Hozirgi sharoitda O'zbekiston Respublikasida byudjet – soliq siyosating ustuvor yo‘nalishlari
Yuklangan vaqt
2024-03-25
Yuklab olishlar soni
12
Sahifalar soni
37
Faytl hajmi
739,5 KB
Hozirgi sharoitda O'zbekiston Respublikasida byudjet – soliq siyosating
ustuvor yo‘nalishlari
Reja:
Kirish
1. Byudjet – soliq siyosatining mazmuni vа vazifalar
2. Iqtisodchi olimlarning byudjet - soliq siyosatiga oid nazariyalari
3. O’zbekiston Respublikasida byudjet – soliq soliq siyosatining
amaldagi holatini tahlili
4. Hozirgi sharoitda O’zbekiston Respublikasida byudjet – soliq
siyosating ustuvor yo’nalishlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
2
Kirish
Mamlakatimizda olib borilayotgan keng qamrovli islohotlar natijasida oxirgi
yillarda mamlakatimiz milliy iqtisodiyoti yanada mustahkamlanib bormoqda, Eng
avvalo mamlakatimiz xalqining munosib hayot darajasi va sifatini ta’minlash hamda
rivojlangan demokratik davlatlar qatoridan o’rin olish yo’lida katta qadam tashlandi.
Ushbu natijalarga erishish uchun mamlakatdagi byudjet soliq siyosatiga katta
ahamiyat berilmoqda.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda davlat sektorining ijtimoiy – iqtisodiy
taraqqiyotni ta’minlashdagi roli katta ahamiyatga ega. Uning samarali faoliyatini
amalga oshirish uchun davlat byudjeti daromadlarini yetarli va uzliksizligini
ta’minlash zarur hisoblanadi.
Mamlakatimizda soliq siyosatini erkinlashtirish va xususiy mulk, hamda
xususiy tadbirkorlikni ishonchli himoya qilishni ta’minlash, ularni jadal
rivojlantirish yo’lidagi to’siqlarni etish bo’yicha amalga oshirilayotgan islohotlar
yildan – yilga o’zining samarasini berib kelmoqda.
Mamlakatimiz bozor islohotlarni chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada
erkinlashtirish, to’laqonli bozor iqtisodiyotini yaratish sohasida olib borilayotgan
iqtisodiy islohotlar orasida byudjet va soliq sohasidagi islohotlarni chuqurlashtirish,
soliq tizimi soddalashtirish masalalari muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Bugungi kunda soliq siyosatini yanada takomillashtirish soliq yukini
kamaytirish va ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish hamda xususiy
tadbirkorlikni soliqlar orqali rag’batlantish va qo’llab – quvvatlash ning muhim
ustivor yo’nalishi sifatida belgilanishi ushbu sohalarda bajariladigan vazifalarning
o’zaro uyg’unligini ta’minlab beradi. Xususan, milliy iqtisodiyotda soliq yuki
darajasining oxirgi yillarda sezilarli darajada kamayishiga erishildi.
Bozor munosabatlarini shakllantirish jarayonida mamlakatning rivojlanish
strategiyasi, iqtisodiyotning ustivor yo’nalishlarini, ijtimoiy va madaniy sohalarini
moliyashtirish vositasini akkumulatsiyalash sezilarli darajada mamlakat moliyaviy
3
holati va byudjet tizimiga bog’liq. Byudjet munosabatlari doirasida davlat nazorati
barqaror byudjet faoliyatiga erishish uchun samarali soliq siyosati olib borilishini
taqozo qiladi. Mamlakatimiz ham o’zining iqtisodiy rivojlanish statusi va ijtimoiy –
iqtisodiy yuksalish strategiyasini aniqlab olgan va kuchli moliyaviy siyosat orqali
soliq siyosatini yuritish hamda ta’minlashga asosiy ustuvor vazifa sifatida
qaramoqda.
Soliq tizimini optimallashtirish yo’larini ishkab chiqishda mamlakatda soliq
munosabatlaring shakllantish holatini ham muhim rol o’ynaydi. Bozor
iqtisodiyotiga tobora moslashib borayotgan respublikamiz uchun soliq munosabtlari
o’ziga xos tartibda, aytish mumkimki biroz murakkab shakllanib bormoqda.
Bugungi kunda respublikamizda soliq tizimi vositasida iqtisodiyotni tartibga
solishning asosiy yo’llaridan biri bu soliqlarning fiskallgini oshirish emas, balki
soliq to’lovchilar sonini ko’paytirishga va ularning erkin daromad olishlariga
imkoniyat
yaratishdir.
Shunga
qaramasdan
amaldagi
soliq
tizimini
mamlakatimizning ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishidan kelib chiqib takomillashtirish
va soliqlarning davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishdagi ahamiyatini oshirish
ayni paytda dolzarbdir.
4
Byudjet – soliq siyosatining mazmuni ва vazifalar
O’zbekiston Respublikasi o’tkazilayotgan keng qamrovli iqtisodiy islohatlar
jarayonida soliq tizimini modernizatsiya qilish asosiy ustivor vazifalardan biri
hisoblanadi . Davlat byudjeti daromadlariga jalb qilinadigan mablag’larning
uzluksiz tushib turushini ta’minlashda hamda soliq su’byektlariga nisbatan qulay
soliq muhitini yaratish soliq mexanizmi alohida ahamiyat kasb etadi . Soliq
mexanizmi davlat tomonidan soliq munosabatlarini tashkil etish uchun
qo’llaniladigan soliqqa tortish jarayonining elementlari va ularni boshqarishning
yig’indisini ifodalaydi. Ya’ni soliq mexanizmi soliq munosabatlarini tashkil qilish
usullari yig’indisi bo’lib , iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishda qulay sharoitlar yaratish
maqsadida davlat tomonidan ishlab chiqiladi.
Davlat byudjeti davlatning yirik markazlashgan pul fondi bo’lib , davlatning
funksiyalarini bajarishga asoslangan iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. Iqtisodiy
abadiyotlarda ko’pchilik yetakchi iqtisodchi – olimlar tomonidan davlat budjetini
davlatning yirik markazlashgan pul fondi va asosiy moliya kategoriyasi ekanligini
qayd etadi.
Byudjet “G’azna” degan ma’noni bildirib , bu davlat va mahalliy o’z – o’zini
boshqarish vazifalari va funksiyalarini moiyaviy ta’minlash uchun mo’ljallangan pul
mag’lablari jamga’rmalarini to’plash va sarflash shaklidir .
G’azna so’zi mohiyati ham davlatning qo’lida markazlashtirilgan pul
jamg’armalarining tashkil etilishi va davlatning siyosatini amalga oshirish bilan
bog’liq xarajatlar yuzasidan pul munosabatlarini bildiradi . Davlat byudjeti moliya
tizimi hamda davlat moliya bog’inining asosiy qismi hisoblanadi .
Davlat byudjeti – davlat pul mablag’larining markazlashtirilgan jamg’armasi
hisoblanib , unda daromadlar manbalari hamda ularda tushumlari miqdori , bundan
tashqari moliya yili mobaynida aniq maqsadlari uchun ajratilgan mablag’lar sarfi
yo’nalishlari va miqdori nazarda tutiladi.
Davlar byudjeti umumdavlat pul mablag’lari fondining iqtisodiy ko’rinishida
tashkil topishining asosi bo’lib , u jamiyatning umumiy pul mablag’lari fondlari
5
tizimida asosiy o’rinni egallaydi . Bundan tashqari u ishlab chiqarishning maqsadi
va vazifalaridan kelib chiqib , uning mazmuni va tarkibini aniqlaydi hamda ishlab
chiqarish rivojlanishidagi ijtimoiy ehtiyojlarni ta’minlashga zamin yaratadi, shuning
uchun davlat byudjetining mohiyati – bozor iqtisodiyotidagi iqtisodiy qonunlar ,
davlatning tabiati bilan belgilanadi . Byudjet iqtisodiy kategoriya sifatida ishlab
chiqarish munosabatlarining ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonida faol ta’sir
ko’rsatadigan tomonlarini o’zida mujassam etadi .
Davlat o’z vazifalarini bajarish jarayonida bir qator xarajatlar qilishi zarur
. Bu xarajatlar eng avvalo mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish uchun turli
sohalarga investitsiya qilish uchun mo’ljallangan , aholininng yashash darajasini
yaxshilashga va ijtimoiy vazifalarni bajarishga qaratilgan , davlatning boshqarish ,
mudofaani ta’minlash kabi aniq maqsadlarga yo’naltirilgan rejalashtirilgan
xarajatlardan iborat bo’ladi. Bu xarajatlar budjet orqali moliyalashtiriladi.
Unitar davlat byudjeti ikki bo’g’indan iborat ekan bu qatorga O’zbekiston ham
kiradi, shundey ekan ular quyigilarga bo’linadi:
1. Respublika budjeti
2. Mahalliy budjetlar
O’zbekistonning davlat hokimiyati idoralari: viloyatlar, shaharlar va tumanlar
bilan o’zaro munosabatlarni yangicha iqtisodiy asoslarda qayta tashkil etildi.
Respublikamiz o’z daromadlarini mustaqil tasarruf etadigan va o’z xarajatlarini
to’la – to’kis o’zi moliyalashtiradigan bo’ldi. Bularning hammasi davlatning zaruriy
xususiyatini sanaluvchi byudjet va byudjet jarayonida o’z aksini topmasligi mumkin
emasligini hisobga olgan holda budjetga oid huquqiy munosabatlarning
takomillashtirilishida ilk qadamlar tashlandi.
Har qanday davlatning byudjet tizimi , shu mamlakatning davlat tuzumiga
bog’liq holda tashkil etiladi. O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti o’z ichiga
Respublika bedjetini, Qoraqalpog’iston Respublikasi davlat budjetini va mahalliy
byudjetlarni oladi.
6
O’zbekiston Respublikasining Byudjet Kodeksiga muvofiq, mamlakat byudjet
tizimi ikki pog’onali byudjetdan iborat, ya’ni:
1. Respublikasi
2. Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlar.
Byudjet iqtisodiy kateoriya sifatida turli byudjet fondlarini shakllantirsh,
taqsimlash, foydalanish paytida yuzaga keluvchi va ro’yabga chiquvchi iqtisodiy
munosabatlar hisoblanadi va uning asosida doimo moddiy ishlab chiqarish hamda
nomodiy xizmat ko’rsatishlar yotadi. Huquqiy kategoriya sifatida byudjet tegishli
hudud doirasida markazlashtirilgan pul fondlarini shakllantirish, taqsimlash,
foydalanishga qaratilgan va tegishli davlat yoki mahalliy hokimiyat idorasi
tomonidan tasqidlangan asosiy moliyaviy reja, yuridik me’yorlardan iborat.
Byudjeti alohida bir mamlakatninng asosiy moliyaviy rejasi sifatida quyidagi
belgilar tavsiflanadi.
- Byudjet universal moliyaviy reja sifatida tegishli hududning iqtisodiy va
ijtimoiy taraqqiyotining barcha sohalari va yo’nalishlarini to’la qamrab oladi.
- Byudjet boshqa turdagi moliyavity rejalarga nisbatan muvofiqlashtiruvchi
vazifani bajaradi.
Davlat byudjetiga quyidagicha ta’rif berilgan: “Davlat byudjeti – davlat pul
mablag’larining (shu jumladan davlat maqsadli jamg’rmalari mablag’larining)
markazlashtirilgan jamg’armasi bo’lib, unda daromadlar manbalari va ulardan
tushumlar miqdori, shuningdek, moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun
ajratiladigan mablag’lar sarfi yo’nalishlari va miqdori nazarda tutiladi”.
Mahalliy byujedlar – hududiy moliyaning asosiy tashkil etuvchi hisoblanadi.
Mahalliy byudjetlarning daromadlari, asosan, mahalliy soliqlar va yig’imlar, soliqsiz
daromadlar, yuqori turuvchi budjet tashkilotidan olinadigan ajratmalardan tashkil
topadi
Mahalliy byudjetlarga quyidagicha ta’rif berilgan: «Mahalliy byudjet – davlat
byudjetining tegishli viloyat, tuman, shahar pul mablag’lari jamg’armasini tashkil
etuvchi bir qismi bo’lib, unda daromalar manbalari va ulardan tushumlar miqdori,
7
shuningdek, moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag’lar
sarfi yo’nalishlari va miqdori nazarda tutiladi».
Qonunda qayd etilishiga ko’ra, mahalliy byudjetlar bo’g’inlari tarkibiga
quyidagilar kiradi.
- Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti
- Viloyatlar byudjeti
- Shaharlar byudjeti
- Tumanlar byudjeti
- Shaharlar tarkibidagi tumanlar byudjeti (Toshkent shahrida)
- Tumanlar tarkibidagi shaharlar byudjeti
1 – rasm. 2019 byudjet tushumlarida hududlarning ulushi (foizdda)
Bizda ko’rinib turibtiki 2019-yilda O’zbekiston hududida Toshkent shahri eng
yuqori ya’ni hududlar ichida byudjet tushumining chorak qismini tashkil etadi va
keyin o’rinda qo’shilgan qiymat solig’i hisonlanadi. Hamda bu ko’rsatkichning quyi
qismida Namangan, Surxondaryo, Xorazm va Sirdaryo viloyatlari o’z o’rnini
egallagan.
Hamda shuni aytish joizki Hududiy davlat boshqaruv organlari moliya
tizimining asosiy tarkibiy qismi – bu mahalliy byudjet hisoblanadi.
8
Davlat byudjetining harakat qilish mexanizmi ikki ko’rsatkichda bo’ladi:
1. Davlat byudjetining daromadlari.
2. Davlat byudjetining harajatlari.
Daromadlar – bu davlatning sub’ekti sifatida faoliyat ko’rsatishi uchun
moliyaviy baza hisoblanadi.
Xarajatlar – umumjamiyat ahamiyatiga molik bo’lgan tadbirlar va iste’mollar
moliyaviy resurslar bilan ta’minlaydi.
Byudjet daromadi birinchidan, ijtimoiy ishlab chiqarish qatnashchilari
tomonidan jami ijtimoiy mahsulotni qiymatini taqsimlash natijasida shakllangan
bo’lsa, ikkinchidan, davlat ixtiyorida vujudga kelgan qiymatni maqsadli fondlar
hududlararo va tarmoqlararo fondlarni tashkil etish uchun qayta taqshimlash
xususiyatga egadir.
Soliq – fuqaro, firma va korxonalardan davlat byujetiga undiriladigan, qonunda
ko’rsatilgan majburiy to’lovdir. Soliqlar davlat byujedtining asosiy daromad mabai
hisoblanadi.
Mamlakatda soliqlarni joriy etishdan maqsad:
- Ijtimoiy tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishni pul bilan ta’minlash
- Aholi daromadlarini qayta taqsimlash
- Ba’zi ishlab chiqarish sohalarini qo’llab – quvvatlashdan iborat
Mamlakatimizdagi mavjud soliq qonunchiligi asosida fuqarolar va korxonalar
tomonidan to’lanadigan soliq turlariga quyidagilar kiradi: foyda solig’i, daromad
solig’i, aksiz solig’i, mol – mulk solig’i, yer solig’i, qo’shilgan qiymat solig’i, tabiiy
resurslardan foydalanganlik uchun to’lanadigan soliq va boshqalar.
Soliqlardan tashqari soliqlarga tenglashtirilgan ayrim majburiy to’lovlar ham bor
– ki ularni to’lash ham soliq to’lovchilar uchun majburiyatdir. Ularga quyidagilar
kiradi: ijtimoiy to’lov, fuqarolarning byudjetdan tashqari jamg’armalarga sug’urta
badallari, byudjetdan tashqari sug’urta jamg’armalariga majburiyat ajratmalar,
davlat boji, bojxona to’lovlari, turli yig’imlar va h.k.
Soliqlar bevosita va bilvosita soliq turlariga bo’linadi. Fuqora va korxonalardan
bevosita davlat xazinasiga undiriladgan soliqlar bevosita soliqlar.
9
Fuqarolar tomonidan to’g’ridan to’gri davlatga emas, balki avvaliga muayyan
tovarlarni sotuvchi korxonalarga to’lanadigan, so’ngra esa korxona tomonidan
davlatga o’tkaziladigan soliqlar bilvosita soliqlar.
Bilvosita soliqlarga qo’shilgan qiymat solig’i, aksiz solig’i kabilar kiradi.
Soliqlar orqali davlat iqtisodiy faoliyat shug’ullanuvchi sub’ektlarning
moliyaviy xo’jalik faoliyatiga bevosita yoki bilvosita ta’sir etib, ular faoliyatini
kengaytirish yoki cheklab qo’yish mumkin.
Soliq tizimi aniq maqsadga qaratilgan moliyaviy siyosat bo’lishi bilan birgalikda
yapli ichki mahsulotning bir qismi qayta taqsimlaydi va shu tarzda iqtisodiyotning
tarkibiy tuzilishini o’zgartirishda, aholini ijtimoiy himoyalash kafolatini
ta’minlashda bevosita ishtirok etadi.
Soliq tizimini isloh qilishdan ko’zlangan asosiy maqsad korxonalar zimmasidagi
soliq yukini keskin kamaytirishdir. Korxonalar zimmasidagi soliq yukining
yengillashtirilishi, soliq stavkasining kamaytirilishi natijada ishlab chiqarishni
rivojlantirish va iqtisodiyotni barqarorlashtirishga erishishga olib keladi. Shu bilan
bir qatorda, korxona va tashkilotlarning soliqlar bo’yicha byudjet bilan
hisoblashishlari, ularning hisobi, tahlili va nazoratini takomillashtirishga olib
kelmoqda.
Ba’zi soliqlar to’g’ridan to’g’ri davlat xazinasiga kelib tushadi. Bunday soliqlar
davlat soliqlari. Davlat soliqlariga qo’shilgan qiymat solig’i, aksiz solig’i,
korxonalar foydasi (daromadi)dan olinadigan soliqlar, Fuqarolardan olinadigan
daromad solig’i kabilar kiradi.
Mahalliy hokimiyat, viloyat, tuman boshqaruv organlari ixtiyoriga beriladigan
soliq turlari mahalliy soliqlar deb yuritiladi. Bunday soliq turlariga yer solig’i, mol
– mulk solig’i kabi soliqlar va qator mahalliy yig’imlar hamda soliqdan tashqari
ba’zi majburiy to’lovlar kiradi.
Iqtisodchi olimlarning byudjet - soliq siyosatiga oid
nazariyalari
10
Sohibquron Amir Temur o’z iqtisodiy qarashlarida soliq masalasiga alohida
ahamiyat bergan. Sohibquron o’z davrida soliq siyosatini xalq manfaatidan kelib
chiqqan holda amalga oshirgan. U agar aholi soliq tizimi orqali kambag’allashib
ketsa, davlat ham oqibatda kambag’allashib boradi, aholining boy – badavlat
yashamog’i uchun adolatli soliq tizimi zarur, deb hisoblagan.
Soliqlarning mohiyati to’g’risidagi qarashlar va ularning jamiyat iqtisodiy
tizimidagi o’rni jamiyat munosabatlarining rivojlanishi bilan mos ravishda
rivojlanib bormoqda.
XVIII asrda soliq nafaqat iqtisodiy ma’noga ega bo’lgan, balki huquqiy ma’noga
ham egaligi haqida tasavvur shakllangan. Aynan shu davrda soliqlarga fuqarolarni
davlat oldidagi yuridik majburiyati sifatida qaraldi. Shunday qilib, ingliz tilida
hozirgacha ba’zi bir soliqlar “duty” deb nomlanadi, ya’ni qarz, majburiyat deganidir.
XVII asrgacha hamma soliq to’g’risidagi tasavvurlar tasodifiy va tartibsiz
xarakterga ega bo’lgan, bu esa ushbu davrgacha soliqlarga bag’ishlangan tadqiqotlar
tor doirada olib borilganligidan dalolat beradi. Vaqtinchalik va tasodifiy soliqlarni
doimiy va umumiy to’lovlarga aylantirilishi aholining noroziligiga olib keldi va bu
holat moliya ilmidan soliqni nazariy asoslab berishni talab qilar edi. Uzoq vaqt
davomida soliq nazariyasida - klassik qarashlar asosiy nazariya bo’lib keldi. Bundan
200 yillar chamasi ilgari A. Smit tomonidan davlat moliyasi evolyutsiyasini
o’rganishga asos solindi. Bu nazariya mustaqil xo’jalik yurituvchi sub’ektlar
daromadidan davlat xazinasiga tartibli va samarali ravishda soliq undirishning to’rt
tamoyilini o’rtaga qo’ydi: tenglik, aniqlik, to’lashning qulayligi va arzonligi
hisoblangan.
Klassik-olimlar U. Peti, J. B. Sey va ingliz iqtisodchilari D. Rikkardo, J. Mil lar
iqtisodiyotni samarali va o’zini-o’zi boshqara oladi deb hisoblashgan. Ularning
fikricha talab taklifni yaratadi, agar ishlab chiqaruvchilar ko’payib ketishsa ular
o’zlari taqchil tarmoqlarga o’tishini, soliqlar esa faqatgina byudjet daromadining
manbai sifatidagina rol o’ynaydi xolos deb hisoblashgan.
Soliqlar bo’yicha olib borilgan izlanishlar faqatgina uni undirish (tenglik va
progressivlik) va undirilgan mablag’larni fiskal ehtiyojlarni qondirish uchun
11
ishlatish ustida olib borilar edi. Ammo iqtisodiyotning rivojlanishi va iqtisodiy
sikllarning bo’lib turishi klassiklar nazariyalarni bir qadar o’zgarishiga olib keldi,
ya’ni davlatning ro’li va iqtisodiy jarayonlarga ta’sir ko’rsata olishini belgilab berish
kerak bo’lib qoldi. Bundan tashqari soliqqa tortishning ijtimoiy-iqtisodiy
chegaralarini ham belgilab olish kerak edi.
Asosiy soliq nazariyalari XVII asrdan boshlab shakllana boshladi va asosiy
tamoyillarning mujassamlashganligi sifatida “burjuaziya” ilmida umumiy soliq
nazariyasi nomini oldi. Uning asosiy yo’nalishlari bevosita jamiyatning iqtisodiy
rivojlanishi ta’siri ostida shakllandi.
Umuman olganda, soliq nazariyasi deganda soliqlarning mohiyati va ahamiyati,
ularning jamiyatdagi iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy hayotidagi o’rni, ro’li va
ahamiyati haqidagi ilmiy bilimlarning u yoki bu tizimi ifodalanadi. Boshqacha qilib
aytganda, soliq nazariyasi soliqlarning u yoki bu vazifasini tan olinishiga qarab
davlatlarning soliq tizimlarini turli xil shakllanish modellarini o’zida aks ettiradi.
Keng ma’noda soliq nazariyasi har qanday umumiy ilmiy tadqiqotlarni o’rganish
bilan birga (umumiy soliq nazariyasi) soliqqa tortishning alohida muammolarini
ham o’rganadi (xususiy soliq nazariyasi).
Xususiy soliq nazariyalari turli xil soliqlarning o’zaro nisbatlarini, soliqlarning
tarkibini, soliq stavkalarini va boshqalarni o’rganadi. Bu nazariyaning yaqqol misoli
yagona soliq nazariyasidir. Shu tariqa umumiy soliq nazariyalari soliqqa tortishni
umumiy jihatlarini, xususiyatlarini belgilab bersa, xususiy soliq nazariyalari esa
qaysi soliqlarni joriy qilish kerakligi, ularning sifat tarkibi qanday bo’lishi kerakligi
va boshqalarni belgilab beradi.
Umumiy soliq nazariyalari: Umumiy soliq nazariyalarining ilk kurinishlaridan
biri soliqqa tortishning almashinuv nazariyasi hisoblanadi. Bu nazariyaning
mohiyati
shundan
iboratki,
fuqarolar
tashqi
kuchlar
hujumidan
himoyalanishni, davlatda tartib saqlashni va boshqalarni davlatdan to’lagan soliqlari
hisobiga sotib olishadi. Ushbu nazariya faqatgina o’rta asrlar sharoitiga mos bo’lib,
o’sha davrda boj va yig’imlarga harbiy va huquqiy himoya sotib olinishi sifatida
12
qaralib, go’yo qirol va fuqarolar o’rtasida tuzilgan shartnoma sifatida qaralgan. Bu
sharoitda almashinuv nazariyasi mavjud munosabatlarning rasmiy aksi edi.
Almashinuv nazariyasining turli xil ko’rinishlari mavjud bulib, ulardan biri
ma’rifat davrida paydo bo’lgan atomistik nazariyadir. Uning namoyondalari bo’lib
frantsuz Sebastyan de Voban (1633-1707 yillar “Jamiyat bitimi” nazariyasi) va Sharl
Monteske (1689-1755 yillar “Omma bitimi” nazariyasi) hisoblanadi. Bu nazariya
tarafdorlari soliqlar, fuqarolar va davlat o’rtasidagi bitim hisoblanib fuqarolar
davlatning himoyasi, xavfsizlikni ta’minlash va boshqa xizmatlari uchun soliq
to’lovlarini to’laydilar deb tushuntirishga harakat qilganlar. Shundan kelib chiqib,
hech kim davlat xizmatlarini rad eta olmaganidek, soliqlarni to’lashni ham rad eta
olmaydilar deb hisoblashadi. Oxir-oqibat ushbu bitim eng foydali bo’lib, hattoki eng
kuchsiz davlat ham har bir fuqaro o’z-o’zini xavfsizligini ta’minlagandan ko’ra
yaxshiroq va afzalroq muhofaza qila olishini qayd etadi Shuningdek angliyalik
iqtisodchilar Tomas Gobbs Volter va Onore Mirabolar ham ushbu nazariya
tarafdorlari hisoblanishgan.
XIX asrning birinchi yarmida shveytsariyalik iqtisodchi Simond de Sismondi
o’zining “Politekonomikaning yangi asoslari” nomli ilmiy asarida soliq nazariyasini
rohatlanish (qanoatlanish) nazariyasi sifatida ta’riflaydi.
Soliqlar go’yoki, fuqarolarni jamiyatdan olgan rohatlari uchun to’lov sifatida
qaraladi. Fuqarolar soliqlarni to’lash hisobiga jamiyatdagi tartib-intizom, odil
sudlov tizimi, mol-mulki va shaxsiyatini muhofaza qilish kabi xizmatlarni sotib
oladi va bunday xizmatlarni fuqarolarning rohatlanishi sifatida qaraydi. Shunday
qilib, Sismondi o’zining ushbu nazariyasida u almashinuv nazariyasining zamonaviy
ko’rinishini ifodalashga harakat qilgan.
Ushbu davrda soliqlarga sug’urta mukofoti sifatida qarash shakllandi, bu qarash
tarafdorlari frantsuz hukumati arbobi Adolf Ter va angliya iqtisodchisi Djon Mak-
Kulloxlardir. Ularning fikricha, soliq – bu sug’urta to’lovidir, ya’ni har qanday xavf-
xatar paydo bo’lish tasodifi uchun fuqarolar davlatga soliq to’laydilar. Soliq
to’lovchilar tijoratchilar hisoblanib, ular o’z daromadlariga bog’liq holda mulkini
urushdan, yong’indan va talonchilikdan himoya qiladilar. Ammo soliq sug’urta
13
to’lovi kabi sug’urta hodisasi ro’y berganda fuqarolarga qaytarilish uchun emas,
balki himoya va xavfsizlikni ta’minlash xarajatlarini moliyalashtirish sifatida
to’langan.
Klassik soliq nazariyasi (soliqning neytral nazariyasi) ancha yuqori nazariy
ahamiyatga ega bo’lib, ushbu nazariya shotlandiyalik iqtisodchi A.Smit, ingliz
iqtisodchisi D.Rikardo hamda ularning davomchilarining ilmiy faoliyatlari bilan
bog’liqdir. Bu nazariya tarafdorlari soliqni davlatning xarajatlarini qoplovchi bir
daromad sifatida qarashgan. Ushbu qarashlar A.Smitning bozor iqtisodiyoti
nazariyasiga asoslangan edi. Bozor sharoitida xo’jalik sub’ektlarining mustaqilligi
va erkin faoliyat ko’rsatishi talab etiladi.
A.Smit davlat boshqaruvining markazlashgan shakliga qarshi chiqib, bu borada
quyidagilarni bayon etadi «Markazlashgan boshqaruv tizimidan markazlashmagan
boshqaruv tizimiga o’tish talabni qondirishning maksimal darajaga etishini
ta’minlaydi. Bozor iqtisodiyoti biror bir tarzda boshqarilmasa ham, u qat’iy
qoidalarga bo’ysinadi».
A.Smit o’zining «Xalqlar boyligining sabablari va tabiatlari» nomli kitobida bu
qoidalarni tahlil qilib, erkin raqobat sharoitida bahoni ishlab chiqarish xarajatlariga
mos kelishi va resurslarni tarmoqlar ichida taqsimlanishi misolida ko’rsatib o’tishga
harakat qilgan.
Shuningdek, A.Smit davlat bozor iqtisodiyoti rivojlanishini ta’minlashi va
mulkdorlar huquqlarini himoya qilishi kerak deb hisoblaydi. Bu funktsiyalarni
bajarishi uchun davlatga ma’lum miqdordagi mablag’lar kerak. Bozor iqtisodiyoti
sharoitida davlatning to’g’ridan-to’g’ri daromadi kamayadi, shuning uchun
yuqoridagi xarajatlarni qoplash uchun soliqlardan tushumlar asosiy o’rinni egallashi
kerak. Davlatning boshqa xarajatlarini moliyalashtirish (qurilish, yo’llar, sud
organlarining binolari va boshqalar uchun xarajatlar) boj va yig’imlar hisobiga, ya’ni
ushbu xizmatlardan manfaatdor shaxslar hisobiga amalga oshiriladi. Shuning uchun
soliqlar beminnat xususiyatga egaligi, boj va yig’imlar esa soliq sifatida
qaralmasligiga urg’u bergan.
14
Klassik nazariya asoschilaridan biri bo’lmish frantsuz huquqshunos olimi Polya
Mari Golmening qayd etishicha, soliqlarning yagona maqsadi davlatning
xarajatlarini qoplashdir. Bu kontseptsiya soliqning «g’aznani to’ldiruvchi va faqat
soliqni moliyaviy funktsiyasini tan oluvchi» vazifasini chegaralaydi va u «davlat -
nazoratchi» kontseptsiyasi bilan bog’liq. Lekin iqtisodiy munosabatlarni rivojlanishi
bu nazariyani o’zgarishiga olib keldi.
Neoklassik nazariya tarafdorlari iqtisodiy jarayonni noto’g’ri ko’rsatish
oqibatida soliqqa tortish bir sohaga ijobiy ta’sir etsa, ikkinchi sohaga salbiy ta’sir
etishini inobatga olgan holda soliqni iqtisodiyotga ta’sirini rad etmaydilar. Soliqqa
tortishning klassik nazariyasi hozirgi kunga kelib bir qadar o’z kuchini yo’qotgan,
chunki hozirgi kunda jiddiy salbiy iqtisodiy oqibatlarsiz soliqlar orqali milliy
mahsulotning 14 qismini undirish mumkin emas. Soliqlarning undirilishi
fuqarolarning sotib olish qobiliyatini kamaytiradi va tadbirkorlarning investitsion
imkoniyatlarini pasaytiradi, egri soliqlar tovar narxini oshiradi va iste’molga ta’sir
etadi, bu esa o’z-o’zidan jamiyatdagi ko’plab iqtisodiy jarayonlarga ta’sir etadi.
Soliqqa tortishning klassik nazariyasiga ingliz iqtisodchisi Djon Meynord Keyns
hamda uning izdoshlari izlanishlariga asoslangan keynschilik nazariyasi qarshi
chiqdi. Bu nazariyaning markaziy g’oyasi quyidagidan iborat soliqlar iqtisodiyotni
boshqarishning muhim qurolidir, uning muvaffaqiyatli rivojlanishining tarkibiy
qismlaridan biridir. Keyns o’zining «Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi»
nomli ilmiy asarida bayon qilgan fikriga ko’ra iqtisodiy o’sish faqat to’la bandlik
sharoitida pul jamg’armasiga bog’liq bo’ladi.
Ammo to’la bandlikka erishish mumkin emas. Bunday sharoitda katta jamg’armalar,
iqtisodiy rivojlanishga to’sqinlik qiladi, jamg’armalarni ishlab chiqarishga
qo’yilmasligi passiv daromad manbai hisoblanadi. Shuning uchun salbiy oqibatlarni
bartaraf etish uchun ortiqcha jamg’armalar soliqlar yordamida undirib olinishi
kerak. Keng ma’noda keynschilik nazariyasi iqtisodiyotni makroiqtisodiy darajada
tahliliga asoslangan. Bu nazariya “samarali talab”ni yaratish, ya’ni yaratilgan
mahsulotning butunlay sotilishiga davlatning tartiblashgan siyosati bilan aralashsa
samarali bo’lishini isbotlab berdi.
15
Keynsgacha bo’lgan davrda davlatning asosiy boyligi bo’lib tejamkorlik
qobiliyatini ham qo’shdi, ya’ni dunyoning boyliklariga erishishning asosiy shartlari
deb ko’rsatib berdi. Shuning uchun ham investitsiyalar oqib kelishiga erishishda
davlatning roli kichik emasligini ko’rsatadi, ya’ni davlat faqatgina pul-kredit
siyosati bilangina emas, balki o’zining byujdet siyosati, ya’ni davlat o’zining
siyosatini davr talabiga mos soliq tizimini yaratish, soliq stavkalarini tartibga
solishga qaratishini ko’rsatadi. U shu bilan birga yangilikka erishishga davlat
hamkorlik va yordam ko’rsatishini ta’kidlaydi.
Xususiy soliq nazariyalari: Xususiy soliq nazariyalari ichida eng
birinchilaridan biri bo’lib, to’g’ri va egri soliqlar nisbati nazariyasi hisoblanadi.
Evropa tsivilizatsiyasi rivojlanishining boshlang’ich davrida to’g’ri va egri
soliqlarning joriy qilinishi jamiyatning siyosiy rivojlanishiga bog’liq bo’lgan. Mulk
ancha tekis taqsimlanganligi oqibatida hali demokratik tartiblar saqlanib qolgan
o’rta asr shaharlarida soliq tizimlari asosan to’g’ri soliqlarga asoslanib tuzilgan. Egri
soliqlar ancha og’ir va xalq ahvoliga salbiy ta’sir qiladi deb hisoblangan, chunki ular
tovar qiymatini oshiradi. Aristokratiya xalq qarshiligini sindirganidan so’ng egri
soliqlarning qo’llanilish ustunligi o’rnatildi va u asosan birinchi zarur bo’lgan
tovarlarga nisbatan qo’llanildi (masalan, tuzga soliq). Shunday qilib, birinchi
yondashuvga asosan egri soliqlar soliq to’lovchilar uchun zararli hisoblanadi, chunki
ular xalq ahvolini yomonlashtiradi. O’rta asrlar oxirlarida paydo bo’lgan ushbu
nazariyaga ikkinchi yondashuv esa, aksincha egri soliqlarni joriy qilinishi zarurligini
asoslab bergan. Egri soliqlar yordamida soliqqa tortishning teng sharoitlarini
ta’minlash taklif etilgan. Boy tabaqa vakillari soliqlar bo’yicha turli xil imtiyozlarga
ega bo’lganligi sababli ular oladigan daromadlar soliqqa tortilmay qoladi. Shuning
uchun egri soliqqa tortish tarafdorlari soliqlarni tovar narxiga ustama shaklida
belgilanishini yoqlab chiqadilar.
A.Smit va D.Rikardolar ham egri soliqqa tortish tarafdorlari hisoblanishgan, ular
uni ixtiyoriylik g’oyasi orqali asoslab berishdi. Bu g’oya egri soliqlar to’g’ri
soliqlarga qaraganda yengilroq degan tasdiqdan kelib chiqadi, chunki ulardan egri
soliqlarga tovarlarni xarid qilmasdan oson qochish mumkin degan xulosani beradi.
16
Lekin XIX asr oxirida to’g’ri soliqlar tenglashtirish maqsadi uchun, egri soliqlar esa
tushumlarning samarali olinishi uchun mo’ljallanishi, ushbu masala bo’yicha
hamma bahslashuvlar to’g’ri va egri soliqqa tortish o’rtasida o’zaro balansni
ta’minlash zarur degan xulosaga kelindi. Ba’zi mutaxassislar “to’g’ri va egri
soliqlarning oqilona qorishmasi” to’g’risidagi g’oyaga hattoki soliq tizimining bir
tamoyili sifatida qarashgan. Xususiy soliq nazariyalari ichida muhim ahamiyat kasb
etgan nazariyalardan biri yagona soliq nazariyasidir. Yagona soliq nazariyasidan
qurol sifatida ijtimoiy - siyosiy islohotchilar bir necha bor foydalanishgan. Shuni
ta’kidlash lozimki, bu nazariya soliq muammolaridan ko’ra ko’proq ijtimoiy-siyosiy
muammolarni ko’rib chiqqan. Yagona soliqni joriy qilish g’oyasi barcha davrlarda
mashhur hisoblangan. Hattoki, Angliyada XVIII asrda binolarga nisbatan yagona
soliq joriy etish kerak degan shior ostida partiya faoliyat ko’rsatgan. Mazkur
nazariyaning tarafdorlari yagona soliqqa hamma ofatlardan da’vo sifatida
qarashgan. Yagona soliq joriy qilinganidan keyin kambag’alchilik bartaraf etiladi,
ish haqi oshadi, ortiqcha ishlab chiqarish bo’lmaydi, sanoatning hamma
tarmoqlarida ishlab chiqarish o’sishi yuz beradi deb ta’kidlangan. Yagona soliq - bu
soliqqa tortishning muayyan ob’ektga nisbatan qo’llanadigan yagona, bitta soliqdir.
Soliqqa tortishning yagona ob’ekti sifatida turli nazariyotchilar tomonidan yer,
xarajatlar, ko’chmas mulk, daromad, kapital va boshqalar taklif qilingan. Yagona
soliqning birinchi ko’rinishlaridan biri bo’lib yer rentasiga soliq hisoblanadi.
Fiziokratlar - jamiyat rivojlanishining qishloq xo’jaligi 34 tizimi tarafdorlari
hisoblanib, sanoatda sof daromad yaratilmaydi deb hisoblashgan. Ularning fikriga
ko’ra hamma boyliklar yerda mujassamlangan va yerdan olinadi.
Shuning uchun daromadning yagona manbai sifatida yer rentasiga yagona
soliqni joriy etish kerak. Demak bu soliq turini faqat yer egalari to’lashlari kerak
bo’ladi. Bu nazariya yagona soliqni joriy etishni asosi sifatida «yerni hamma uchun
umumiyligi»g’oyasi sifatida taklif qilingan edi. Yer – bu Ollohning ne’mati va u
hammaga tegishli bo’lishi kerak. Bundan tashqari hamma boylik yerdan olinadi.
Xaqiqatda esa yer muayyan shaxslarga tegili bo’lgani uchun ular boylikning yagona
manbai egalari sifatida yagona soliqni to’lashlari shart. XIX asrda amerikalik
17
iqtisodchi Genri Djordj (1839-1897 yillar) «yagona yer solig’i» g’oyasini ilgari surib
unga umumiy to’qchilik va “ijtimoiy tinchlikni” ta’minlash vositasi sifatida qaragan.
Yagona soliq nazariyasini o’rganishda shuni ta’kidlash joizki, soliqqa tortish ob’ekti
qanday bo’lishidan qat’iy nazar, bu nazariya progressiv ahamiyat kasb etmaydi.
Yagona soliqning ijobiy tomonlarini sifatida uni hisoblash va yig’ishning osonligi
bilan bog’liq tomonlarini tan olib, biroq shuni qayd etish lozimki, sof holatta bu
nazariya utopikdir va uni amaliyotga butun mamlakat soliq tizimi sifatida qo’llab
bo’lmaydi.
Lekin boshqa soliqqa tortish tizimlari bilan birga qo’llanilganda u ijobiy rol
o’ynashi mumkin. Masalan, yagona soliq nazariya asosida yotuvchi g’oya
O’zbekiston Respublikasining soliq tizimida qisman ifodalanganligini ko’rishimiz
mumkin. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 15 apreldagi
«Soliq solishning soddalashtirilgan tizimiga o’tgan mikrofirmalar va kichik
korxonalarga soliq solish tartibi to’g’risida» gi 159-sonli Qaroriga muvofiq kichik
korxonalar va mikrofirmalar umumdavlat soliqlari hamda mahalliy soliqlar va
yig’imlarni to’lash o’rniga hisobot davridagi xo’jalik faoliyati natijalari bo’yicha
hisoblanadigan yagona soliqni to’lashlari mumkin. Bu vaziyatda yagona soliqni
joriy qilinishiga progressiv qadam sifatida qarash mumkin, chunki bu orqali kichik
biznes sub’ektlarining soliqqa tortishda osonlik va qulaylikka erishiladi. Soliqqa
tortishning nazariy jihatlariga soliqlarning ijtimoiy-siyosiy tabiati ham katta ta’sir
o’tkazadi. Bu ayniqsa proportsional va progressiv soliqqa tortish nazariyalari
nisbatida namoyon bo’ladi. Proportsional soliqqa tortish g’oyasiga muvofiq soliq
stavkalari soliq to’lovchining daromadi hajmidan qat’iy nazar unga nisbatan yagona
foizda belgilangan bo’lishi kerak. Progressiv soliqqa tortish g’oyasiga muvofiq soliq
stavkalari va soliqqa tortish yuki soliq to’lovchi daromadining o’sishi bilan
ko’tariladi. Progressiv nazariya tarafdorlari bo’lib har doim jamiyatni sotsialistik
qayta qurilishining yetakchi tarafdorlari chiqishgan, Karl Marks va Fridrix Engels
esa o’zlarining Komunistik Manifestida uni hattoki xususiy mulkchilikning
yo’qotilishi va sotsializmni qurilishi bilan bog’lashgan.
18
O’zbekiston Respublikasida byudjet – soliq soliq
siyosatining amaldagi holatini tahlili
Iqtisodiy yuksalish va moliyaviy barqarorlik talablariga javob beradigan soliq
tizimini yaratishda soliq yukini mumkin qadar past va optimal darajada bo’lishiga
19
erishish muhimdir. Bu bir qarashda unchalik murakkab emasdek tuyulsa – da, aslida
bunday emas. Bu o’z navbatida bu sohada ilmiy tadqiqotlarni chuqur olib birishni ,
har tomonlama puxta uylangan va asoslagan amaliy xulosalar asosida ish ko’rishni
taqozo etadi. Chunki, soliqlar davlatga ham, soliq to’lovchiga ham salbiy ta’sir
ko’rsatmasligi lozim.
Soliq turlari 9 tagacha qisqartirildi. Yangi tahrirdagi Soliq kodeksida soliqlarni
unifikatsiyalash, o‘xshash soliq solish bazasiga ega soliqlarni birlashtirish orqali ular
soni maqbullashtirildi, soliq hisobotlari kamaytirildi va soddalashtirildi.
Soliq to’g’risidagi barcha qonun hujjatlari quyidagi tamoyillarga asoslanadi.
- Majburiylik, bu tamoyilga asosan, soliqlar barcha fuqoralar uchun majburiy
to’lov hisoblanadi.
- Aniqlik tamoyilliga ko’ra, soliq va boshqa majburiy to’lovlarni qachon, qancha
miqdorda hamda qay tartibda to’lash tushunarli tarzda ifodalangan bo’lishi
lozim.
- Adolatli tamoyiliga asosan, soliq solish umumiy bo’lib, soliq tizimida
imtiyozlarni belgilash ijtimoiy asolat tamoyillariga roiya qilinadi.
- Yagonalik tamoyiliga ko’ra, soliq tizimi O’zbekistonning butun hududida barcha
soliq to’lovchilarga nisbatan yagona hisoblanadi.
- Oshkoralik tamoyiliga ko’ra, soliq solish masalarini tartibga soluvchi har qanday
me’yoriy – huquqiy hujjatlar rasmiy nashrlarda e’lon qilinishi shart
- Soliq to’lovchining haqligi tamoyiliga ko’ra, soliqqa oid hujjatlarda aniqlangan
noaniqliklar soliq to’lovchi foydasiga hal qilinadi.
O‘zbekiston Respublikasi hududida quyidagi soliqlar belgilanadi
1) qo‘shilgan qiymat solig‘i;
2) aksiz solig‘i;
3) foyda solig‘i;
4) jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i;
5) yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq;
20
6) suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq;
7) mol-mulk solig‘i;
8) yer solig‘i;
9) ijtimoiy soliq.
O‘zbekiston Respublikasi hududida yig‘imlar belgilanishi mumkin. Yig‘imlarni
joriy etish, hisoblab chiqarish va to‘lash tartibi Soliq Kodeksida hamda boshqa
qonun hujjatlarida belgilanadi.
Avtotransport yig‘imini hisoblab chiqarish va to‘lash tartibi ushbu Kodeks bilan
tartibga solinadi.
Davlat bojini hisoblab chiqarish va undirish tartibi davlat boji to‘g‘risidagi qonun
hujjatlarida belgilanadi.
2 – rasm. 2018 – 2019 yillardagi byudjet tushumlari (mlrd.so’m)
2018 yilda byudjetga jami tushumlar 54203 mlrd so’mni tashkil etgan bo’lsa
2019 yilda 29063 mlrd so’mga ortib 83266 mlrd so’mni tashkil etgan. Shu jumladan
bevosita soliqlar 2018 yilda 17540 mlrd so’mni tashkil etgan bo’lsa 2019 – yilda
mos ravishta 5132 mlrd so’mga ortib 2019 –yilda 22672 mlrd so’mni, bilvosita
soliqlar esa 2018 – yilda 20282 mlrd so’mni tashkil etgan va 2019 yilda 12874 mlrd
so’mni o’sish suratlarini tashkil etgan va resurs to’lovlari va mol – mulk solig’i 2019
– yilda 2018 – yilga nisbatan 1. 55 nisbat bilan o’sish suratlarini qayt etgan hamda
davlat boji va jarimlari 1.26 nisbat bilan va oxirgisi boshqa soliqlar va yig’imlar 2.65
nisbat bilan bu o’sish suratlarini ko’rsatib o’tgan.
21
3 – rasm. 2019 yildagi jami tushumlarda soliq turlarining ulushi (foizda)
O’zbekiston Respublikasida eng ko’p tushum yig’indisini qo’shilgan qiymat
solig’i hisoblanadi va keyingi o’rinlarda mos rsavishta yer qa’ridan foydaganlikgi
uchun soliq, jismoniy shaxslar uchun daromad solig’i hamda oxirgi o’rinlarda davlat
boji va resurslaridan foydalanganlikgi uchun soliq hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi fuqarolar quyidagi, o’zlarining huquqlari va
majburiyatlari Soliq kodeksi mujassamlashtirilgan bular quyidagilari
Soliq to‘lovchilar, soliq agentlari va vakolatli organlar soliq munosabatlarining
subyektlaridir.
Soliq organlari, Soliq Kodeksda nazarda tutilgan hollarda, hujjatlarni elektron
hujjat tarzida soliq to‘lovchining shaxsiy kabinetiga yuboradi. Yuborilgan hujjatlar
soliq to‘lovchi tomonidan o‘qib chiqilganidan keyin, lekin ushbu hujjat jo‘natilgan
sanadan e’tiboran uch kundan kechiktirmay olingan deb hisoblanadi.
Agar soliq to‘lovchida soliq to‘lovchining shaxsiy kabineti mavjud bo‘lmasa,
hujjatlar buyurtma xat qilib pochta orqali yuboriladi va ular jo‘natilganidan so‘ng
besh kundan keyin olingan deb hisoblanadi.
Hujjatlar soliq to‘lovchiga yoki uning vakiliga shaxsan mazkur hujjatlar olingan
sana ko‘rsatilgan holda imzo qo‘ydirib topshirilishi mumkin.
Soliq to‘lovchilar, Soliq Kodeksda nazarda tutilgan hollarda, soliq organlariga
hujjatlarni mazkur moddaning ikkinchi — to‘rtinchi qismlarida ko‘rsatilganiga
o‘xshash tartibda yuboradi. Bunda ushbu hujjatlar soliq organlariga soliq
to‘lovchining shaxsiy kabineti orqali yuborilganda — jo‘natilgan kun, pochta orqali
yuborilganda besh kundan keyin olingan deb hisoblanadi.
Ushbu Kodeksda nazarda tutilgan hujjatlarning, elektron hujjat aylanishini
ta’minlash uchun zarur bo‘lgan hujjatlarning shakllari, mazkur hujjatlarning
shakllarini to‘ldirish tartibi, bunday hujjatlarni qog‘ozda yoki telekommunikatsiya
kanallari orqali elektron shaklda yoxud soliq to‘lovchining shaxsiy kabineti orqali
22
yuborish hamda olish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi
tomonidan tasdiqlanadi.
Soliq to‘lovchilar: Soliq Kodeksiga muvofiq zimmasiga belgilangan soliqlar
hamda yig‘imlarni to‘lash majburiyati yuklatilgan yuridik va jismoniy shaxslar soliq
to‘lovchilar deb e’tirof etiladi.
Yuridik shaxslarning alohida bo‘linmalari mazkur shaxslarning soliqlar va
yig‘imlarni to‘lash bo‘yicha majburiyatlarini ushbu Soliq Kodeksida nazarda
tutilgan hollarda va tartibda ushbu alohida bo‘linmalar joylashgan yeri bo‘yicha
bajaradi.
Yirik soliq to‘lovchilar toifasiga kiritilgan soliq to‘lovchilar alohida
bo‘linmalarni hisobga olib markazlashgan holda soliq hisobotini taqdim etadi va
soliqlarni (yig‘imlarni) to‘laydi.
Soliq Kodeksida nazarda tutilgan hollarda yuridik shaxs tashkil etmagan holdagi
chet el tuzilmalari soliq to‘lovchilar deb e’tirof etiladi.
Soliq to‘lovchilar quyidagi huquqlarga ega
soliq organlaridan va boshqa vakolatli organlardan (ularning vakolatlari
doirasida) amaldagi soliqlar to‘g‘risida, soliq to‘g‘risidagi qonun hujjatlaridagi
o‘zgarishlar haqida, soliqlarni hisoblab chiqarish va to‘lash tartibi to‘g‘risida
axborotni, soliq hisobotining va arizalarning shakllarini, shuningdek ularni to‘ldirish
tartibi haqida tushuntirishlarni bepul olish;
o‘z soliq majburiyatlarini bajarish yuzasidan soliq organlarida va boshqa
vakolatli organlarda mavjud bo‘lgan ma’lumotlarni olish;
Soliq Kodeksida belgilangan asoslar mavjud bo‘lganda va tartibda soliq
imtiyozlaridan foydalanish yoxud ulardan foydalanishni rad etish;
soliqlar, penyalar va jarimalarning ortiqcha to‘langan yoki ortiqcha undirilgan
summalarini o‘z vaqtida hisobga o‘tkazish yoki qaytarish;
Soliq Kodeksida belgilangan tartibda va shartlarda soliqlarni to‘lashni
kechiktirish yoki bo‘lib-bo‘lib to‘lash;
soliq solish obyektlarini hisobga olishda, soliqlarni hisoblab chiqarish va
to‘lashda o‘zlari yo‘l qo‘ygan xatolarni mustaqil ravishda tuzatish;
Soliq Kodeksiga muvofiq o‘z hududida o‘tkaziladigan sayyor soliq tekshiruvini
va soliq auditini o‘tkazish chog‘ida hozir bo‘lish;
Sayyor soliq tekshiruvi va soliq auditi materiallari bilan tanishish, shuningdek
ushbu tekshiruvlarning dalolatnomalarini olish;
23
Soliq tekshiruvini amalga oshiruvchi soliq organlariga soliq to‘g‘risidagi qonun
hujjatlarining ijrosiga taalluqli masalalar bo‘yicha tushuntirishlar berish;
Soliq organlari va boshqa vakolatli organlarning hamda ular mansabdor
shaxslarining Soliq Kodeksiga va (yoki) soliq to‘g‘risidagi boshqa qonun
hujjatlariga muvofiq bo‘lmagan talablarini bajarmaslik;
Soliq organlari va boshqa vakolatli organlarning normativ tusga ega bo‘lmagan
hujjatlari hamda qarorlari, ular mansabdor shaxslarining harakatlari (harakatsizligi)
ustidan belgilangan tartibda shikoyat qilish;
Soliq organlari va boshqa vakolatli organlarning qonunga xilof qarorlari yoki
ular mansabdor shaxslarining noqonuniy harakatlari (harakatsizligi) tufayli
yetkazilgan zararlarning o‘rni qoplanishini belgilangan tartibda talab qilish;
Soliq Kodeksida nazarda tutilgan hollarda, soliq tekshiruvi materiallarini yoki
soliq organlarining boshqa hujjatlarini ko‘rib chiqish jarayonida ishtirok etish;
Soliq munosabatlari masalalariga oid o‘z manfaatlarini shaxsan yoxud soliq
maslahatchilari tashkiloti yoki boshqa o‘z vakillari orqali ifodalash;
Soliq siriga rioya etish va uni saqlash.
Soliq to‘lovchilar ushbu Kodeksda va soliq to‘g‘risidagi boshqa qonun
hujjatlarida belgilangan o‘zga huquqlarga ham ega bo‘lishi mumkin.
Soliq to‘lovchining soliq munosabatlarida shaxsan ishtirok etishi uni vakilga ega
bo‘lish huquqidan mahrum etmaydi, xuddi shuningdek vakilning ishtirok etishi soliq
to‘lovchini bunday munosabatlarda shaxsan ishtirok etish huquqidan mahrum
etmaydi.
Soliq to‘lovchilarning huquqlari soliq organlari va boshqa vakolatli organlar
mansabdor shaxslarining tegishli majburiyatlari bilan ta’minlanadi.
Soliq
to‘lovchilarning
huquqlarini
ta’minlashga
oid
majburiyatlarni
bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik O‘zbekiston Respublikasining
qonun hujjatlarida nazarda tutilgan javobgarlikka sabab bo‘ladi.
Soliq to‘lovchilarning majburiyatlari: belgilangan soliqlar va yig‘imlarni o‘z
vaqtida hamda to‘liq hajmda hisoblab chiqarishi va to‘lashi;
- hujjatlarni ko‘rib chiqish yoki tushuntirishlar berish zaruriyati to‘g‘risida
chaqiruv xatini olganida soliq organiga kelishi;
24
- tovarlarni (xizmatlarni) realizatsiya qilishda xaridorga hisobvaraq-
fakturalarni, cheklarni yoki ularga tenglashtirilgan boshqa hujjatlarni berishi;
- soliq tekshiruvini o‘tkazayotgan soliq organlarining mansabdor shaxslariga
soliqlarni hisoblab chiqarish va to‘lash uchun asos bo‘lib xizmat qiladigan
hujjatlar, shuningdek elektron manbalarda saqlanadigan tegishli axborot
bilan tanishish imkoniyatini ta’minlashi;
- soliq organlari va boshqa vakolatli organlarning qonuniy talablarini bajarishi,
ko‘rsatilgan organlarning va ular mansabdor shaxslarining qonuniy
faoliyatiga to‘sqinlik qilmasligi;
- agar Soliq Kodeksida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa, soliq
hisobotlarining va soliqlarni hisoblab chiqarish hamda to‘lash uchun zarur
bo‘lgan boshqa hujjatlarning tegishli soliqlarni to‘lash uchun belgilangan
kalendar yildan keyingi besh yil mobaynida but saqlanishini ta’minlashi;
- o‘zi soliq bo‘yicha hisobga olingan joydagi soliq organlarini O‘zbekiston
Respublikasi yuridik shaxslaridagi va chet el yuridik shaxslaridagi ishtiroki
to‘g‘risida, agar ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) ulushi 10 foizdan ortiq
bo‘lsa, xabardor etishi shart.
Yuridik shaxs bo‘lgan soliq to‘lovchilar ushbu moddaning birinchi qismida
nazarda tutilgan majburiyatlardan tashqari, o‘zlari hisobga olingan joydagi soliq
organlariga o‘zlarining barcha alohida bo‘linmalari to‘g‘risida va alohida
bo‘linmalarga oid ilgari xabar qilingan ma’lumotlaridagi o‘zgarishlar to‘g‘risida
alohida bo‘linma tashkil etilgan yoki mazkur ma’lumotlar o‘zgartirilgan kundan
e’tiboran bir oy ichida xabar qilishi shart.
Soliq Kodeksi bilan zimmasiga soliq hisobotini elektron shaklda taqdim etish
majburiyati yuklatilgan shaxslar soliq organlari tomonidan soliq to‘g‘risidagi qonun
hujjatlari bilan tartibga solinadigan munosabatlardagi o‘z vakolatlarini amalga
oshirish
chog‘ida
foydalaniladigan
hujjatlarning
soliq
organidan
telekommunikatsiya aloqa tarmoqlari orqali elektron shaklda olinishini ta’minlashi
kerak.
Soliq Kodeksiga muvofiq soliq solish obyekti deb e’tirof etiladigan ko‘chmas
mulkka ega bo‘lgan chet el yuridik shaxslari ushbu moddada nazarda tutilgan
majburiyatlardan tashqari, ko‘chmas mulk obyekti turgan joydagi soliq organiga
ushbu chet el yuridik shaxsining ishtirokchilari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni ushbu
Kodeksda nazarda tutilgan hollarda va tartibda xabar qilishi shart. Yuridik shaxs
tashkil etmagan holdagi chet el tuzilmalari ko‘rsatilgan holatlarda o‘z muassislari,
25
benefitsiarlari va boshqaruvchilari haqidagi ma’lumotlarni xabar qilishi kerak. Chet
el yuridik shaxsida (yuridik shaxs tashkil etmagan holdagi chet el tuzilmasida) ushbu
qismda ko‘rsatilgan bir nechta mol-mulk obyekti mavjud bo‘lgan taqdirda, ushbu
shaxs tanloviga ko‘ra, xabar mol-mulk obyektlarining biri turgan yerdagi soliq
organiga taqdim etiladi.
O‘zbekiston Respublikasining bojxona chegarasi orqali tovarlar olib o‘tilishi
munosabati bilan soliqlar to‘laydigan soliq to‘lovchilar zimmasida O‘zbekiston
Respublikasining bojxona to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan
majburiyatlar ham bo‘ladi.
Daromad solig’i to’g’ri soliqlar sirasiga kiradi. Daromad solig’i jismoniy
shaxslarning jami yillik daromadidan olinadi. Jismoniy shaxslarning jami yillik
daromadi ya’ni soliq solish obyekti hisoblanadi hamda har bir kishining yillik
daromadi: ish haqi, mukofotlar, foizlar, aksiyadan olingan dividendlar va
tadbirkorlik faoliyatidan olingan daromadlardan tashkil topadi.
2019 – yilgacha jismoniy shaxslar daromadiga 4 pog’onali soliq solinar edi.
Bunda daromadining 22,5% gacha qismi soliq sifatida undirilar edi. 2019 – yildan
boshlab ish haqi fondidan soliq yukini pasaytirish va jismoniy shaxslarning
daromadlari bo’yicha daromad solig’i hisoblashni soddalashtirish maqsadida 12%
lik yagona stavka belgilandi.
1 – jadval
Soliqqa tortiluvchilardagi 2019 –yilgacha bo’lgan farq
Soliqqa tortiluvchi
daromad
Jismoniy shaxslar daromad solig’i stavkalari
2018 – yil
2019 – yil
Eng kam ish haqi
miqdorigacha bo’lgan
0%
12%
Eng kam ish haqining 5
karrasigacha bo’lgan
7.5%