiyatining hech bir qolip-u andozalarga tushmaydigan, chegara bilmas turfa holatlarini badiiy kashf etishga urinish singari ijodiy intilishlar har jihatdan qo‘llab-quvvatlanishga va ilmiy tadqiqu tahlilga sazovor, degan xulosaga olib keladi. Zero, san’at va adabiyot ravnaqini belgilovchi asosiy estetik tamoyillardan biri – hayot hodisalari va inson shaxsini yangi tomonlardan, rang- barang jihatlardan kashf etish hisoblanadi. Ijodkor mahorati esa hayot va inson haqida yaratgan yangi badiiy konsepsiya timsolida, uni ifodalash tarzida namoyon bo‘ladi. Mustaqillik yillarida hayotga, inson shaxsiga munosabatning o‘zgarganligi sabab an’anaviy realizmga mansub asarlar ifoda tarzida, shaklida ham qator yangiliklar, xususan, modernizm alomatlari ko‘zga tashlanmoqda. Shukur Xolmirzaev, Murod Muhammad Do‘st, Tog‘ay Murod yaratgan hikoya va qissalar orqali ayni shu xususiyatni ko‘ramiz. Ular qatorida yozuvchi Nazar Eshonqul ijodi shu uslubdagi izlanishlar hamda ularning natijalarini, bu yo‘nalish istiqbollarini o‘rganishda boy manba bo‘lib xizmat qiladi. Yaxshi bilamizki, so‘z san’ati rivojida yaratilgan asarlarning soni emas, sifati hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Shu ma’noda bugungi nasrimizning ichki rivojida Ilmiybaza.uz ham hayot, inson va uning qalbi haqidagi haqiqatni kashf etish, yangi tasviriy ifodalarni ixtiro qilish bobida ham kator yangi alomatlarni kuzatish mumkin. Adabiyotdagi ushbu yangilik va xodisalar yozuvchi Nazar Eshonqul hikoyalarida o‘zgacha ma’no-mazmun kashf etgan holda namoyon bo‘layotganini adabiyotshunos olimlar, adabiy jamoatchilik va munaqqidlar allaqachon sezishgan. Professorlar U.Normatov, N.Xudoyberganov, K.Yo‘ldoshev, munaqqidlar A.Rasulov, R.Qo‘chqorov, A.Ulug‘ov, M.Mansur, B.Axmedov; ijodkorlardan Xurshid Do‘stmuhammad yozuvchi yaratgan hikoyalarni tadqiq etuvchi maqolalar, ilmiy tadqiqotlar yaratganlar. «Jahon adabiyoti» jurnali sahifalarida mazkur muammo tevaragida jiddiy bahs-munozaralar ham bo‘lib o‘tdi. Shunday bo‘lsada, ijodkorning «Shamolni tutib bo‘lmaydi», «Maymun etaklagan odam», «Hayot tuzog‘i», «Tobut», «To‘zon», Og‘rik lazzati» kabi hikoyalarini har jihatdan ilmiy- estetik tahlil va tadqiq qilish, ular orqali o‘zbek hikoyachiligida g‘arb modern adabiyotiga xos xususiyatlarning shakllanishi va o‘ziga munosib o‘rin egallash jarayonini o‘rganish mumkin. Yozuvchi asarlaridagi qahramonlarga xos milliylik, voqealarning sirli tarzda vositalar orqali, ba’zan sahna ortida imo-ishoralar bilan ko‘rsatilishi, eng asosiysi, asarlaradagi voqealar «men» tilidan hikoya qilinishi va doimo o‘zini-o‘zi taftishu tahlil etib borishi, o‘z gunohlariga iqrorligi adabiyotdagi, nainki milliy mustaqillik davri o‘zbek hikoyachiligi, balki butunicha nasrimizdagi yangicha uslubiy yo‘nalish sifatida o‘rganishga sazovordir. Atoqli ingliz adibi Jorj Oruell o‘zining 1941 yilda yozilgan «Adabiyot va totalitarizm» maqolasida shunday fikr bildiradi: «Totalitarizm bizni bu tasavvurimiz tumandek tarqab ketishini tan olishga majbur etayotir. Totalitarizm fikr erkinligi shunaqa hamla qildiki, buni hech qachon xayolga keltira olmasdik. Tan olish kerakki, uning fikrni nazorat qilishi faqat ta’qiqlash maqsadlari emas, balki nimalar haqida o‘ylash lozimligini uqtirib turadi; shaxs qabul qilishi lozim bo‘lgan mafkura yaratiladi. Uning his-tuyg‘ularini boshqarishga tirishadi va ahloq namunasini belgilab beradi. Mafkura shaxsni iloji boricha sun’iy muxitga solish, taqqoslash imkonidan mahrum etish uchun tashqi olamdan ajratib, o‘rab tashlaydi. Totalitar Ilmiybaza.uz davlat, albatta, o‘z fuqarolarining fikr va tuyg‘ularini xuddi ularning hatti- harakatlarini nazorat qilgandek nazorat ostiga olishga urinadi»1. Adib maqolasini davom ettirib, o‘z oldiga «Biz uchun muhimi, ana shunday muhitda adabiyot yashay oladimi, degan muammodir», deya haqli savol qo‘yadi va oddiy qilib «nazarimda javob lo‘nda va aniq bo‘lishi lozim: yo‘q! Agar totalitarizm umumbashariy hodisaga aylansa, uzluksiz davom etsa, biz bilgan adabiyot yashashdan to‘xtaydi», degan qat’iy qarorga kelgan edi. Inson yoki biron jonzot jisman tutqunlikka ko‘nikishi mumkin. Biroq uning eng inja tuyg‘ulari, o‘ziga va faqat o‘ziga tushunarli o‘y-hayollari, orzu-armonlarini o‘zida mujassam etgan, uni asirlikdan, do‘zoxiy azoblardan ozod, erkin va baxtli xis qildira oladigan fikrdan, orzu qilish tuyg‘usidan mahrum qilishsa, bunga ham chegara yoki devor tiklashsa, unda bu – insonning, insoniyatning, tanazzuli. J.Oruell buning natijasini quyidagicha izohlaydi: «Axir ijod bu eng avvalo tuyg‘u, tuyg‘uni esa abadiy nazorat qilish mumkin emas. Ayni daqiqa uchun ko‘rsatmalarni tushunish oson. Lekin qandaydir qadr-qimmatga ega bo‘lgan adabiyot, yozuvchi yozayotgan narsasi haqqoniyligi xis etgan sharoitdagina mavjud bo‘ladi; agar bunga imkon bo‘lmasa ijodiy instink yo‘qoladi. To‘plangan barcha tajribalar ko‘rsatadiki, totalitarizm o‘z tarafdorlaridan talab etuvchi keskin ehtirosli o‘zgarishlar psixologik jihatdan amalga oshirib bo‘lmaydigan ishlarki, avvalo ana shu sababdan, menimcha, biz bilgan adabiyotning, agar dunyoning hamma joyida totalitarizm o‘rnatiladigan bo‘lsa, kuni bitadi». Darvoqe, sarobga qurilgan imoratning qulashi, cho‘qqida quyosh nuridan oltin misol tovlangan yaltiroq shishaning oddiy shishaligi hammaga ayon bo‘lgach, unga hech kimning e’tibor bermasligi tayin. Kuch va yolg‘on va’dalar bilan tiklangan sobiq Ittifoq davlati ham tanazzulga uchradi. Bu davr adabiyoti haqida o‘z fikrini bildirgan professor Q.Yo‘ldoshev shunday deydi: «XX asrdagi adabiyotimizda qiyofasizlik keng yoyildi. Chunki undan muayyan shaxs tabiatini har jihatdan tasvirlash emas, shaxsni muayyan ijtimoiy qatlamning vakili sifatida ko‘rsatish talab etildi. Badiiy adabiyot konkret insondagi o‘ziga xoslik, alohidalikni emas, balki odamning qaysi bir ijtimoiy qatlamga mansub belgilarini eks ettirishi Ilmiybaza.uz kerak edi. Shu sababli adabiyotda tip yaratishga e’tibor kamayib, tipik obrazlarni tasvirlash, ommadan ajralib turmaydigan, olomonga singishib ketadigan qiyofasiz kimsani eks ettirish tajribasi keng yoyildi. XX asring qariyb etmish besh yili adabiyotni qoliplarga tiqishtirish davri bo‘ldi. Natijada adabiyotda qiyofasizlik, bir xillik avj oldi»1. Etmish yil davomida bo‘g‘zidan bo‘g‘ilib, oyoqlari kishanlangan adabiyot ham barcha qoliplardan ozod bo‘ldi. Shundan so‘ng respublikamizda ma’naviy- adabiy hayotni sog‘lomlashtirish yuzasidan muhim tadbirlar amalga oshirila boshlandi. 80-yillar oxirlariga, xususan, istiqlol davriga kelib axvol tubdan o‘zgardi. Etmish yillik zug‘umlardan so‘ng bizda ham falsafiy-mafkuraviy, asos jihatdan xilma-xil yo‘nalishga mansub asarlar paydo bo‘la boshladi. Realizm bilan barobar deyarli barcha adabiyot turi, janrlarda diniy, ruhoniy-islomiy talqin ustuvor asarlar ko‘payib bormoqda. Shaxsni faqat ijtimoiy munosabatlar mahsuli sifatida emas, ko‘proq ilohiy, tug‘ma-tabiiy, sirli-sehrli mavjudot tarzida ko‘rsatuvchi, uning ijtimoiy tarixi, sharoit-tuzum, davlat, siyosat, mafkuraga bo‘ysunmaydigan g‘aroyib tuyg‘u, xislatlarini ong-idrokidan tashqaridagi anglab etilmagan holatlarini badiiy tadqiq etuvchi asarlar ham yaratilayotir. Omonat, tagi puch g‘oyalarga aldangan shaxs umrining, mehnatining bema’niligini qabariq tarzda, ko‘pincha ramziy- majoziy timsollar vositasida keskinligi-yu fojeasi bilan ko‘rsatuvchi asarlar, qahramonlar ham yaratilmoqda. Murod Muhammad Do‘stning «Lolazor», O‘.Hoshimovning «Tushda kechgan umr», Sh.Xolmirzaevning «Olabo‘ji», O.Muxtorning «Ming bir qiyofa», «Ko‘zgu oldidagi odam», Tog‘ay Murodning «Otamdan qolgan dalalar» romanlarida, Xurshid Do‘stmuxammadning «Orom kursi», Nazar Eshonqulning «Maymun etaklagani odam», «Tobut» hikoyalaridagi personajlar unda yashagan muhitning bema’niligiga alohida urg‘u beradi. Nazar Eshonqul ijodi bilan yaqindan tanishib borar ekansiz, beixtiyor yozuvchi tug‘ilib o‘sgan makon, u erning odamlari, ularning xarakterlari, o‘y- fikrlari bilan tanishib borasiz. Masalan, Nazar Eshonqulning «Shamolni tutib Ilmiybaza.uz bo‘lmaydi» hikoyasida Tersota qishlog‘ining nomi keltirib o‘tiladi. Bundan tashqari adibning «Yalpiz hidi» turkumidagi «Bahor gullari», «Xazonrez» hamda «Yalpiz hidi» hikoyalarida qishloqning toza va beg‘ubor tabiati quchog‘ida tug‘ilib, xasharga kelib yashayotgan asar qahramoni Samandar tilidan qishloq manzaralari mahorat bilan gavdalantiriladiki, o‘quvchi beixtiyor o‘zini ona-tabiatning ajralmas bir bo‘lagi ekanligini anglab boradi. Shuni ta’kidlash lozimki, adib xali talabalik yillaridayok kichik-kichik hikoyalar, qissalar mashq etib turdi. Bu esa uning adabiyot maydoniga kirib borishi va o‘z o‘rnini topishida muhim ahamiyat kasb etdi. Uning dastlabki asari «Urush odamlari» qissasi hisoblanib, u 1986 yilda, yani N.Eshonqulov endi 23 bahorni qarshi olgan chog‘ida «Yoshlik» jurnalida e’lon kilingan edi. Albatta, mazkur qissa yozuvchining keyingi asarlari darajasida bo‘lmasa-da, yosh iste’dodning adabiyot maydoniga yanada puxta, mukammal bir qator hikoya va qissalari dunyo yuzini ko‘ra boshladi. E’tiborlisi, yozuvchining 1989 yili «O‘zbekston adabiyoti va san’ati» gazetasida e’lon qilingan dastlabki hikoyasi «Maymun etaklagan odam»ning chop etilishi o‘zbek nasrida unutilmas voqea bo‘ldi. Hikoyaning avvalgi davrlar o‘zbek hikoyachiligidan butunlay farq qiladigan o‘zgacha ohang, tarovat kasb etganligi, shakl-mazmunining yangiligi, asar syujeti va obrazlarning yangicha talqin va ruhda namoyon bo‘lganligi barchani birdek hayajonga soldi. Bu o‘zbek adabiyotida yangi buloq ko‘z ochganidan darak berdi. Mazkur hikoya to‘g‘risida adabiyotshunos, tanqidchi U.Normatov quyidagicha fikr bildirgan edi: «80- yillarning oxirlarida adabiyotimizda «Maymun etaklagan odam» hikoyasi paydo buldi. Unda asrga tengdosh, umri asrning alg‘ov-dalg‘ovlari, bema’ni maqsadlar yo‘lida o‘tgan, adashgan odamning fojeaviy qismati betakror tarzda ifoda etilgan edi. Bu hikoya zamondosh-asrdosh obrazini yaratish yo‘lidagi etmish yillik tajribalarning muayyan intixosi ayni zamonda yangi bosqichning boshlanishi bo‘ldi»1. Nazar Eshonqul hikoyalarini o‘qigan o‘quvchi asar qahramonlarini shunchaki yo‘ldan ozgan, «ahloq normalaridan chekingan» yoki «ulug‘ maqsadlar yo‘lida» Ilmiybaza.uz katta to‘siqlarga duch kelgan odamlar deb bo‘lmasligini anglab etadi. Yozuvchining ilk hikoyasi «Maymun etaklagan odam» qahramonini oladigan bo‘lsak, u o‘z umrini, hayotining bor zakovatini asrimizning «ulug‘ ishlari»ga tikkan, bu borada o‘zini ham, o‘zgalarni ham ayamagan, qolaversa jamiyat ham uni mehnatiga yarasha siylagan, nafaqaga chiqqunga qadar turli lavozimlarda ishlagan. Uni faqat ilohiy qismat jazolagan. Xotini o‘lib, farzandlari nobop bo‘lib chiqqan, qariganda tanxo, qarovsiz, ayanchli holga tushib kolgan. U ish, prinsip deb qarindosh-urug‘idan judo bo‘lgan, unda do‘stu birodarlar ham yo‘q. Eng yomoni, uning qalbida qarigan chog‘ida bu foniy dunyodan boqiy dunyoga rixlat qilish yaqinlashgan damlarda ruhan dillashadigan, ko‘ngliga taskin beradigan ilohiy e’tiqod yo‘q. Bu odam umr bo‘yi tayangan mafkura uni mana shu ilohiy ne’matdan, ko‘ngil xazinasidan mahrum etgan. Bu asarda qanchadan-qancha odamlar shu taqlit aldovlarga uchib, iymon-e’tiqodsiz bu dunyodan o‘tib ketdi, degan xulosa kelib chiqadi. Hikoya qahramoni hayotini tikkan tuzum, jamiyat, mafkura shitob bilan emirilib bormoqda. Unga qo‘shilib o‘sha kimsa bisoti ham emirilib bormoqda. Dunyoni larzaga solgan inqilobiy o‘zgarishlar, odamlarni chalg‘itgan, halokat choxiga tortgan qudratli tuzum va mafkura o‘tkinchi, kuni bitgancha o‘z-o‘zidan to‘kilib, nom-nishonsiz yo‘qolib ketdi. Ammo inson zotiga ato etilgan insof, vijdon, aql-zakovat boqiy. Tashqi va ichki tazyiqlar, shayton vasvasasi har kancha yo‘ldan ozdirmasin, baribir ertadir-kechdir bu mo‘’tabar xislatlar inson tanida yana qayta tiriladi. Uni o‘zligiga qaytaradi. Garchi kechikib bo‘lsa-da, u o‘zining ma’nisiz o‘tgan yo‘lini mardona, shavqatsizlarcha taftish etib, so‘nggi chizgan surati orqali avlodlar uchun saboq tarzida muxrlab qoldirishga erishadi. Hikoyada muallif yosh yigit tilidan so‘zlar ekan, asar qahramonini yolg‘onga qurilgan mafkura tuzog‘iga ilingan, avlodning go‘yoki cho‘lda chanqagan yo‘lovchining qulog‘iga tepalik ortidan daryoning mavjlanishi kabi eshitilgan sasdan mast holda bor holicha shu tomonga intilgan, biroq tepalikka chiqib, shovqinning cho‘lda ungan o‘t-o‘lanlarni ham supurib o‘tayotgan shamolligini sezgach, hayotdan, yashashdan xafsalasi pir bo‘lgan, bor umidi so‘ngan inson holatini o‘ziga xos tarzda ifodalay olgan. Asar «Bu voqea uch yillar oldin bo‘lgan Ilmiybaza.uz edi»deya sirli tarzda boshlangan bo‘lib, u xalqimizning og‘zaki ijod namunalari – ertak, afsona hikoya qilinayotgandek bir tarzda boshlanadi. «Shu ko‘chadagi uyni ijaraga olib, ko‘chib kelganimda, cholning sharti ketib, parti qolgandi. U ko‘chaning muyulishida, men egallagan uyga qo‘shni hovlida yashardi. Uni birinchi marta uyning oldidagi eski o‘rindikda chuqur o‘yga tolgan holda ko‘rgan edim. U qoboqlari soliq, soqoli qirilmagan, bir paytlar semiz bo‘lgan, ajinlar taram-taram qilib tashlagan, ko‘rimsiz yuzi badjaxl ma’budlarning xaykaliga o‘xshab ketar, unga qaragan odamning yuragi noxush bir xisdan orqaga tortar edi. Ko‘zlari xissiz va ifodasiz. Egnida 50-yillarning andozasida tikilgan ancha salobatli kitel, baqbakasi osilib turgan holda o‘ychan o‘tirardi. Mashinadan kitoblarni katta etakda tashib kiritayotganimda – go‘yo atrofdagi olamdan endi hech qanday iltifot kutmay qo‘ygandek, hech narsaning qizig‘i qolmagandek, menga e’tiborsiz bir ko‘z tashladi-da, so‘ng yana o‘sha holatda erga qarab o‘tiraverdi». Bu – asar tuguni. Yozuvchining hikoyani bayon qilishdagi mazkur usuli o‘quvchi nigohini asarga yanada mustahkamroq mixlaydi va uni davomini bilishga, asarda ta’kidlangan cholning bu holatda o‘tirishi, uni hayotdan bezish, insonlarga ishonchsizligining sababini anglashga qiziqish uyg‘otadi. Zero, bu xolat inson tanazzulidangina darak beradi. Asar voqealari rivojida yigitning chol ustaxonasiga kirishi va u yerdagi manzara, albatta, har kimni xayol ummoniga g‘arq qilishi bilan ahamiyatlidir. «Bu erda har xil keraksiz ashqol-dashqollar – sun’iy gullar, tuvaklar, turfa rangdagi yog‘ochlar, kitoblar, olov ko‘tarib borayotgan yigitning yirtiq surati, sinib yotgan arzon ganch xaykal, toshdan yasalgan turli qurollar, turlar, zanjirlar qalashib yotar va bu erdan ham shilta xidi kelar, ayvondan ko‘ra allanechuk besarishta g‘aznoqqa o‘xshab ketar edi». Avvalo shuni ta’kidlab o‘tmoq joizki, buyuk hikoyanavis A.P.Chexov aytganidek, «Adabiyotda hech bir narsa bekorga yozilmaydi. Agar birinchi ko‘rinishda miltiq bo‘lsa, shu miltiq uchinchi yoki to‘rtinchi ko‘rinishda albatta, otilishi kerak, yo‘qsa miltiq to‘g‘risida so‘zlashning xojati yo‘q». E’tibor bergan bo‘lsangiz, yozuvchi N.Eshonqul hikoyasida ham yuqorida keltirilgan tasvir, syujet Ilmiybaza.uz bekorga keltirib o‘tilmagan. Nazarimda, adib bu detallar orqali birinchidan yo‘qlik, zulmat sari yuz burayotgan xonadon sohibining tanazzulini ko‘rsatayotgan bo‘lsa, sun’iy gullar, olov ko‘tarib borayotgan yigitning yirtiq surati, sinib yotgan arzon ganch xaykal, toshdan yasalgan turli qurollar, to‘rlar, qalashib yotgan zanjirlar majoziy ma’noda ishlatilgan bo‘lib, o‘sha zamon mafkurasini olov ko‘tarib borayotgan yigitning yirtiq surati orqali, sinib yotgan arzon ganch xaykal va qalashib yotgan zanjirni esa davr dohiysi va u qo‘llarga solgan zanjirning qalashib, shilta hidiga burkanganligidan darak beradi. Asar muallifining hikoyaning yana bir joziba kashf etishida o‘quvchiga etkazmokchi bo‘lgan fikrni lo‘nda, imo-ishoralar bilan o‘xshatish va tashbehlar orqali tasvirlashga uringanligi quyidagi matnda ham o‘zgacha mazmun kashf etgan. «Ayvon uzun bo‘lib, suratlar chizilgan yillarga qarab ko‘rgazmaga qo‘yilgandek terib qo‘yilgan, to‘g‘rirog‘i, bor-yo‘g‘i 40 ga yaqin surat va eskizlar «1957», «1947», «1937», «1928», «1926» va hakazo tartibda terib qo‘yilgan edi. Suratlarni oralab borar ekanman, qandaydir zinalardan cholning umr tilsimoti yashiringan qo‘rg‘on tomon ko‘tarilib borayotgandek xis etdim o‘zimni. Oxirgi, ayvonning burchagiga osib qo‘yilgan suratning tagiga «1921» sanasi yozib qo‘yilgan edi: chol shu yildan boshlab rasm chiza boshlaganan bo‘lsa-da, ranglar erkin va tiniq edi. Yigitning ko‘zlari tiyrak va ishonch bilan porlab turar, maymunning bo‘yniga solingan kishan tarang tortilgan edi. Rasmda chol nima demoqchi bo‘lganini tushunmasam-da, lekin yigitning yuzidagi ishonchdan xayratga tushdim; qizg‘ish va javdari bo‘yoq yigitning ko‘nglidagi xissiyotni to‘la aks ettira olgan edi. Keyingi suratlarda cholning qo‘li ancha kelishib, buyoqlar tiniq, o‘z o‘rnini topgan, tabiat manzaralari tobora go‘zallashib borardi. Ranglar ham turfa xil edi. Biroq bir lahzada osmonu falakni qoplagan kuzgi qarg‘alar kabi suratlarga qandaydir mavhumlik yopirilib kirayotgan edi, bu mavhumlik suratma-surat ortib borishi meni hayratga soldi. Mavhumlik tasvirida ham, buyoqda ham sezilardi. Men har bir manzarada boshqa ranglar o‘rnini qora ranglar olayotganini guvohi bo‘ldim. O‘ttizinchi yillarda chizilgan suratlar esa yana ham mavhumroq edi, endi bu yillardagi suratlarni pala- Ilmiybaza.uz partish chizgan bo‘lsa kerak, deb o‘ylagandim, chunki cholning mas’ul xizmat davri mana shu yillarga to‘g‘ri kelardi». Albatta, bu tasvir vositalari yozuvchidan yuksak mahorat talab etganki, bu kabi so‘z va fikr o‘ynoqligi, uning jozibasi orqali o‘quvchi o‘sha, yangi mafkura zaminimizga kirib kelishi, uning asar qahramoni, kabi o‘sha davr insonlarining ishonchi suratda tasvirlangan maymunni qorong‘u o‘rmondan olib chiqayotgan yigitning ko‘zlarida aks etgan qat’iy va ishonchda ifoda etilgan. Darhaqiqat, davrning aldoqlari qancha-qancha yoshlarni o‘zining sovuq bag‘riga oldi. Bu syujet yozuvchi Sh.Xolmirzaevning «Qora kamar» asari qahramoni Abdulla Nabievning ham uning domiga tushishi va bu yo‘lda uchragan har qanday to‘siqli dushman bilib, unga qarshi kurashishi, alaloqibat, mag‘lubiyati tasvirini yodga soladi. Zamonning sovuq bag‘ri dastlabki yillarda suratdagi maymun etaklayotgan kabi qancha-qancha nav-nihollarning shijoati, uyg‘oq kalbi tafti ta’sirida o‘zida biroz iliqlik, ishonch uyg‘ota oldi. Bu yozuvchining «Keyingi suratlarda cholning qo‘li ancha kelishib, bo‘yoqlar tiniq, o‘z o‘rnini topgan. Tabiat manzaralari tobora go‘zallashib borardi, ranglar ham turfa xil edi» jumlasida ishora kilinadi. Toki ijodkor uning ayni damdagi ichki kechinmalari, o‘y-xayollari ko‘tarinki bo‘lgan daqiqalardagina hayotning tiniq ranglari ko‘zga ilganadi. Tushkun kayfiyat, o‘z- o‘zidan amalga oshirilayotgan ishlardan qoniqmagan, omadi chopmagan, hayotning mashaqqat atalmish tuzog‘iga ilingan kishining esa ijodida qora ranglar, mavhumlik aks eta boradi. Bu kabi qahramon holatlari ham yozuvchi tomonidan yuksak mahorat, tasvirlar bilan ochib berilgan. «Biroq bir lahzada osmonu falakni qoplagan kuzgi qarg‘alar kabi suratlarda qandaydir mavhumlik yopirilib kirayotgan edi, bu mavhumlikni suratma-surat ortib borishi meni xayratga soldi. Mavhumlik tasvirda ham, bo‘yoqda ham seziladi. Men har bir manzaradan boshqa ranglar o‘rnini qora ranglar olayotganini guvohi bo‘ldim. O‘ttizinchi yillarda chizilgan suratlar yanada ham mavhumroq edi. Endi bu yillardagi suratlarni qora rang butkul qoplab olgandi. Chol suratlari pala-partish chizgan bo‘lsa kerak deb o‘ylagandim, chunki cholning mas’ul xizmat davri mana shu yillarga to‘g‘ri kelardi». ADABIYOTLAR Ilmiybaza.uz 1. Sharafiddinov O. Ijodni anglash baxti. – T.: Sharq, 2004. 2. Rasulov A. Badiiylik – bezavol yangilik. – T.: Sharq, 2007. 3. Rasulova. U. Hozirgi adabiy jarayon. – T.: Akademnashr,2023. 4. Jo‘raqulov U. Hududsiz jilva. – T.: Fan, 2006. 5. Yo‘ldoshev Q. Yoniq so‘z. – T.: Yangi asr avlodi, 2007. 6. Karimov B. Qodiriy sog‘inchi. – T.: Fan, 2004. 7.Karimov B. Abdulla Qodiriy fenomeni. – T.: 2020. 8.Normatov U. Ko‘ngillarga ko‘chgan she’riyat. – T.: 2006. 9.Normatov U. Ijodkorning dahlsiz dunyosi. – T.: 2009. 10.Rasulov A. Betakror o‘zlik. – T.: Mumtoz so‘z. 2009. 11.Rasulov A. Uslub – ijokor portreti. – T.: 2013.