Hozirgi sharoitda O'zbekiston Respublikasida byudjet – soliq siyosating ustuvor yo‘nalishlari

Yuklangan vaqt

2024-03-25

Yuklab olishlar soni

14

Sahifalar soni

37

Faytl hajmi

739,5 KB


Hozirgi sharoitda O'zbekiston Respublikasida byudjet – soliq siyosating ustuvor yo‘nalishlari Reja: Kirish 1. Byudjet – soliq siyosatining mazmuni vа vazifalar 2. Iqtisodchi olimlarning byudjet - soliq siyosatiga oid nazariyalari 3. O’zbekiston Respublikasida byudjet – soliq soliq siyosatining amaldagi holatini tahlili 4. Hozirgi sharoitda O’zbekiston Respublikasida byudjet – soliq siyosating ustuvor yo’nalishlari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati Hozirgi sharoitda O'zbekiston Respublikasida byudjet – soliq siyosating ustuvor yo‘nalishlari Reja: Kirish 1. Byudjet – soliq siyosatining mazmuni vа vazifalar 2. Iqtisodchi olimlarning byudjet - soliq siyosatiga oid nazariyalari 3. O’zbekiston Respublikasida byudjet – soliq soliq siyosatining amaldagi holatini tahlili 4. Hozirgi sharoitda O’zbekiston Respublikasida byudjet – soliq siyosating ustuvor yo’nalishlari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
2 Kirish Mamlakatimizda olib borilayotgan keng qamrovli islohotlar natijasida oxirgi yillarda mamlakatimiz milliy iqtisodiyoti yanada mustahkamlanib bormoqda, Eng avvalo mamlakatimiz xalqining munosib hayot darajasi va sifatini ta’minlash hamda rivojlangan demokratik davlatlar qatoridan o’rin olish yo’lida katta qadam tashlandi. Ushbu natijalarga erishish uchun mamlakatdagi byudjet soliq siyosatiga katta ahamiyat berilmoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlarda davlat sektorining ijtimoiy – iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlashdagi roli katta ahamiyatga ega. Uning samarali faoliyatini amalga oshirish uchun davlat byudjeti daromadlarini yetarli va uzliksizligini ta’minlash zarur hisoblanadi. Mamlakatimizda soliq siyosatini erkinlashtirish va xususiy mulk, hamda xususiy tadbirkorlikni ishonchli himoya qilishni ta’minlash, ularni jadal rivojlantirish yo’lidagi to’siqlarni etish bo’yicha amalga oshirilayotgan islohotlar yildan – yilga o’zining samarasini berib kelmoqda. Mamlakatimiz bozor islohotlarni chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish, to’laqonli bozor iqtisodiyotini yaratish sohasida olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar orasida byudjet va soliq sohasidagi islohotlarni chuqurlashtirish, soliq tizimi soddalashtirish masalalari muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bugungi kunda soliq siyosatini yanada takomillashtirish soliq yukini kamaytirish va ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish hamda xususiy tadbirkorlikni soliqlar orqali rag’batlantish va qo’llab – quvvatlash ning muhim ustivor yo’nalishi sifatida belgilanishi ushbu sohalarda bajariladigan vazifalarning o’zaro uyg’unligini ta’minlab beradi. Xususan, milliy iqtisodiyotda soliq yuki darajasining oxirgi yillarda sezilarli darajada kamayishiga erishildi. Bozor munosabatlarini shakllantirish jarayonida mamlakatning rivojlanish strategiyasi, iqtisodiyotning ustivor yo’nalishlarini, ijtimoiy va madaniy sohalarini moliyashtirish vositasini akkumulatsiyalash sezilarli darajada mamlakat moliyaviy 2 Kirish Mamlakatimizda olib borilayotgan keng qamrovli islohotlar natijasida oxirgi yillarda mamlakatimiz milliy iqtisodiyoti yanada mustahkamlanib bormoqda, Eng avvalo mamlakatimiz xalqining munosib hayot darajasi va sifatini ta’minlash hamda rivojlangan demokratik davlatlar qatoridan o’rin olish yo’lida katta qadam tashlandi. Ushbu natijalarga erishish uchun mamlakatdagi byudjet soliq siyosatiga katta ahamiyat berilmoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlarda davlat sektorining ijtimoiy – iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlashdagi roli katta ahamiyatga ega. Uning samarali faoliyatini amalga oshirish uchun davlat byudjeti daromadlarini yetarli va uzliksizligini ta’minlash zarur hisoblanadi. Mamlakatimizda soliq siyosatini erkinlashtirish va xususiy mulk, hamda xususiy tadbirkorlikni ishonchli himoya qilishni ta’minlash, ularni jadal rivojlantirish yo’lidagi to’siqlarni etish bo’yicha amalga oshirilayotgan islohotlar yildan – yilga o’zining samarasini berib kelmoqda. Mamlakatimiz bozor islohotlarni chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish, to’laqonli bozor iqtisodiyotini yaratish sohasida olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar orasida byudjet va soliq sohasidagi islohotlarni chuqurlashtirish, soliq tizimi soddalashtirish masalalari muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bugungi kunda soliq siyosatini yanada takomillashtirish soliq yukini kamaytirish va ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish hamda xususiy tadbirkorlikni soliqlar orqali rag’batlantish va qo’llab – quvvatlash ning muhim ustivor yo’nalishi sifatida belgilanishi ushbu sohalarda bajariladigan vazifalarning o’zaro uyg’unligini ta’minlab beradi. Xususan, milliy iqtisodiyotda soliq yuki darajasining oxirgi yillarda sezilarli darajada kamayishiga erishildi. Bozor munosabatlarini shakllantirish jarayonida mamlakatning rivojlanish strategiyasi, iqtisodiyotning ustivor yo’nalishlarini, ijtimoiy va madaniy sohalarini moliyashtirish vositasini akkumulatsiyalash sezilarli darajada mamlakat moliyaviy
3 holati va byudjet tizimiga bog’liq. Byudjet munosabatlari doirasida davlat nazorati barqaror byudjet faoliyatiga erishish uchun samarali soliq siyosati olib borilishini taqozo qiladi. Mamlakatimiz ham o’zining iqtisodiy rivojlanish statusi va ijtimoiy – iqtisodiy yuksalish strategiyasini aniqlab olgan va kuchli moliyaviy siyosat orqali soliq siyosatini yuritish hamda ta’minlashga asosiy ustuvor vazifa sifatida qaramoqda. Soliq tizimini optimallashtirish yo’larini ishkab chiqishda mamlakatda soliq munosabatlaring shakllantish holatini ham muhim rol o’ynaydi. Bozor iqtisodiyotiga tobora moslashib borayotgan respublikamiz uchun soliq munosabtlari o’ziga xos tartibda, aytish mumkimki biroz murakkab shakllanib bormoqda. Bugungi kunda respublikamizda soliq tizimi vositasida iqtisodiyotni tartibga solishning asosiy yo’llaridan biri bu soliqlarning fiskallgini oshirish emas, balki soliq to’lovchilar sonini ko’paytirishga va ularning erkin daromad olishlariga imkoniyat yaratishdir. Shunga qaramasdan amaldagi soliq tizimini mamlakatimizning ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishidan kelib chiqib takomillashtirish va soliqlarning davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishdagi ahamiyatini oshirish ayni paytda dolzarbdir. 3 holati va byudjet tizimiga bog’liq. Byudjet munosabatlari doirasida davlat nazorati barqaror byudjet faoliyatiga erishish uchun samarali soliq siyosati olib borilishini taqozo qiladi. Mamlakatimiz ham o’zining iqtisodiy rivojlanish statusi va ijtimoiy – iqtisodiy yuksalish strategiyasini aniqlab olgan va kuchli moliyaviy siyosat orqali soliq siyosatini yuritish hamda ta’minlashga asosiy ustuvor vazifa sifatida qaramoqda. Soliq tizimini optimallashtirish yo’larini ishkab chiqishda mamlakatda soliq munosabatlaring shakllantish holatini ham muhim rol o’ynaydi. Bozor iqtisodiyotiga tobora moslashib borayotgan respublikamiz uchun soliq munosabtlari o’ziga xos tartibda, aytish mumkimki biroz murakkab shakllanib bormoqda. Bugungi kunda respublikamizda soliq tizimi vositasida iqtisodiyotni tartibga solishning asosiy yo’llaridan biri bu soliqlarning fiskallgini oshirish emas, balki soliq to’lovchilar sonini ko’paytirishga va ularning erkin daromad olishlariga imkoniyat yaratishdir. Shunga qaramasdan amaldagi soliq tizimini mamlakatimizning ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishidan kelib chiqib takomillashtirish va soliqlarning davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishdagi ahamiyatini oshirish ayni paytda dolzarbdir.
4 Byudjet – soliq siyosatining mazmuni ва vazifalar O’zbekiston Respublikasi o’tkazilayotgan keng qamrovli iqtisodiy islohatlar jarayonida soliq tizimini modernizatsiya qilish asosiy ustivor vazifalardan biri hisoblanadi . Davlat byudjeti daromadlariga jalb qilinadigan mablag’larning uzluksiz tushib turushini ta’minlashda hamda soliq su’byektlariga nisbatan qulay soliq muhitini yaratish soliq mexanizmi alohida ahamiyat kasb etadi . Soliq mexanizmi davlat tomonidan soliq munosabatlarini tashkil etish uchun qo’llaniladigan soliqqa tortish jarayonining elementlari va ularni boshqarishning yig’indisini ifodalaydi. Ya’ni soliq mexanizmi soliq munosabatlarini tashkil qilish usullari yig’indisi bo’lib , iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishda qulay sharoitlar yaratish maqsadida davlat tomonidan ishlab chiqiladi. Davlat byudjeti davlatning yirik markazlashgan pul fondi bo’lib , davlatning funksiyalarini bajarishga asoslangan iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. Iqtisodiy abadiyotlarda ko’pchilik yetakchi iqtisodchi – olimlar tomonidan davlat budjetini davlatning yirik markazlashgan pul fondi va asosiy moliya kategoriyasi ekanligini qayd etadi. Byudjet “G’azna” degan ma’noni bildirib , bu davlat va mahalliy o’z – o’zini boshqarish vazifalari va funksiyalarini moiyaviy ta’minlash uchun mo’ljallangan pul mag’lablari jamga’rmalarini to’plash va sarflash shaklidir . G’azna so’zi mohiyati ham davlatning qo’lida markazlashtirilgan pul jamg’armalarining tashkil etilishi va davlatning siyosatini amalga oshirish bilan bog’liq xarajatlar yuzasidan pul munosabatlarini bildiradi . Davlat byudjeti moliya tizimi hamda davlat moliya bog’inining asosiy qismi hisoblanadi . Davlat byudjeti – davlat pul mablag’larining markazlashtirilgan jamg’armasi hisoblanib , unda daromadlar manbalari hamda ularda tushumlari miqdori , bundan tashqari moliya yili mobaynida aniq maqsadlari uchun ajratilgan mablag’lar sarfi yo’nalishlari va miqdori nazarda tutiladi. Davlar byudjeti umumdavlat pul mablag’lari fondining iqtisodiy ko’rinishida tashkil topishining asosi bo’lib , u jamiyatning umumiy pul mablag’lari fondlari 4 Byudjet – soliq siyosatining mazmuni ва vazifalar O’zbekiston Respublikasi o’tkazilayotgan keng qamrovli iqtisodiy islohatlar jarayonida soliq tizimini modernizatsiya qilish asosiy ustivor vazifalardan biri hisoblanadi . Davlat byudjeti daromadlariga jalb qilinadigan mablag’larning uzluksiz tushib turushini ta’minlashda hamda soliq su’byektlariga nisbatan qulay soliq muhitini yaratish soliq mexanizmi alohida ahamiyat kasb etadi . Soliq mexanizmi davlat tomonidan soliq munosabatlarini tashkil etish uchun qo’llaniladigan soliqqa tortish jarayonining elementlari va ularni boshqarishning yig’indisini ifodalaydi. Ya’ni soliq mexanizmi soliq munosabatlarini tashkil qilish usullari yig’indisi bo’lib , iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishda qulay sharoitlar yaratish maqsadida davlat tomonidan ishlab chiqiladi. Davlat byudjeti davlatning yirik markazlashgan pul fondi bo’lib , davlatning funksiyalarini bajarishga asoslangan iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. Iqtisodiy abadiyotlarda ko’pchilik yetakchi iqtisodchi – olimlar tomonidan davlat budjetini davlatning yirik markazlashgan pul fondi va asosiy moliya kategoriyasi ekanligini qayd etadi. Byudjet “G’azna” degan ma’noni bildirib , bu davlat va mahalliy o’z – o’zini boshqarish vazifalari va funksiyalarini moiyaviy ta’minlash uchun mo’ljallangan pul mag’lablari jamga’rmalarini to’plash va sarflash shaklidir . G’azna so’zi mohiyati ham davlatning qo’lida markazlashtirilgan pul jamg’armalarining tashkil etilishi va davlatning siyosatini amalga oshirish bilan bog’liq xarajatlar yuzasidan pul munosabatlarini bildiradi . Davlat byudjeti moliya tizimi hamda davlat moliya bog’inining asosiy qismi hisoblanadi . Davlat byudjeti – davlat pul mablag’larining markazlashtirilgan jamg’armasi hisoblanib , unda daromadlar manbalari hamda ularda tushumlari miqdori , bundan tashqari moliya yili mobaynida aniq maqsadlari uchun ajratilgan mablag’lar sarfi yo’nalishlari va miqdori nazarda tutiladi. Davlar byudjeti umumdavlat pul mablag’lari fondining iqtisodiy ko’rinishida tashkil topishining asosi bo’lib , u jamiyatning umumiy pul mablag’lari fondlari
5 tizimida asosiy o’rinni egallaydi . Bundan tashqari u ishlab chiqarishning maqsadi va vazifalaridan kelib chiqib , uning mazmuni va tarkibini aniqlaydi hamda ishlab chiqarish rivojlanishidagi ijtimoiy ehtiyojlarni ta’minlashga zamin yaratadi, shuning uchun davlat byudjetining mohiyati – bozor iqtisodiyotidagi iqtisodiy qonunlar , davlatning tabiati bilan belgilanadi . Byudjet iqtisodiy kategoriya sifatida ishlab chiqarish munosabatlarining ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonida faol ta’sir ko’rsatadigan tomonlarini o’zida mujassam etadi . Davlat o’z vazifalarini bajarish jarayonida bir qator xarajatlar qilishi zarur . Bu xarajatlar eng avvalo mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish uchun turli sohalarga investitsiya qilish uchun mo’ljallangan , aholininng yashash darajasini yaxshilashga va ijtimoiy vazifalarni bajarishga qaratilgan , davlatning boshqarish , mudofaani ta’minlash kabi aniq maqsadlarga yo’naltirilgan rejalashtirilgan xarajatlardan iborat bo’ladi. Bu xarajatlar budjet orqali moliyalashtiriladi. Unitar davlat byudjeti ikki bo’g’indan iborat ekan bu qatorga O’zbekiston ham kiradi, shundey ekan ular quyigilarga bo’linadi: 1. Respublika budjeti 2. Mahalliy budjetlar O’zbekistonning davlat hokimiyati idoralari: viloyatlar, shaharlar va tumanlar bilan o’zaro munosabatlarni yangicha iqtisodiy asoslarda qayta tashkil etildi. Respublikamiz o’z daromadlarini mustaqil tasarruf etadigan va o’z xarajatlarini to’la – to’kis o’zi moliyalashtiradigan bo’ldi. Bularning hammasi davlatning zaruriy xususiyatini sanaluvchi byudjet va byudjet jarayonida o’z aksini topmasligi mumkin emasligini hisobga olgan holda budjetga oid huquqiy munosabatlarning takomillashtirilishida ilk qadamlar tashlandi. Har qanday davlatning byudjet tizimi , shu mamlakatning davlat tuzumiga bog’liq holda tashkil etiladi. O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti o’z ichiga Respublika bedjetini, Qoraqalpog’iston Respublikasi davlat budjetini va mahalliy byudjetlarni oladi. 5 tizimida asosiy o’rinni egallaydi . Bundan tashqari u ishlab chiqarishning maqsadi va vazifalaridan kelib chiqib , uning mazmuni va tarkibini aniqlaydi hamda ishlab chiqarish rivojlanishidagi ijtimoiy ehtiyojlarni ta’minlashga zamin yaratadi, shuning uchun davlat byudjetining mohiyati – bozor iqtisodiyotidagi iqtisodiy qonunlar , davlatning tabiati bilan belgilanadi . Byudjet iqtisodiy kategoriya sifatida ishlab chiqarish munosabatlarining ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonida faol ta’sir ko’rsatadigan tomonlarini o’zida mujassam etadi . Davlat o’z vazifalarini bajarish jarayonida bir qator xarajatlar qilishi zarur . Bu xarajatlar eng avvalo mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish uchun turli sohalarga investitsiya qilish uchun mo’ljallangan , aholininng yashash darajasini yaxshilashga va ijtimoiy vazifalarni bajarishga qaratilgan , davlatning boshqarish , mudofaani ta’minlash kabi aniq maqsadlarga yo’naltirilgan rejalashtirilgan xarajatlardan iborat bo’ladi. Bu xarajatlar budjet orqali moliyalashtiriladi. Unitar davlat byudjeti ikki bo’g’indan iborat ekan bu qatorga O’zbekiston ham kiradi, shundey ekan ular quyigilarga bo’linadi: 1. Respublika budjeti 2. Mahalliy budjetlar O’zbekistonning davlat hokimiyati idoralari: viloyatlar, shaharlar va tumanlar bilan o’zaro munosabatlarni yangicha iqtisodiy asoslarda qayta tashkil etildi. Respublikamiz o’z daromadlarini mustaqil tasarruf etadigan va o’z xarajatlarini to’la – to’kis o’zi moliyalashtiradigan bo’ldi. Bularning hammasi davlatning zaruriy xususiyatini sanaluvchi byudjet va byudjet jarayonida o’z aksini topmasligi mumkin emasligini hisobga olgan holda budjetga oid huquqiy munosabatlarning takomillashtirilishida ilk qadamlar tashlandi. Har qanday davlatning byudjet tizimi , shu mamlakatning davlat tuzumiga bog’liq holda tashkil etiladi. O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti o’z ichiga Respublika bedjetini, Qoraqalpog’iston Respublikasi davlat budjetini va mahalliy byudjetlarni oladi.
6 O’zbekiston Respublikasining Byudjet Kodeksiga muvofiq, mamlakat byudjet tizimi ikki pog’onali byudjetdan iborat, ya’ni: 1. Respublikasi 2. Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlar. Byudjet iqtisodiy kateoriya sifatida turli byudjet fondlarini shakllantirsh, taqsimlash, foydalanish paytida yuzaga keluvchi va ro’yabga chiquvchi iqtisodiy munosabatlar hisoblanadi va uning asosida doimo moddiy ishlab chiqarish hamda nomodiy xizmat ko’rsatishlar yotadi. Huquqiy kategoriya sifatida byudjet tegishli hudud doirasida markazlashtirilgan pul fondlarini shakllantirish, taqsimlash, foydalanishga qaratilgan va tegishli davlat yoki mahalliy hokimiyat idorasi tomonidan tasqidlangan asosiy moliyaviy reja, yuridik me’yorlardan iborat. Byudjeti alohida bir mamlakatninng asosiy moliyaviy rejasi sifatida quyidagi belgilar tavsiflanadi. - Byudjet universal moliyaviy reja sifatida tegishli hududning iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotining barcha sohalari va yo’nalishlarini to’la qamrab oladi. - Byudjet boshqa turdagi moliyavity rejalarga nisbatan muvofiqlashtiruvchi vazifani bajaradi. Davlat byudjetiga quyidagicha ta’rif berilgan: “Davlat byudjeti – davlat pul mablag’larining (shu jumladan davlat maqsadli jamg’rmalari mablag’larining) markazlashtirilgan jamg’armasi bo’lib, unda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek, moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag’lar sarfi yo’nalishlari va miqdori nazarda tutiladi”. Mahalliy byujedlar – hududiy moliyaning asosiy tashkil etuvchi hisoblanadi. Mahalliy byudjetlarning daromadlari, asosan, mahalliy soliqlar va yig’imlar, soliqsiz daromadlar, yuqori turuvchi budjet tashkilotidan olinadigan ajratmalardan tashkil topadi Mahalliy byudjetlarga quyidagicha ta’rif berilgan: «Mahalliy byudjet – davlat byudjetining tegishli viloyat, tuman, shahar pul mablag’lari jamg’armasini tashkil etuvchi bir qismi bo’lib, unda daromalar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, 6 O’zbekiston Respublikasining Byudjet Kodeksiga muvofiq, mamlakat byudjet tizimi ikki pog’onali byudjetdan iborat, ya’ni: 1. Respublikasi 2. Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlar. Byudjet iqtisodiy kateoriya sifatida turli byudjet fondlarini shakllantirsh, taqsimlash, foydalanish paytida yuzaga keluvchi va ro’yabga chiquvchi iqtisodiy munosabatlar hisoblanadi va uning asosida doimo moddiy ishlab chiqarish hamda nomodiy xizmat ko’rsatishlar yotadi. Huquqiy kategoriya sifatida byudjet tegishli hudud doirasida markazlashtirilgan pul fondlarini shakllantirish, taqsimlash, foydalanishga qaratilgan va tegishli davlat yoki mahalliy hokimiyat idorasi tomonidan tasqidlangan asosiy moliyaviy reja, yuridik me’yorlardan iborat. Byudjeti alohida bir mamlakatninng asosiy moliyaviy rejasi sifatida quyidagi belgilar tavsiflanadi. - Byudjet universal moliyaviy reja sifatida tegishli hududning iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotining barcha sohalari va yo’nalishlarini to’la qamrab oladi. - Byudjet boshqa turdagi moliyavity rejalarga nisbatan muvofiqlashtiruvchi vazifani bajaradi. Davlat byudjetiga quyidagicha ta’rif berilgan: “Davlat byudjeti – davlat pul mablag’larining (shu jumladan davlat maqsadli jamg’rmalari mablag’larining) markazlashtirilgan jamg’armasi bo’lib, unda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek, moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag’lar sarfi yo’nalishlari va miqdori nazarda tutiladi”. Mahalliy byujedlar – hududiy moliyaning asosiy tashkil etuvchi hisoblanadi. Mahalliy byudjetlarning daromadlari, asosan, mahalliy soliqlar va yig’imlar, soliqsiz daromadlar, yuqori turuvchi budjet tashkilotidan olinadigan ajratmalardan tashkil topadi Mahalliy byudjetlarga quyidagicha ta’rif berilgan: «Mahalliy byudjet – davlat byudjetining tegishli viloyat, tuman, shahar pul mablag’lari jamg’armasini tashkil etuvchi bir qismi bo’lib, unda daromalar manbalari va ulardan tushumlar miqdori,
7 shuningdek, moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag’lar sarfi yo’nalishlari va miqdori nazarda tutiladi». Qonunda qayd etilishiga ko’ra, mahalliy byudjetlar bo’g’inlari tarkibiga quyidagilar kiradi. - Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti - Viloyatlar byudjeti - Shaharlar byudjeti - Tumanlar byudjeti - Shaharlar tarkibidagi tumanlar byudjeti (Toshkent shahrida) - Tumanlar tarkibidagi shaharlar byudjeti 1 – rasm. 2019 byudjet tushumlarida hududlarning ulushi (foizdda) Bizda ko’rinib turibtiki 2019-yilda O’zbekiston hududida Toshkent shahri eng yuqori ya’ni hududlar ichida byudjet tushumining chorak qismini tashkil etadi va keyin o’rinda qo’shilgan qiymat solig’i hisonlanadi. Hamda bu ko’rsatkichning quyi qismida Namangan, Surxondaryo, Xorazm va Sirdaryo viloyatlari o’z o’rnini egallagan. Hamda shuni aytish joizki Hududiy davlat boshqaruv organlari moliya tizimining asosiy tarkibiy qismi – bu mahalliy byudjet hisoblanadi. 7 shuningdek, moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag’lar sarfi yo’nalishlari va miqdori nazarda tutiladi». Qonunda qayd etilishiga ko’ra, mahalliy byudjetlar bo’g’inlari tarkibiga quyidagilar kiradi. - Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti - Viloyatlar byudjeti - Shaharlar byudjeti - Tumanlar byudjeti - Shaharlar tarkibidagi tumanlar byudjeti (Toshkent shahrida) - Tumanlar tarkibidagi shaharlar byudjeti 1 – rasm. 2019 byudjet tushumlarida hududlarning ulushi (foizdda) Bizda ko’rinib turibtiki 2019-yilda O’zbekiston hududida Toshkent shahri eng yuqori ya’ni hududlar ichida byudjet tushumining chorak qismini tashkil etadi va keyin o’rinda qo’shilgan qiymat solig’i hisonlanadi. Hamda bu ko’rsatkichning quyi qismida Namangan, Surxondaryo, Xorazm va Sirdaryo viloyatlari o’z o’rnini egallagan. Hamda shuni aytish joizki Hududiy davlat boshqaruv organlari moliya tizimining asosiy tarkibiy qismi – bu mahalliy byudjet hisoblanadi.
8 Davlat byudjetining harakat qilish mexanizmi ikki ko’rsatkichda bo’ladi: 1. Davlat byudjetining daromadlari. 2. Davlat byudjetining harajatlari. Daromadlar – bu davlatning sub’ekti sifatida faoliyat ko’rsatishi uchun moliyaviy baza hisoblanadi. Xarajatlar – umumjamiyat ahamiyatiga molik bo’lgan tadbirlar va iste’mollar moliyaviy resurslar bilan ta’minlaydi. Byudjet daromadi birinchidan, ijtimoiy ishlab chiqarish qatnashchilari tomonidan jami ijtimoiy mahsulotni qiymatini taqsimlash natijasida shakllangan bo’lsa, ikkinchidan, davlat ixtiyorida vujudga kelgan qiymatni maqsadli fondlar hududlararo va tarmoqlararo fondlarni tashkil etish uchun qayta taqshimlash xususiyatga egadir. Soliq – fuqaro, firma va korxonalardan davlat byujetiga undiriladigan, qonunda ko’rsatilgan majburiy to’lovdir. Soliqlar davlat byujedtining asosiy daromad mabai hisoblanadi. Mamlakatda soliqlarni joriy etishdan maqsad: - Ijtimoiy tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishni pul bilan ta’minlash - Aholi daromadlarini qayta taqsimlash - Ba’zi ishlab chiqarish sohalarini qo’llab – quvvatlashdan iborat Mamlakatimizdagi mavjud soliq qonunchiligi asosida fuqarolar va korxonalar tomonidan to’lanadigan soliq turlariga quyidagilar kiradi: foyda solig’i, daromad solig’i, aksiz solig’i, mol – mulk solig’i, yer solig’i, qo’shilgan qiymat solig’i, tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun to’lanadigan soliq va boshqalar. Soliqlardan tashqari soliqlarga tenglashtirilgan ayrim majburiy to’lovlar ham bor – ki ularni to’lash ham soliq to’lovchilar uchun majburiyatdir. Ularga quyidagilar kiradi: ijtimoiy to’lov, fuqarolarning byudjetdan tashqari jamg’armalarga sug’urta badallari, byudjetdan tashqari sug’urta jamg’armalariga majburiyat ajratmalar, davlat boji, bojxona to’lovlari, turli yig’imlar va h.k. Soliqlar bevosita va bilvosita soliq turlariga bo’linadi. Fuqora va korxonalardan bevosita davlat xazinasiga undiriladgan soliqlar bevosita soliqlar. 8 Davlat byudjetining harakat qilish mexanizmi ikki ko’rsatkichda bo’ladi: 1. Davlat byudjetining daromadlari. 2. Davlat byudjetining harajatlari. Daromadlar – bu davlatning sub’ekti sifatida faoliyat ko’rsatishi uchun moliyaviy baza hisoblanadi. Xarajatlar – umumjamiyat ahamiyatiga molik bo’lgan tadbirlar va iste’mollar moliyaviy resurslar bilan ta’minlaydi. Byudjet daromadi birinchidan, ijtimoiy ishlab chiqarish qatnashchilari tomonidan jami ijtimoiy mahsulotni qiymatini taqsimlash natijasida shakllangan bo’lsa, ikkinchidan, davlat ixtiyorida vujudga kelgan qiymatni maqsadli fondlar hududlararo va tarmoqlararo fondlarni tashkil etish uchun qayta taqshimlash xususiyatga egadir. Soliq – fuqaro, firma va korxonalardan davlat byujetiga undiriladigan, qonunda ko’rsatilgan majburiy to’lovdir. Soliqlar davlat byujedtining asosiy daromad mabai hisoblanadi. Mamlakatda soliqlarni joriy etishdan maqsad: - Ijtimoiy tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishni pul bilan ta’minlash - Aholi daromadlarini qayta taqsimlash - Ba’zi ishlab chiqarish sohalarini qo’llab – quvvatlashdan iborat Mamlakatimizdagi mavjud soliq qonunchiligi asosida fuqarolar va korxonalar tomonidan to’lanadigan soliq turlariga quyidagilar kiradi: foyda solig’i, daromad solig’i, aksiz solig’i, mol – mulk solig’i, yer solig’i, qo’shilgan qiymat solig’i, tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun to’lanadigan soliq va boshqalar. Soliqlardan tashqari soliqlarga tenglashtirilgan ayrim majburiy to’lovlar ham bor – ki ularni to’lash ham soliq to’lovchilar uchun majburiyatdir. Ularga quyidagilar kiradi: ijtimoiy to’lov, fuqarolarning byudjetdan tashqari jamg’armalarga sug’urta badallari, byudjetdan tashqari sug’urta jamg’armalariga majburiyat ajratmalar, davlat boji, bojxona to’lovlari, turli yig’imlar va h.k. Soliqlar bevosita va bilvosita soliq turlariga bo’linadi. Fuqora va korxonalardan bevosita davlat xazinasiga undiriladgan soliqlar bevosita soliqlar.
9 Fuqarolar tomonidan to’g’ridan to’gri davlatga emas, balki avvaliga muayyan tovarlarni sotuvchi korxonalarga to’lanadigan, so’ngra esa korxona tomonidan davlatga o’tkaziladigan soliqlar bilvosita soliqlar. Bilvosita soliqlarga qo’shilgan qiymat solig’i, aksiz solig’i kabilar kiradi. Soliqlar orqali davlat iqtisodiy faoliyat shug’ullanuvchi sub’ektlarning moliyaviy xo’jalik faoliyatiga bevosita yoki bilvosita ta’sir etib, ular faoliyatini kengaytirish yoki cheklab qo’yish mumkin. Soliq tizimi aniq maqsadga qaratilgan moliyaviy siyosat bo’lishi bilan birgalikda yapli ichki mahsulotning bir qismi qayta taqsimlaydi va shu tarzda iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini o’zgartirishda, aholini ijtimoiy himoyalash kafolatini ta’minlashda bevosita ishtirok etadi. Soliq tizimini isloh qilishdan ko’zlangan asosiy maqsad korxonalar zimmasidagi soliq yukini keskin kamaytirishdir. Korxonalar zimmasidagi soliq yukining yengillashtirilishi, soliq stavkasining kamaytirilishi natijada ishlab chiqarishni rivojlantirish va iqtisodiyotni barqarorlashtirishga erishishga olib keladi. Shu bilan bir qatorda, korxona va tashkilotlarning soliqlar bo’yicha byudjet bilan hisoblashishlari, ularning hisobi, tahlili va nazoratini takomillashtirishga olib kelmoqda. Ba’zi soliqlar to’g’ridan to’g’ri davlat xazinasiga kelib tushadi. Bunday soliqlar davlat soliqlari. Davlat soliqlariga qo’shilgan qiymat solig’i, aksiz solig’i, korxonalar foydasi (daromadi)dan olinadigan soliqlar, Fuqarolardan olinadigan daromad solig’i kabilar kiradi. Mahalliy hokimiyat, viloyat, tuman boshqaruv organlari ixtiyoriga beriladigan soliq turlari mahalliy soliqlar deb yuritiladi. Bunday soliq turlariga yer solig’i, mol – mulk solig’i kabi soliqlar va qator mahalliy yig’imlar hamda soliqdan tashqari ba’zi majburiy to’lovlar kiradi. Iqtisodchi olimlarning byudjet - soliq siyosatiga oid nazariyalari 9 Fuqarolar tomonidan to’g’ridan to’gri davlatga emas, balki avvaliga muayyan tovarlarni sotuvchi korxonalarga to’lanadigan, so’ngra esa korxona tomonidan davlatga o’tkaziladigan soliqlar bilvosita soliqlar. Bilvosita soliqlarga qo’shilgan qiymat solig’i, aksiz solig’i kabilar kiradi. Soliqlar orqali davlat iqtisodiy faoliyat shug’ullanuvchi sub’ektlarning moliyaviy xo’jalik faoliyatiga bevosita yoki bilvosita ta’sir etib, ular faoliyatini kengaytirish yoki cheklab qo’yish mumkin. Soliq tizimi aniq maqsadga qaratilgan moliyaviy siyosat bo’lishi bilan birgalikda yapli ichki mahsulotning bir qismi qayta taqsimlaydi va shu tarzda iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini o’zgartirishda, aholini ijtimoiy himoyalash kafolatini ta’minlashda bevosita ishtirok etadi. Soliq tizimini isloh qilishdan ko’zlangan asosiy maqsad korxonalar zimmasidagi soliq yukini keskin kamaytirishdir. Korxonalar zimmasidagi soliq yukining yengillashtirilishi, soliq stavkasining kamaytirilishi natijada ishlab chiqarishni rivojlantirish va iqtisodiyotni barqarorlashtirishga erishishga olib keladi. Shu bilan bir qatorda, korxona va tashkilotlarning soliqlar bo’yicha byudjet bilan hisoblashishlari, ularning hisobi, tahlili va nazoratini takomillashtirishga olib kelmoqda. Ba’zi soliqlar to’g’ridan to’g’ri davlat xazinasiga kelib tushadi. Bunday soliqlar davlat soliqlari. Davlat soliqlariga qo’shilgan qiymat solig’i, aksiz solig’i, korxonalar foydasi (daromadi)dan olinadigan soliqlar, Fuqarolardan olinadigan daromad solig’i kabilar kiradi. Mahalliy hokimiyat, viloyat, tuman boshqaruv organlari ixtiyoriga beriladigan soliq turlari mahalliy soliqlar deb yuritiladi. Bunday soliq turlariga yer solig’i, mol – mulk solig’i kabi soliqlar va qator mahalliy yig’imlar hamda soliqdan tashqari ba’zi majburiy to’lovlar kiradi. Iqtisodchi olimlarning byudjet - soliq siyosatiga oid nazariyalari
10 Sohibquron Amir Temur o’z iqtisodiy qarashlarida soliq masalasiga alohida ahamiyat bergan. Sohibquron o’z davrida soliq siyosatini xalq manfaatidan kelib chiqqan holda amalga oshirgan. U agar aholi soliq tizimi orqali kambag’allashib ketsa, davlat ham oqibatda kambag’allashib boradi, aholining boy – badavlat yashamog’i uchun adolatli soliq tizimi zarur, deb hisoblagan. Soliqlarning mohiyati to’g’risidagi qarashlar va ularning jamiyat iqtisodiy tizimidagi o’rni jamiyat munosabatlarining rivojlanishi bilan mos ravishda rivojlanib bormoqda. XVIII asrda soliq nafaqat iqtisodiy ma’noga ega bo’lgan, balki huquqiy ma’noga ham egaligi haqida tasavvur shakllangan. Aynan shu davrda soliqlarga fuqarolarni davlat oldidagi yuridik majburiyati sifatida qaraldi. Shunday qilib, ingliz tilida hozirgacha ba’zi bir soliqlar “duty” deb nomlanadi, ya’ni qarz, majburiyat deganidir. XVII asrgacha hamma soliq to’g’risidagi tasavvurlar tasodifiy va tartibsiz xarakterga ega bo’lgan, bu esa ushbu davrgacha soliqlarga bag’ishlangan tadqiqotlar tor doirada olib borilganligidan dalolat beradi. Vaqtinchalik va tasodifiy soliqlarni doimiy va umumiy to’lovlarga aylantirilishi aholining noroziligiga olib keldi va bu holat moliya ilmidan soliqni nazariy asoslab berishni talab qilar edi. Uzoq vaqt davomida soliq nazariyasida - klassik qarashlar asosiy nazariya bo’lib keldi. Bundan 200 yillar chamasi ilgari A. Smit tomonidan davlat moliyasi evolyutsiyasini o’rganishga asos solindi. Bu nazariya mustaqil xo’jalik yurituvchi sub’ektlar daromadidan davlat xazinasiga tartibli va samarali ravishda soliq undirishning to’rt tamoyilini o’rtaga qo’ydi: tenglik, aniqlik, to’lashning qulayligi va arzonligi hisoblangan. Klassik-olimlar U. Peti, J. B. Sey va ingliz iqtisodchilari D. Rikkardo, J. Mil lar iqtisodiyotni samarali va o’zini-o’zi boshqara oladi deb hisoblashgan. Ularning fikricha talab taklifni yaratadi, agar ishlab chiqaruvchilar ko’payib ketishsa ular o’zlari taqchil tarmoqlarga o’tishini, soliqlar esa faqatgina byudjet daromadining manbai sifatidagina rol o’ynaydi xolos deb hisoblashgan. Soliqlar bo’yicha olib borilgan izlanishlar faqatgina uni undirish (tenglik va progressivlik) va undirilgan mablag’larni fiskal ehtiyojlarni qondirish uchun 10 Sohibquron Amir Temur o’z iqtisodiy qarashlarida soliq masalasiga alohida ahamiyat bergan. Sohibquron o’z davrida soliq siyosatini xalq manfaatidan kelib chiqqan holda amalga oshirgan. U agar aholi soliq tizimi orqali kambag’allashib ketsa, davlat ham oqibatda kambag’allashib boradi, aholining boy – badavlat yashamog’i uchun adolatli soliq tizimi zarur, deb hisoblagan. Soliqlarning mohiyati to’g’risidagi qarashlar va ularning jamiyat iqtisodiy tizimidagi o’rni jamiyat munosabatlarining rivojlanishi bilan mos ravishda rivojlanib bormoqda. XVIII asrda soliq nafaqat iqtisodiy ma’noga ega bo’lgan, balki huquqiy ma’noga ham egaligi haqida tasavvur shakllangan. Aynan shu davrda soliqlarga fuqarolarni davlat oldidagi yuridik majburiyati sifatida qaraldi. Shunday qilib, ingliz tilida hozirgacha ba’zi bir soliqlar “duty” deb nomlanadi, ya’ni qarz, majburiyat deganidir. XVII asrgacha hamma soliq to’g’risidagi tasavvurlar tasodifiy va tartibsiz xarakterga ega bo’lgan, bu esa ushbu davrgacha soliqlarga bag’ishlangan tadqiqotlar tor doirada olib borilganligidan dalolat beradi. Vaqtinchalik va tasodifiy soliqlarni doimiy va umumiy to’lovlarga aylantirilishi aholining noroziligiga olib keldi va bu holat moliya ilmidan soliqni nazariy asoslab berishni talab qilar edi. Uzoq vaqt davomida soliq nazariyasida - klassik qarashlar asosiy nazariya bo’lib keldi. Bundan 200 yillar chamasi ilgari A. Smit tomonidan davlat moliyasi evolyutsiyasini o’rganishga asos solindi. Bu nazariya mustaqil xo’jalik yurituvchi sub’ektlar daromadidan davlat xazinasiga tartibli va samarali ravishda soliq undirishning to’rt tamoyilini o’rtaga qo’ydi: tenglik, aniqlik, to’lashning qulayligi va arzonligi hisoblangan. Klassik-olimlar U. Peti, J. B. Sey va ingliz iqtisodchilari D. Rikkardo, J. Mil lar iqtisodiyotni samarali va o’zini-o’zi boshqara oladi deb hisoblashgan. Ularning fikricha talab taklifni yaratadi, agar ishlab chiqaruvchilar ko’payib ketishsa ular o’zlari taqchil tarmoqlarga o’tishini, soliqlar esa faqatgina byudjet daromadining manbai sifatidagina rol o’ynaydi xolos deb hisoblashgan. Soliqlar bo’yicha olib borilgan izlanishlar faqatgina uni undirish (tenglik va progressivlik) va undirilgan mablag’larni fiskal ehtiyojlarni qondirish uchun
11 ishlatish ustida olib borilar edi. Ammo iqtisodiyotning rivojlanishi va iqtisodiy sikllarning bo’lib turishi klassiklar nazariyalarni bir qadar o’zgarishiga olib keldi, ya’ni davlatning ro’li va iqtisodiy jarayonlarga ta’sir ko’rsata olishini belgilab berish kerak bo’lib qoldi. Bundan tashqari soliqqa tortishning ijtimoiy-iqtisodiy chegaralarini ham belgilab olish kerak edi. Asosiy soliq nazariyalari XVII asrdan boshlab shakllana boshladi va asosiy tamoyillarning mujassamlashganligi sifatida “burjuaziya” ilmida umumiy soliq nazariyasi nomini oldi. Uning asosiy yo’nalishlari bevosita jamiyatning iqtisodiy rivojlanishi ta’siri ostida shakllandi. Umuman olganda, soliq nazariyasi deganda soliqlarning mohiyati va ahamiyati, ularning jamiyatdagi iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy hayotidagi o’rni, ro’li va ahamiyati haqidagi ilmiy bilimlarning u yoki bu tizimi ifodalanadi. Boshqacha qilib aytganda, soliq nazariyasi soliqlarning u yoki bu vazifasini tan olinishiga qarab davlatlarning soliq tizimlarini turli xil shakllanish modellarini o’zida aks ettiradi. Keng ma’noda soliq nazariyasi har qanday umumiy ilmiy tadqiqotlarni o’rganish bilan birga (umumiy soliq nazariyasi) soliqqa tortishning alohida muammolarini ham o’rganadi (xususiy soliq nazariyasi). Xususiy soliq nazariyalari turli xil soliqlarning o’zaro nisbatlarini, soliqlarning tarkibini, soliq stavkalarini va boshqalarni o’rganadi. Bu nazariyaning yaqqol misoli yagona soliq nazariyasidir. Shu tariqa umumiy soliq nazariyalari soliqqa tortishni umumiy jihatlarini, xususiyatlarini belgilab bersa, xususiy soliq nazariyalari esa qaysi soliqlarni joriy qilish kerakligi, ularning sifat tarkibi qanday bo’lishi kerakligi va boshqalarni belgilab beradi. Umumiy soliq nazariyalari: Umumiy soliq nazariyalarining ilk kurinishlaridan biri soliqqa tortishning almashinuv nazariyasi hisoblanadi. Bu nazariyaning mohiyati shundan iboratki, fuqarolar tashqi kuchlar hujumidan himoyalanishni, davlatda tartib saqlashni va boshqalarni davlatdan to’lagan soliqlari hisobiga sotib olishadi. Ushbu nazariya faqatgina o’rta asrlar sharoitiga mos bo’lib, o’sha davrda boj va yig’imlarga harbiy va huquqiy himoya sotib olinishi sifatida 11 ishlatish ustida olib borilar edi. Ammo iqtisodiyotning rivojlanishi va iqtisodiy sikllarning bo’lib turishi klassiklar nazariyalarni bir qadar o’zgarishiga olib keldi, ya’ni davlatning ro’li va iqtisodiy jarayonlarga ta’sir ko’rsata olishini belgilab berish kerak bo’lib qoldi. Bundan tashqari soliqqa tortishning ijtimoiy-iqtisodiy chegaralarini ham belgilab olish kerak edi. Asosiy soliq nazariyalari XVII asrdan boshlab shakllana boshladi va asosiy tamoyillarning mujassamlashganligi sifatida “burjuaziya” ilmida umumiy soliq nazariyasi nomini oldi. Uning asosiy yo’nalishlari bevosita jamiyatning iqtisodiy rivojlanishi ta’siri ostida shakllandi. Umuman olganda, soliq nazariyasi deganda soliqlarning mohiyati va ahamiyati, ularning jamiyatdagi iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy hayotidagi o’rni, ro’li va ahamiyati haqidagi ilmiy bilimlarning u yoki bu tizimi ifodalanadi. Boshqacha qilib aytganda, soliq nazariyasi soliqlarning u yoki bu vazifasini tan olinishiga qarab davlatlarning soliq tizimlarini turli xil shakllanish modellarini o’zida aks ettiradi. Keng ma’noda soliq nazariyasi har qanday umumiy ilmiy tadqiqotlarni o’rganish bilan birga (umumiy soliq nazariyasi) soliqqa tortishning alohida muammolarini ham o’rganadi (xususiy soliq nazariyasi). Xususiy soliq nazariyalari turli xil soliqlarning o’zaro nisbatlarini, soliqlarning tarkibini, soliq stavkalarini va boshqalarni o’rganadi. Bu nazariyaning yaqqol misoli yagona soliq nazariyasidir. Shu tariqa umumiy soliq nazariyalari soliqqa tortishni umumiy jihatlarini, xususiyatlarini belgilab bersa, xususiy soliq nazariyalari esa qaysi soliqlarni joriy qilish kerakligi, ularning sifat tarkibi qanday bo’lishi kerakligi va boshqalarni belgilab beradi. Umumiy soliq nazariyalari: Umumiy soliq nazariyalarining ilk kurinishlaridan biri soliqqa tortishning almashinuv nazariyasi hisoblanadi. Bu nazariyaning mohiyati shundan iboratki, fuqarolar tashqi kuchlar hujumidan himoyalanishni, davlatda tartib saqlashni va boshqalarni davlatdan to’lagan soliqlari hisobiga sotib olishadi. Ushbu nazariya faqatgina o’rta asrlar sharoitiga mos bo’lib, o’sha davrda boj va yig’imlarga harbiy va huquqiy himoya sotib olinishi sifatida
12 qaralib, go’yo qirol va fuqarolar o’rtasida tuzilgan shartnoma sifatida qaralgan. Bu sharoitda almashinuv nazariyasi mavjud munosabatlarning rasmiy aksi edi. Almashinuv nazariyasining turli xil ko’rinishlari mavjud bulib, ulardan biri ma’rifat davrida paydo bo’lgan atomistik nazariyadir. Uning namoyondalari bo’lib frantsuz Sebastyan de Voban (1633-1707 yillar “Jamiyat bitimi” nazariyasi) va Sharl Monteske (1689-1755 yillar “Omma bitimi” nazariyasi) hisoblanadi. Bu nazariya tarafdorlari soliqlar, fuqarolar va davlat o’rtasidagi bitim hisoblanib fuqarolar davlatning himoyasi, xavfsizlikni ta’minlash va boshqa xizmatlari uchun soliq to’lovlarini to’laydilar deb tushuntirishga harakat qilganlar. Shundan kelib chiqib, hech kim davlat xizmatlarini rad eta olmaganidek, soliqlarni to’lashni ham rad eta olmaydilar deb hisoblashadi. Oxir-oqibat ushbu bitim eng foydali bo’lib, hattoki eng kuchsiz davlat ham har bir fuqaro o’z-o’zini xavfsizligini ta’minlagandan ko’ra yaxshiroq va afzalroq muhofaza qila olishini qayd etadi Shuningdek angliyalik iqtisodchilar Tomas Gobbs Volter va Onore Mirabolar ham ushbu nazariya tarafdorlari hisoblanishgan. XIX asrning birinchi yarmida shveytsariyalik iqtisodchi Simond de Sismondi o’zining “Politekonomikaning yangi asoslari” nomli ilmiy asarida soliq nazariyasini rohatlanish (qanoatlanish) nazariyasi sifatida ta’riflaydi. Soliqlar go’yoki, fuqarolarni jamiyatdan olgan rohatlari uchun to’lov sifatida qaraladi. Fuqarolar soliqlarni to’lash hisobiga jamiyatdagi tartib-intizom, odil sudlov tizimi, mol-mulki va shaxsiyatini muhofaza qilish kabi xizmatlarni sotib oladi va bunday xizmatlarni fuqarolarning rohatlanishi sifatida qaraydi. Shunday qilib, Sismondi o’zining ushbu nazariyasida u almashinuv nazariyasining zamonaviy ko’rinishini ifodalashga harakat qilgan. Ushbu davrda soliqlarga sug’urta mukofoti sifatida qarash shakllandi, bu qarash tarafdorlari frantsuz hukumati arbobi Adolf Ter va angliya iqtisodchisi Djon Mak- Kulloxlardir. Ularning fikricha, soliq – bu sug’urta to’lovidir, ya’ni har qanday xavf- xatar paydo bo’lish tasodifi uchun fuqarolar davlatga soliq to’laydilar. Soliq to’lovchilar tijoratchilar hisoblanib, ular o’z daromadlariga bog’liq holda mulkini urushdan, yong’indan va talonchilikdan himoya qiladilar. Ammo soliq sug’urta 12 qaralib, go’yo qirol va fuqarolar o’rtasida tuzilgan shartnoma sifatida qaralgan. Bu sharoitda almashinuv nazariyasi mavjud munosabatlarning rasmiy aksi edi. Almashinuv nazariyasining turli xil ko’rinishlari mavjud bulib, ulardan biri ma’rifat davrida paydo bo’lgan atomistik nazariyadir. Uning namoyondalari bo’lib frantsuz Sebastyan de Voban (1633-1707 yillar “Jamiyat bitimi” nazariyasi) va Sharl Monteske (1689-1755 yillar “Omma bitimi” nazariyasi) hisoblanadi. Bu nazariya tarafdorlari soliqlar, fuqarolar va davlat o’rtasidagi bitim hisoblanib fuqarolar davlatning himoyasi, xavfsizlikni ta’minlash va boshqa xizmatlari uchun soliq to’lovlarini to’laydilar deb tushuntirishga harakat qilganlar. Shundan kelib chiqib, hech kim davlat xizmatlarini rad eta olmaganidek, soliqlarni to’lashni ham rad eta olmaydilar deb hisoblashadi. Oxir-oqibat ushbu bitim eng foydali bo’lib, hattoki eng kuchsiz davlat ham har bir fuqaro o’z-o’zini xavfsizligini ta’minlagandan ko’ra yaxshiroq va afzalroq muhofaza qila olishini qayd etadi Shuningdek angliyalik iqtisodchilar Tomas Gobbs Volter va Onore Mirabolar ham ushbu nazariya tarafdorlari hisoblanishgan. XIX asrning birinchi yarmida shveytsariyalik iqtisodchi Simond de Sismondi o’zining “Politekonomikaning yangi asoslari” nomli ilmiy asarida soliq nazariyasini rohatlanish (qanoatlanish) nazariyasi sifatida ta’riflaydi. Soliqlar go’yoki, fuqarolarni jamiyatdan olgan rohatlari uchun to’lov sifatida qaraladi. Fuqarolar soliqlarni to’lash hisobiga jamiyatdagi tartib-intizom, odil sudlov tizimi, mol-mulki va shaxsiyatini muhofaza qilish kabi xizmatlarni sotib oladi va bunday xizmatlarni fuqarolarning rohatlanishi sifatida qaraydi. Shunday qilib, Sismondi o’zining ushbu nazariyasida u almashinuv nazariyasining zamonaviy ko’rinishini ifodalashga harakat qilgan. Ushbu davrda soliqlarga sug’urta mukofoti sifatida qarash shakllandi, bu qarash tarafdorlari frantsuz hukumati arbobi Adolf Ter va angliya iqtisodchisi Djon Mak- Kulloxlardir. Ularning fikricha, soliq – bu sug’urta to’lovidir, ya’ni har qanday xavf- xatar paydo bo’lish tasodifi uchun fuqarolar davlatga soliq to’laydilar. Soliq to’lovchilar tijoratchilar hisoblanib, ular o’z daromadlariga bog’liq holda mulkini urushdan, yong’indan va talonchilikdan himoya qiladilar. Ammo soliq sug’urta
13 to’lovi kabi sug’urta hodisasi ro’y berganda fuqarolarga qaytarilish uchun emas, balki himoya va xavfsizlikni ta’minlash xarajatlarini moliyalashtirish sifatida to’langan. Klassik soliq nazariyasi (soliqning neytral nazariyasi) ancha yuqori nazariy ahamiyatga ega bo’lib, ushbu nazariya shotlandiyalik iqtisodchi A.Smit, ingliz iqtisodchisi D.Rikardo hamda ularning davomchilarining ilmiy faoliyatlari bilan bog’liqdir. Bu nazariya tarafdorlari soliqni davlatning xarajatlarini qoplovchi bir daromad sifatida qarashgan. Ushbu qarashlar A.Smitning bozor iqtisodiyoti nazariyasiga asoslangan edi. Bozor sharoitida xo’jalik sub’ektlarining mustaqilligi va erkin faoliyat ko’rsatishi talab etiladi. A.Smit davlat boshqaruvining markazlashgan shakliga qarshi chiqib, bu borada quyidagilarni bayon etadi «Markazlashgan boshqaruv tizimidan markazlashmagan boshqaruv tizimiga o’tish talabni qondirishning maksimal darajaga etishini ta’minlaydi. Bozor iqtisodiyoti biror bir tarzda boshqarilmasa ham, u qat’iy qoidalarga bo’ysinadi». A.Smit o’zining «Xalqlar boyligining sabablari va tabiatlari» nomli kitobida bu qoidalarni tahlil qilib, erkin raqobat sharoitida bahoni ishlab chiqarish xarajatlariga mos kelishi va resurslarni tarmoqlar ichida taqsimlanishi misolida ko’rsatib o’tishga harakat qilgan. Shuningdek, A.Smit davlat bozor iqtisodiyoti rivojlanishini ta’minlashi va mulkdorlar huquqlarini himoya qilishi kerak deb hisoblaydi. Bu funktsiyalarni bajarishi uchun davlatga ma’lum miqdordagi mablag’lar kerak. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning to’g’ridan-to’g’ri daromadi kamayadi, shuning uchun yuqoridagi xarajatlarni qoplash uchun soliqlardan tushumlar asosiy o’rinni egallashi kerak. Davlatning boshqa xarajatlarini moliyalashtirish (qurilish, yo’llar, sud organlarining binolari va boshqalar uchun xarajatlar) boj va yig’imlar hisobiga, ya’ni ushbu xizmatlardan manfaatdor shaxslar hisobiga amalga oshiriladi. Shuning uchun soliqlar beminnat xususiyatga egaligi, boj va yig’imlar esa soliq sifatida qaralmasligiga urg’u bergan. 13 to’lovi kabi sug’urta hodisasi ro’y berganda fuqarolarga qaytarilish uchun emas, balki himoya va xavfsizlikni ta’minlash xarajatlarini moliyalashtirish sifatida to’langan. Klassik soliq nazariyasi (soliqning neytral nazariyasi) ancha yuqori nazariy ahamiyatga ega bo’lib, ushbu nazariya shotlandiyalik iqtisodchi A.Smit, ingliz iqtisodchisi D.Rikardo hamda ularning davomchilarining ilmiy faoliyatlari bilan bog’liqdir. Bu nazariya tarafdorlari soliqni davlatning xarajatlarini qoplovchi bir daromad sifatida qarashgan. Ushbu qarashlar A.Smitning bozor iqtisodiyoti nazariyasiga asoslangan edi. Bozor sharoitida xo’jalik sub’ektlarining mustaqilligi va erkin faoliyat ko’rsatishi talab etiladi. A.Smit davlat boshqaruvining markazlashgan shakliga qarshi chiqib, bu borada quyidagilarni bayon etadi «Markazlashgan boshqaruv tizimidan markazlashmagan boshqaruv tizimiga o’tish talabni qondirishning maksimal darajaga etishini ta’minlaydi. Bozor iqtisodiyoti biror bir tarzda boshqarilmasa ham, u qat’iy qoidalarga bo’ysinadi». A.Smit o’zining «Xalqlar boyligining sabablari va tabiatlari» nomli kitobida bu qoidalarni tahlil qilib, erkin raqobat sharoitida bahoni ishlab chiqarish xarajatlariga mos kelishi va resurslarni tarmoqlar ichida taqsimlanishi misolida ko’rsatib o’tishga harakat qilgan. Shuningdek, A.Smit davlat bozor iqtisodiyoti rivojlanishini ta’minlashi va mulkdorlar huquqlarini himoya qilishi kerak deb hisoblaydi. Bu funktsiyalarni bajarishi uchun davlatga ma’lum miqdordagi mablag’lar kerak. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning to’g’ridan-to’g’ri daromadi kamayadi, shuning uchun yuqoridagi xarajatlarni qoplash uchun soliqlardan tushumlar asosiy o’rinni egallashi kerak. Davlatning boshqa xarajatlarini moliyalashtirish (qurilish, yo’llar, sud organlarining binolari va boshqalar uchun xarajatlar) boj va yig’imlar hisobiga, ya’ni ushbu xizmatlardan manfaatdor shaxslar hisobiga amalga oshiriladi. Shuning uchun soliqlar beminnat xususiyatga egaligi, boj va yig’imlar esa soliq sifatida qaralmasligiga urg’u bergan.
14 Klassik nazariya asoschilaridan biri bo’lmish frantsuz huquqshunos olimi Polya Mari Golmening qayd etishicha, soliqlarning yagona maqsadi davlatning xarajatlarini qoplashdir. Bu kontseptsiya soliqning «g’aznani to’ldiruvchi va faqat soliqni moliyaviy funktsiyasini tan oluvchi» vazifasini chegaralaydi va u «davlat - nazoratchi» kontseptsiyasi bilan bog’liq. Lekin iqtisodiy munosabatlarni rivojlanishi bu nazariyani o’zgarishiga olib keldi. Neoklassik nazariya tarafdorlari iqtisodiy jarayonni noto’g’ri ko’rsatish oqibatida soliqqa tortish bir sohaga ijobiy ta’sir etsa, ikkinchi sohaga salbiy ta’sir etishini inobatga olgan holda soliqni iqtisodiyotga ta’sirini rad etmaydilar. Soliqqa tortishning klassik nazariyasi hozirgi kunga kelib bir qadar o’z kuchini yo’qotgan, chunki hozirgi kunda jiddiy salbiy iqtisodiy oqibatlarsiz soliqlar orqali milliy mahsulotning 14 qismini undirish mumkin emas. Soliqlarning undirilishi fuqarolarning sotib olish qobiliyatini kamaytiradi va tadbirkorlarning investitsion imkoniyatlarini pasaytiradi, egri soliqlar tovar narxini oshiradi va iste’molga ta’sir etadi, bu esa o’z-o’zidan jamiyatdagi ko’plab iqtisodiy jarayonlarga ta’sir etadi. Soliqqa tortishning klassik nazariyasiga ingliz iqtisodchisi Djon Meynord Keyns hamda uning izdoshlari izlanishlariga asoslangan keynschilik nazariyasi qarshi chiqdi. Bu nazariyaning markaziy g’oyasi quyidagidan iborat soliqlar iqtisodiyotni boshqarishning muhim qurolidir, uning muvaffaqiyatli rivojlanishining tarkibiy qismlaridan biridir. Keyns o’zining «Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi» nomli ilmiy asarida bayon qilgan fikriga ko’ra iqtisodiy o’sish faqat to’la bandlik sharoitida pul jamg’armasiga bog’liq bo’ladi. Ammo to’la bandlikka erishish mumkin emas. Bunday sharoitda katta jamg’armalar, iqtisodiy rivojlanishga to’sqinlik qiladi, jamg’armalarni ishlab chiqarishga qo’yilmasligi passiv daromad manbai hisoblanadi. Shuning uchun salbiy oqibatlarni bartaraf etish uchun ortiqcha jamg’armalar soliqlar yordamida undirib olinishi kerak. Keng ma’noda keynschilik nazariyasi iqtisodiyotni makroiqtisodiy darajada tahliliga asoslangan. Bu nazariya “samarali talab”ni yaratish, ya’ni yaratilgan mahsulotning butunlay sotilishiga davlatning tartiblashgan siyosati bilan aralashsa samarali bo’lishini isbotlab berdi. 14 Klassik nazariya asoschilaridan biri bo’lmish frantsuz huquqshunos olimi Polya Mari Golmening qayd etishicha, soliqlarning yagona maqsadi davlatning xarajatlarini qoplashdir. Bu kontseptsiya soliqning «g’aznani to’ldiruvchi va faqat soliqni moliyaviy funktsiyasini tan oluvchi» vazifasini chegaralaydi va u «davlat - nazoratchi» kontseptsiyasi bilan bog’liq. Lekin iqtisodiy munosabatlarni rivojlanishi bu nazariyani o’zgarishiga olib keldi. Neoklassik nazariya tarafdorlari iqtisodiy jarayonni noto’g’ri ko’rsatish oqibatida soliqqa tortish bir sohaga ijobiy ta’sir etsa, ikkinchi sohaga salbiy ta’sir etishini inobatga olgan holda soliqni iqtisodiyotga ta’sirini rad etmaydilar. Soliqqa tortishning klassik nazariyasi hozirgi kunga kelib bir qadar o’z kuchini yo’qotgan, chunki hozirgi kunda jiddiy salbiy iqtisodiy oqibatlarsiz soliqlar orqali milliy mahsulotning 14 qismini undirish mumkin emas. Soliqlarning undirilishi fuqarolarning sotib olish qobiliyatini kamaytiradi va tadbirkorlarning investitsion imkoniyatlarini pasaytiradi, egri soliqlar tovar narxini oshiradi va iste’molga ta’sir etadi, bu esa o’z-o’zidan jamiyatdagi ko’plab iqtisodiy jarayonlarga ta’sir etadi. Soliqqa tortishning klassik nazariyasiga ingliz iqtisodchisi Djon Meynord Keyns hamda uning izdoshlari izlanishlariga asoslangan keynschilik nazariyasi qarshi chiqdi. Bu nazariyaning markaziy g’oyasi quyidagidan iborat soliqlar iqtisodiyotni boshqarishning muhim qurolidir, uning muvaffaqiyatli rivojlanishining tarkibiy qismlaridan biridir. Keyns o’zining «Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi» nomli ilmiy asarida bayon qilgan fikriga ko’ra iqtisodiy o’sish faqat to’la bandlik sharoitida pul jamg’armasiga bog’liq bo’ladi. Ammo to’la bandlikka erishish mumkin emas. Bunday sharoitda katta jamg’armalar, iqtisodiy rivojlanishga to’sqinlik qiladi, jamg’armalarni ishlab chiqarishga qo’yilmasligi passiv daromad manbai hisoblanadi. Shuning uchun salbiy oqibatlarni bartaraf etish uchun ortiqcha jamg’armalar soliqlar yordamida undirib olinishi kerak. Keng ma’noda keynschilik nazariyasi iqtisodiyotni makroiqtisodiy darajada tahliliga asoslangan. Bu nazariya “samarali talab”ni yaratish, ya’ni yaratilgan mahsulotning butunlay sotilishiga davlatning tartiblashgan siyosati bilan aralashsa samarali bo’lishini isbotlab berdi.
15 Keynsgacha bo’lgan davrda davlatning asosiy boyligi bo’lib tejamkorlik qobiliyatini ham qo’shdi, ya’ni dunyoning boyliklariga erishishning asosiy shartlari deb ko’rsatib berdi. Shuning uchun ham investitsiyalar oqib kelishiga erishishda davlatning roli kichik emasligini ko’rsatadi, ya’ni davlat faqatgina pul-kredit siyosati bilangina emas, balki o’zining byujdet siyosati, ya’ni davlat o’zining siyosatini davr talabiga mos soliq tizimini yaratish, soliq stavkalarini tartibga solishga qaratishini ko’rsatadi. U shu bilan birga yangilikka erishishga davlat hamkorlik va yordam ko’rsatishini ta’kidlaydi. Xususiy soliq nazariyalari: Xususiy soliq nazariyalari ichida eng birinchilaridan biri bo’lib, to’g’ri va egri soliqlar nisbati nazariyasi hisoblanadi. Evropa tsivilizatsiyasi rivojlanishining boshlang’ich davrida to’g’ri va egri soliqlarning joriy qilinishi jamiyatning siyosiy rivojlanishiga bog’liq bo’lgan. Mulk ancha tekis taqsimlanganligi oqibatida hali demokratik tartiblar saqlanib qolgan o’rta asr shaharlarida soliq tizimlari asosan to’g’ri soliqlarga asoslanib tuzilgan. Egri soliqlar ancha og’ir va xalq ahvoliga salbiy ta’sir qiladi deb hisoblangan, chunki ular tovar qiymatini oshiradi. Aristokratiya xalq qarshiligini sindirganidan so’ng egri soliqlarning qo’llanilish ustunligi o’rnatildi va u asosan birinchi zarur bo’lgan tovarlarga nisbatan qo’llanildi (masalan, tuzga soliq). Shunday qilib, birinchi yondashuvga asosan egri soliqlar soliq to’lovchilar uchun zararli hisoblanadi, chunki ular xalq ahvolini yomonlashtiradi. O’rta asrlar oxirlarida paydo bo’lgan ushbu nazariyaga ikkinchi yondashuv esa, aksincha egri soliqlarni joriy qilinishi zarurligini asoslab bergan. Egri soliqlar yordamida soliqqa tortishning teng sharoitlarini ta’minlash taklif etilgan. Boy tabaqa vakillari soliqlar bo’yicha turli xil imtiyozlarga ega bo’lganligi sababli ular oladigan daromadlar soliqqa tortilmay qoladi. Shuning uchun egri soliqqa tortish tarafdorlari soliqlarni tovar narxiga ustama shaklida belgilanishini yoqlab chiqadilar. A.Smit va D.Rikardolar ham egri soliqqa tortish tarafdorlari hisoblanishgan, ular uni ixtiyoriylik g’oyasi orqali asoslab berishdi. Bu g’oya egri soliqlar to’g’ri soliqlarga qaraganda yengilroq degan tasdiqdan kelib chiqadi, chunki ulardan egri soliqlarga tovarlarni xarid qilmasdan oson qochish mumkin degan xulosani beradi. 15 Keynsgacha bo’lgan davrda davlatning asosiy boyligi bo’lib tejamkorlik qobiliyatini ham qo’shdi, ya’ni dunyoning boyliklariga erishishning asosiy shartlari deb ko’rsatib berdi. Shuning uchun ham investitsiyalar oqib kelishiga erishishda davlatning roli kichik emasligini ko’rsatadi, ya’ni davlat faqatgina pul-kredit siyosati bilangina emas, balki o’zining byujdet siyosati, ya’ni davlat o’zining siyosatini davr talabiga mos soliq tizimini yaratish, soliq stavkalarini tartibga solishga qaratishini ko’rsatadi. U shu bilan birga yangilikka erishishga davlat hamkorlik va yordam ko’rsatishini ta’kidlaydi. Xususiy soliq nazariyalari: Xususiy soliq nazariyalari ichida eng birinchilaridan biri bo’lib, to’g’ri va egri soliqlar nisbati nazariyasi hisoblanadi. Evropa tsivilizatsiyasi rivojlanishining boshlang’ich davrida to’g’ri va egri soliqlarning joriy qilinishi jamiyatning siyosiy rivojlanishiga bog’liq bo’lgan. Mulk ancha tekis taqsimlanganligi oqibatida hali demokratik tartiblar saqlanib qolgan o’rta asr shaharlarida soliq tizimlari asosan to’g’ri soliqlarga asoslanib tuzilgan. Egri soliqlar ancha og’ir va xalq ahvoliga salbiy ta’sir qiladi deb hisoblangan, chunki ular tovar qiymatini oshiradi. Aristokratiya xalq qarshiligini sindirganidan so’ng egri soliqlarning qo’llanilish ustunligi o’rnatildi va u asosan birinchi zarur bo’lgan tovarlarga nisbatan qo’llanildi (masalan, tuzga soliq). Shunday qilib, birinchi yondashuvga asosan egri soliqlar soliq to’lovchilar uchun zararli hisoblanadi, chunki ular xalq ahvolini yomonlashtiradi. O’rta asrlar oxirlarida paydo bo’lgan ushbu nazariyaga ikkinchi yondashuv esa, aksincha egri soliqlarni joriy qilinishi zarurligini asoslab bergan. Egri soliqlar yordamida soliqqa tortishning teng sharoitlarini ta’minlash taklif etilgan. Boy tabaqa vakillari soliqlar bo’yicha turli xil imtiyozlarga ega bo’lganligi sababli ular oladigan daromadlar soliqqa tortilmay qoladi. Shuning uchun egri soliqqa tortish tarafdorlari soliqlarni tovar narxiga ustama shaklida belgilanishini yoqlab chiqadilar. A.Smit va D.Rikardolar ham egri soliqqa tortish tarafdorlari hisoblanishgan, ular uni ixtiyoriylik g’oyasi orqali asoslab berishdi. Bu g’oya egri soliqlar to’g’ri soliqlarga qaraganda yengilroq degan tasdiqdan kelib chiqadi, chunki ulardan egri soliqlarga tovarlarni xarid qilmasdan oson qochish mumkin degan xulosani beradi.
16 Lekin XIX asr oxirida to’g’ri soliqlar tenglashtirish maqsadi uchun, egri soliqlar esa tushumlarning samarali olinishi uchun mo’ljallanishi, ushbu masala bo’yicha hamma bahslashuvlar to’g’ri va egri soliqqa tortish o’rtasida o’zaro balansni ta’minlash zarur degan xulosaga kelindi. Ba’zi mutaxassislar “to’g’ri va egri soliqlarning oqilona qorishmasi” to’g’risidagi g’oyaga hattoki soliq tizimining bir tamoyili sifatida qarashgan. Xususiy soliq nazariyalari ichida muhim ahamiyat kasb etgan nazariyalardan biri yagona soliq nazariyasidir. Yagona soliq nazariyasidan qurol sifatida ijtimoiy - siyosiy islohotchilar bir necha bor foydalanishgan. Shuni ta’kidlash lozimki, bu nazariya soliq muammolaridan ko’ra ko’proq ijtimoiy-siyosiy muammolarni ko’rib chiqqan. Yagona soliqni joriy qilish g’oyasi barcha davrlarda mashhur hisoblangan. Hattoki, Angliyada XVIII asrda binolarga nisbatan yagona soliq joriy etish kerak degan shior ostida partiya faoliyat ko’rsatgan. Mazkur nazariyaning tarafdorlari yagona soliqqa hamma ofatlardan da’vo sifatida qarashgan. Yagona soliq joriy qilinganidan keyin kambag’alchilik bartaraf etiladi, ish haqi oshadi, ortiqcha ishlab chiqarish bo’lmaydi, sanoatning hamma tarmoqlarida ishlab chiqarish o’sishi yuz beradi deb ta’kidlangan. Yagona soliq - bu soliqqa tortishning muayyan ob’ektga nisbatan qo’llanadigan yagona, bitta soliqdir. Soliqqa tortishning yagona ob’ekti sifatida turli nazariyotchilar tomonidan yer, xarajatlar, ko’chmas mulk, daromad, kapital va boshqalar taklif qilingan. Yagona soliqning birinchi ko’rinishlaridan biri bo’lib yer rentasiga soliq hisoblanadi. Fiziokratlar - jamiyat rivojlanishining qishloq xo’jaligi 34 tizimi tarafdorlari hisoblanib, sanoatda sof daromad yaratilmaydi deb hisoblashgan. Ularning fikriga ko’ra hamma boyliklar yerda mujassamlangan va yerdan olinadi. Shuning uchun daromadning yagona manbai sifatida yer rentasiga yagona soliqni joriy etish kerak. Demak bu soliq turini faqat yer egalari to’lashlari kerak bo’ladi. Bu nazariya yagona soliqni joriy etishni asosi sifatida «yerni hamma uchun umumiyligi»g’oyasi sifatida taklif qilingan edi. Yer – bu Ollohning ne’mati va u hammaga tegishli bo’lishi kerak. Bundan tashqari hamma boylik yerdan olinadi. Xaqiqatda esa yer muayyan shaxslarga tegili bo’lgani uchun ular boylikning yagona manbai egalari sifatida yagona soliqni to’lashlari shart. XIX asrda amerikalik 16 Lekin XIX asr oxirida to’g’ri soliqlar tenglashtirish maqsadi uchun, egri soliqlar esa tushumlarning samarali olinishi uchun mo’ljallanishi, ushbu masala bo’yicha hamma bahslashuvlar to’g’ri va egri soliqqa tortish o’rtasida o’zaro balansni ta’minlash zarur degan xulosaga kelindi. Ba’zi mutaxassislar “to’g’ri va egri soliqlarning oqilona qorishmasi” to’g’risidagi g’oyaga hattoki soliq tizimining bir tamoyili sifatida qarashgan. Xususiy soliq nazariyalari ichida muhim ahamiyat kasb etgan nazariyalardan biri yagona soliq nazariyasidir. Yagona soliq nazariyasidan qurol sifatida ijtimoiy - siyosiy islohotchilar bir necha bor foydalanishgan. Shuni ta’kidlash lozimki, bu nazariya soliq muammolaridan ko’ra ko’proq ijtimoiy-siyosiy muammolarni ko’rib chiqqan. Yagona soliqni joriy qilish g’oyasi barcha davrlarda mashhur hisoblangan. Hattoki, Angliyada XVIII asrda binolarga nisbatan yagona soliq joriy etish kerak degan shior ostida partiya faoliyat ko’rsatgan. Mazkur nazariyaning tarafdorlari yagona soliqqa hamma ofatlardan da’vo sifatida qarashgan. Yagona soliq joriy qilinganidan keyin kambag’alchilik bartaraf etiladi, ish haqi oshadi, ortiqcha ishlab chiqarish bo’lmaydi, sanoatning hamma tarmoqlarida ishlab chiqarish o’sishi yuz beradi deb ta’kidlangan. Yagona soliq - bu soliqqa tortishning muayyan ob’ektga nisbatan qo’llanadigan yagona, bitta soliqdir. Soliqqa tortishning yagona ob’ekti sifatida turli nazariyotchilar tomonidan yer, xarajatlar, ko’chmas mulk, daromad, kapital va boshqalar taklif qilingan. Yagona soliqning birinchi ko’rinishlaridan biri bo’lib yer rentasiga soliq hisoblanadi. Fiziokratlar - jamiyat rivojlanishining qishloq xo’jaligi 34 tizimi tarafdorlari hisoblanib, sanoatda sof daromad yaratilmaydi deb hisoblashgan. Ularning fikriga ko’ra hamma boyliklar yerda mujassamlangan va yerdan olinadi. Shuning uchun daromadning yagona manbai sifatida yer rentasiga yagona soliqni joriy etish kerak. Demak bu soliq turini faqat yer egalari to’lashlari kerak bo’ladi. Bu nazariya yagona soliqni joriy etishni asosi sifatida «yerni hamma uchun umumiyligi»g’oyasi sifatida taklif qilingan edi. Yer – bu Ollohning ne’mati va u hammaga tegishli bo’lishi kerak. Bundan tashqari hamma boylik yerdan olinadi. Xaqiqatda esa yer muayyan shaxslarga tegili bo’lgani uchun ular boylikning yagona manbai egalari sifatida yagona soliqni to’lashlari shart. XIX asrda amerikalik
17 iqtisodchi Genri Djordj (1839-1897 yillar) «yagona yer solig’i» g’oyasini ilgari surib unga umumiy to’qchilik va “ijtimoiy tinchlikni” ta’minlash vositasi sifatida qaragan. Yagona soliq nazariyasini o’rganishda shuni ta’kidlash joizki, soliqqa tortish ob’ekti qanday bo’lishidan qat’iy nazar, bu nazariya progressiv ahamiyat kasb etmaydi. Yagona soliqning ijobiy tomonlarini sifatida uni hisoblash va yig’ishning osonligi bilan bog’liq tomonlarini tan olib, biroq shuni qayd etish lozimki, sof holatta bu nazariya utopikdir va uni amaliyotga butun mamlakat soliq tizimi sifatida qo’llab bo’lmaydi. Lekin boshqa soliqqa tortish tizimlari bilan birga qo’llanilganda u ijobiy rol o’ynashi mumkin. Masalan, yagona soliq nazariya asosida yotuvchi g’oya O’zbekiston Respublikasining soliq tizimida qisman ifodalanganligini ko’rishimiz mumkin. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 15 apreldagi «Soliq solishning soddalashtirilgan tizimiga o’tgan mikrofirmalar va kichik korxonalarga soliq solish tartibi to’g’risida» gi 159-sonli Qaroriga muvofiq kichik korxonalar va mikrofirmalar umumdavlat soliqlari hamda mahalliy soliqlar va yig’imlarni to’lash o’rniga hisobot davridagi xo’jalik faoliyati natijalari bo’yicha hisoblanadigan yagona soliqni to’lashlari mumkin. Bu vaziyatda yagona soliqni joriy qilinishiga progressiv qadam sifatida qarash mumkin, chunki bu orqali kichik biznes sub’ektlarining soliqqa tortishda osonlik va qulaylikka erishiladi. Soliqqa tortishning nazariy jihatlariga soliqlarning ijtimoiy-siyosiy tabiati ham katta ta’sir o’tkazadi. Bu ayniqsa proportsional va progressiv soliqqa tortish nazariyalari nisbatida namoyon bo’ladi. Proportsional soliqqa tortish g’oyasiga muvofiq soliq stavkalari soliq to’lovchining daromadi hajmidan qat’iy nazar unga nisbatan yagona foizda belgilangan bo’lishi kerak. Progressiv soliqqa tortish g’oyasiga muvofiq soliq stavkalari va soliqqa tortish yuki soliq to’lovchi daromadining o’sishi bilan ko’tariladi. Progressiv nazariya tarafdorlari bo’lib har doim jamiyatni sotsialistik qayta qurilishining yetakchi tarafdorlari chiqishgan, Karl Marks va Fridrix Engels esa o’zlarining Komunistik Manifestida uni hattoki xususiy mulkchilikning yo’qotilishi va sotsializmni qurilishi bilan bog’lashgan. 17 iqtisodchi Genri Djordj (1839-1897 yillar) «yagona yer solig’i» g’oyasini ilgari surib unga umumiy to’qchilik va “ijtimoiy tinchlikni” ta’minlash vositasi sifatida qaragan. Yagona soliq nazariyasini o’rganishda shuni ta’kidlash joizki, soliqqa tortish ob’ekti qanday bo’lishidan qat’iy nazar, bu nazariya progressiv ahamiyat kasb etmaydi. Yagona soliqning ijobiy tomonlarini sifatida uni hisoblash va yig’ishning osonligi bilan bog’liq tomonlarini tan olib, biroq shuni qayd etish lozimki, sof holatta bu nazariya utopikdir va uni amaliyotga butun mamlakat soliq tizimi sifatida qo’llab bo’lmaydi. Lekin boshqa soliqqa tortish tizimlari bilan birga qo’llanilganda u ijobiy rol o’ynashi mumkin. Masalan, yagona soliq nazariya asosida yotuvchi g’oya O’zbekiston Respublikasining soliq tizimida qisman ifodalanganligini ko’rishimiz mumkin. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 15 apreldagi «Soliq solishning soddalashtirilgan tizimiga o’tgan mikrofirmalar va kichik korxonalarga soliq solish tartibi to’g’risida» gi 159-sonli Qaroriga muvofiq kichik korxonalar va mikrofirmalar umumdavlat soliqlari hamda mahalliy soliqlar va yig’imlarni to’lash o’rniga hisobot davridagi xo’jalik faoliyati natijalari bo’yicha hisoblanadigan yagona soliqni to’lashlari mumkin. Bu vaziyatda yagona soliqni joriy qilinishiga progressiv qadam sifatida qarash mumkin, chunki bu orqali kichik biznes sub’ektlarining soliqqa tortishda osonlik va qulaylikka erishiladi. Soliqqa tortishning nazariy jihatlariga soliqlarning ijtimoiy-siyosiy tabiati ham katta ta’sir o’tkazadi. Bu ayniqsa proportsional va progressiv soliqqa tortish nazariyalari nisbatida namoyon bo’ladi. Proportsional soliqqa tortish g’oyasiga muvofiq soliq stavkalari soliq to’lovchining daromadi hajmidan qat’iy nazar unga nisbatan yagona foizda belgilangan bo’lishi kerak. Progressiv soliqqa tortish g’oyasiga muvofiq soliq stavkalari va soliqqa tortish yuki soliq to’lovchi daromadining o’sishi bilan ko’tariladi. Progressiv nazariya tarafdorlari bo’lib har doim jamiyatni sotsialistik qayta qurilishining yetakchi tarafdorlari chiqishgan, Karl Marks va Fridrix Engels esa o’zlarining Komunistik Manifestida uni hattoki xususiy mulkchilikning yo’qotilishi va sotsializmni qurilishi bilan bog’lashgan.
18 O’zbekiston Respublikasida byudjet – soliq soliq siyosatining amaldagi holatini tahlili Iqtisodiy yuksalish va moliyaviy barqarorlik talablariga javob beradigan soliq tizimini yaratishda soliq yukini mumkin qadar past va optimal darajada bo’lishiga 18 O’zbekiston Respublikasida byudjet – soliq soliq siyosatining amaldagi holatini tahlili Iqtisodiy yuksalish va moliyaviy barqarorlik talablariga javob beradigan soliq tizimini yaratishda soliq yukini mumkin qadar past va optimal darajada bo’lishiga
19 erishish muhimdir. Bu bir qarashda unchalik murakkab emasdek tuyulsa – da, aslida bunday emas. Bu o’z navbatida bu sohada ilmiy tadqiqotlarni chuqur olib birishni , har tomonlama puxta uylangan va asoslagan amaliy xulosalar asosida ish ko’rishni taqozo etadi. Chunki, soliqlar davlatga ham, soliq to’lovchiga ham salbiy ta’sir ko’rsatmasligi lozim. Soliq turlari 9 tagacha qisqartirildi. Yangi tahrirdagi Soliq kodeksida soliqlarni unifikatsiyalash, o‘xshash soliq solish bazasiga ega soliqlarni birlashtirish orqali ular soni maqbullashtirildi, soliq hisobotlari kamaytirildi va soddalashtirildi. Soliq to’g’risidagi barcha qonun hujjatlari quyidagi tamoyillarga asoslanadi. - Majburiylik, bu tamoyilga asosan, soliqlar barcha fuqoralar uchun majburiy to’lov hisoblanadi. - Aniqlik tamoyilliga ko’ra, soliq va boshqa majburiy to’lovlarni qachon, qancha miqdorda hamda qay tartibda to’lash tushunarli tarzda ifodalangan bo’lishi lozim. - Adolatli tamoyiliga asosan, soliq solish umumiy bo’lib, soliq tizimida imtiyozlarni belgilash ijtimoiy asolat tamoyillariga roiya qilinadi. - Yagonalik tamoyiliga ko’ra, soliq tizimi O’zbekistonning butun hududida barcha soliq to’lovchilarga nisbatan yagona hisoblanadi. - Oshkoralik tamoyiliga ko’ra, soliq solish masalarini tartibga soluvchi har qanday me’yoriy – huquqiy hujjatlar rasmiy nashrlarda e’lon qilinishi shart - Soliq to’lovchining haqligi tamoyiliga ko’ra, soliqqa oid hujjatlarda aniqlangan noaniqliklar soliq to’lovchi foydasiga hal qilinadi. O‘zbekiston Respublikasi hududida quyidagi soliqlar belgilanadi 1) qo‘shilgan qiymat solig‘i; 2) aksiz solig‘i; 3) foyda solig‘i; 4) jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i; 5) yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq; 19 erishish muhimdir. Bu bir qarashda unchalik murakkab emasdek tuyulsa – da, aslida bunday emas. Bu o’z navbatida bu sohada ilmiy tadqiqotlarni chuqur olib birishni , har tomonlama puxta uylangan va asoslagan amaliy xulosalar asosida ish ko’rishni taqozo etadi. Chunki, soliqlar davlatga ham, soliq to’lovchiga ham salbiy ta’sir ko’rsatmasligi lozim. Soliq turlari 9 tagacha qisqartirildi. Yangi tahrirdagi Soliq kodeksida soliqlarni unifikatsiyalash, o‘xshash soliq solish bazasiga ega soliqlarni birlashtirish orqali ular soni maqbullashtirildi, soliq hisobotlari kamaytirildi va soddalashtirildi. Soliq to’g’risidagi barcha qonun hujjatlari quyidagi tamoyillarga asoslanadi. - Majburiylik, bu tamoyilga asosan, soliqlar barcha fuqoralar uchun majburiy to’lov hisoblanadi. - Aniqlik tamoyilliga ko’ra, soliq va boshqa majburiy to’lovlarni qachon, qancha miqdorda hamda qay tartibda to’lash tushunarli tarzda ifodalangan bo’lishi lozim. - Adolatli tamoyiliga asosan, soliq solish umumiy bo’lib, soliq tizimida imtiyozlarni belgilash ijtimoiy asolat tamoyillariga roiya qilinadi. - Yagonalik tamoyiliga ko’ra, soliq tizimi O’zbekistonning butun hududida barcha soliq to’lovchilarga nisbatan yagona hisoblanadi. - Oshkoralik tamoyiliga ko’ra, soliq solish masalarini tartibga soluvchi har qanday me’yoriy – huquqiy hujjatlar rasmiy nashrlarda e’lon qilinishi shart - Soliq to’lovchining haqligi tamoyiliga ko’ra, soliqqa oid hujjatlarda aniqlangan noaniqliklar soliq to’lovchi foydasiga hal qilinadi. O‘zbekiston Respublikasi hududida quyidagi soliqlar belgilanadi 1) qo‘shilgan qiymat solig‘i; 2) aksiz solig‘i; 3) foyda solig‘i; 4) jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i; 5) yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq;
20 6) suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq; 7) mol-mulk solig‘i; 8) yer solig‘i; 9) ijtimoiy soliq. O‘zbekiston Respublikasi hududida yig‘imlar belgilanishi mumkin. Yig‘imlarni joriy etish, hisoblab chiqarish va to‘lash tartibi Soliq Kodeksida hamda boshqa qonun hujjatlarida belgilanadi. Avtotransport yig‘imini hisoblab chiqarish va to‘lash tartibi ushbu Kodeks bilan tartibga solinadi. Davlat bojini hisoblab chiqarish va undirish tartibi davlat boji to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida belgilanadi. 2 – rasm. 2018 – 2019 yillardagi byudjet tushumlari (mlrd.so’m) 2018 yilda byudjetga jami tushumlar 54203 mlrd so’mni tashkil etgan bo’lsa 2019 yilda 29063 mlrd so’mga ortib 83266 mlrd so’mni tashkil etgan. Shu jumladan bevosita soliqlar 2018 yilda 17540 mlrd so’mni tashkil etgan bo’lsa 2019 – yilda mos ravishta 5132 mlrd so’mga ortib 2019 –yilda 22672 mlrd so’mni, bilvosita soliqlar esa 2018 – yilda 20282 mlrd so’mni tashkil etgan va 2019 yilda 12874 mlrd so’mni o’sish suratlarini tashkil etgan va resurs to’lovlari va mol – mulk solig’i 2019 – yilda 2018 – yilga nisbatan 1. 55 nisbat bilan o’sish suratlarini qayt etgan hamda davlat boji va jarimlari 1.26 nisbat bilan va oxirgisi boshqa soliqlar va yig’imlar 2.65 nisbat bilan bu o’sish suratlarini ko’rsatib o’tgan. 20 6) suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq; 7) mol-mulk solig‘i; 8) yer solig‘i; 9) ijtimoiy soliq. O‘zbekiston Respublikasi hududida yig‘imlar belgilanishi mumkin. Yig‘imlarni joriy etish, hisoblab chiqarish va to‘lash tartibi Soliq Kodeksida hamda boshqa qonun hujjatlarida belgilanadi. Avtotransport yig‘imini hisoblab chiqarish va to‘lash tartibi ushbu Kodeks bilan tartibga solinadi. Davlat bojini hisoblab chiqarish va undirish tartibi davlat boji to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida belgilanadi. 2 – rasm. 2018 – 2019 yillardagi byudjet tushumlari (mlrd.so’m) 2018 yilda byudjetga jami tushumlar 54203 mlrd so’mni tashkil etgan bo’lsa 2019 yilda 29063 mlrd so’mga ortib 83266 mlrd so’mni tashkil etgan. Shu jumladan bevosita soliqlar 2018 yilda 17540 mlrd so’mni tashkil etgan bo’lsa 2019 – yilda mos ravishta 5132 mlrd so’mga ortib 2019 –yilda 22672 mlrd so’mni, bilvosita soliqlar esa 2018 – yilda 20282 mlrd so’mni tashkil etgan va 2019 yilda 12874 mlrd so’mni o’sish suratlarini tashkil etgan va resurs to’lovlari va mol – mulk solig’i 2019 – yilda 2018 – yilga nisbatan 1. 55 nisbat bilan o’sish suratlarini qayt etgan hamda davlat boji va jarimlari 1.26 nisbat bilan va oxirgisi boshqa soliqlar va yig’imlar 2.65 nisbat bilan bu o’sish suratlarini ko’rsatib o’tgan.
21 3 – rasm. 2019 yildagi jami tushumlarda soliq turlarining ulushi (foizda) O’zbekiston Respublikasida eng ko’p tushum yig’indisini qo’shilgan qiymat solig’i hisoblanadi va keyingi o’rinlarda mos rsavishta yer qa’ridan foydaganlikgi uchun soliq, jismoniy shaxslar uchun daromad solig’i hamda oxirgi o’rinlarda davlat boji va resurslaridan foydalanganlikgi uchun soliq hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi fuqarolar quyidagi, o’zlarining huquqlari va majburiyatlari Soliq kodeksi mujassamlashtirilgan bular quyidagilari Soliq to‘lovchilar, soliq agentlari va vakolatli organlar soliq munosabatlarining subyektlaridir. Soliq organlari, Soliq Kodeksda nazarda tutilgan hollarda, hujjatlarni elektron hujjat tarzida soliq to‘lovchining shaxsiy kabinetiga yuboradi. Yuborilgan hujjatlar soliq to‘lovchi tomonidan o‘qib chiqilganidan keyin, lekin ushbu hujjat jo‘natilgan sanadan e’tiboran uch kundan kechiktirmay olingan deb hisoblanadi. Agar soliq to‘lovchida soliq to‘lovchining shaxsiy kabineti mavjud bo‘lmasa, hujjatlar buyurtma xat qilib pochta orqali yuboriladi va ular jo‘natilganidan so‘ng besh kundan keyin olingan deb hisoblanadi. Hujjatlar soliq to‘lovchiga yoki uning vakiliga shaxsan mazkur hujjatlar olingan sana ko‘rsatilgan holda imzo qo‘ydirib topshirilishi mumkin. Soliq to‘lovchilar, Soliq Kodeksda nazarda tutilgan hollarda, soliq organlariga hujjatlarni mazkur moddaning ikkinchi — to‘rtinchi qismlarida ko‘rsatilganiga o‘xshash tartibda yuboradi. Bunda ushbu hujjatlar soliq organlariga soliq to‘lovchining shaxsiy kabineti orqali yuborilganda — jo‘natilgan kun, pochta orqali yuborilganda besh kundan keyin olingan deb hisoblanadi. Ushbu Kodeksda nazarda tutilgan hujjatlarning, elektron hujjat aylanishini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan hujjatlarning shakllari, mazkur hujjatlarning shakllarini to‘ldirish tartibi, bunday hujjatlarni qog‘ozda yoki telekommunikatsiya kanallari orqali elektron shaklda yoxud soliq to‘lovchining shaxsiy kabineti orqali 21 3 – rasm. 2019 yildagi jami tushumlarda soliq turlarining ulushi (foizda) O’zbekiston Respublikasida eng ko’p tushum yig’indisini qo’shilgan qiymat solig’i hisoblanadi va keyingi o’rinlarda mos rsavishta yer qa’ridan foydaganlikgi uchun soliq, jismoniy shaxslar uchun daromad solig’i hamda oxirgi o’rinlarda davlat boji va resurslaridan foydalanganlikgi uchun soliq hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi fuqarolar quyidagi, o’zlarining huquqlari va majburiyatlari Soliq kodeksi mujassamlashtirilgan bular quyidagilari Soliq to‘lovchilar, soliq agentlari va vakolatli organlar soliq munosabatlarining subyektlaridir. Soliq organlari, Soliq Kodeksda nazarda tutilgan hollarda, hujjatlarni elektron hujjat tarzida soliq to‘lovchining shaxsiy kabinetiga yuboradi. Yuborilgan hujjatlar soliq to‘lovchi tomonidan o‘qib chiqilganidan keyin, lekin ushbu hujjat jo‘natilgan sanadan e’tiboran uch kundan kechiktirmay olingan deb hisoblanadi. Agar soliq to‘lovchida soliq to‘lovchining shaxsiy kabineti mavjud bo‘lmasa, hujjatlar buyurtma xat qilib pochta orqali yuboriladi va ular jo‘natilganidan so‘ng besh kundan keyin olingan deb hisoblanadi. Hujjatlar soliq to‘lovchiga yoki uning vakiliga shaxsan mazkur hujjatlar olingan sana ko‘rsatilgan holda imzo qo‘ydirib topshirilishi mumkin. Soliq to‘lovchilar, Soliq Kodeksda nazarda tutilgan hollarda, soliq organlariga hujjatlarni mazkur moddaning ikkinchi — to‘rtinchi qismlarida ko‘rsatilganiga o‘xshash tartibda yuboradi. Bunda ushbu hujjatlar soliq organlariga soliq to‘lovchining shaxsiy kabineti orqali yuborilganda — jo‘natilgan kun, pochta orqali yuborilganda besh kundan keyin olingan deb hisoblanadi. Ushbu Kodeksda nazarda tutilgan hujjatlarning, elektron hujjat aylanishini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan hujjatlarning shakllari, mazkur hujjatlarning shakllarini to‘ldirish tartibi, bunday hujjatlarni qog‘ozda yoki telekommunikatsiya kanallari orqali elektron shaklda yoxud soliq to‘lovchining shaxsiy kabineti orqali
22 yuborish hamda olish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi tomonidan tasdiqlanadi. Soliq to‘lovchilar: Soliq Kodeksiga muvofiq zimmasiga belgilangan soliqlar hamda yig‘imlarni to‘lash majburiyati yuklatilgan yuridik va jismoniy shaxslar soliq to‘lovchilar deb e’tirof etiladi. Yuridik shaxslarning alohida bo‘linmalari mazkur shaxslarning soliqlar va yig‘imlarni to‘lash bo‘yicha majburiyatlarini ushbu Soliq Kodeksida nazarda tutilgan hollarda va tartibda ushbu alohida bo‘linmalar joylashgan yeri bo‘yicha bajaradi. Yirik soliq to‘lovchilar toifasiga kiritilgan soliq to‘lovchilar alohida bo‘linmalarni hisobga olib markazlashgan holda soliq hisobotini taqdim etadi va soliqlarni (yig‘imlarni) to‘laydi. Soliq Kodeksida nazarda tutilgan hollarda yuridik shaxs tashkil etmagan holdagi chet el tuzilmalari soliq to‘lovchilar deb e’tirof etiladi. Soliq to‘lovchilar quyidagi huquqlarga ega soliq organlaridan va boshqa vakolatli organlardan (ularning vakolatlari doirasida) amaldagi soliqlar to‘g‘risida, soliq to‘g‘risidagi qonun hujjatlaridagi o‘zgarishlar haqida, soliqlarni hisoblab chiqarish va to‘lash tartibi to‘g‘risida axborotni, soliq hisobotining va arizalarning shakllarini, shuningdek ularni to‘ldirish tartibi haqida tushuntirishlarni bepul olish; o‘z soliq majburiyatlarini bajarish yuzasidan soliq organlarida va boshqa vakolatli organlarda mavjud bo‘lgan ma’lumotlarni olish; Soliq Kodeksida belgilangan asoslar mavjud bo‘lganda va tartibda soliq imtiyozlaridan foydalanish yoxud ulardan foydalanishni rad etish; soliqlar, penyalar va jarimalarning ortiqcha to‘langan yoki ortiqcha undirilgan summalarini o‘z vaqtida hisobga o‘tkazish yoki qaytarish; Soliq Kodeksida belgilangan tartibda va shartlarda soliqlarni to‘lashni kechiktirish yoki bo‘lib-bo‘lib to‘lash; soliq solish obyektlarini hisobga olishda, soliqlarni hisoblab chiqarish va to‘lashda o‘zlari yo‘l qo‘ygan xatolarni mustaqil ravishda tuzatish; Soliq Kodeksiga muvofiq o‘z hududida o‘tkaziladigan sayyor soliq tekshiruvini va soliq auditini o‘tkazish chog‘ida hozir bo‘lish; Sayyor soliq tekshiruvi va soliq auditi materiallari bilan tanishish, shuningdek ushbu tekshiruvlarning dalolatnomalarini olish; 22 yuborish hamda olish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi tomonidan tasdiqlanadi. Soliq to‘lovchilar: Soliq Kodeksiga muvofiq zimmasiga belgilangan soliqlar hamda yig‘imlarni to‘lash majburiyati yuklatilgan yuridik va jismoniy shaxslar soliq to‘lovchilar deb e’tirof etiladi. Yuridik shaxslarning alohida bo‘linmalari mazkur shaxslarning soliqlar va yig‘imlarni to‘lash bo‘yicha majburiyatlarini ushbu Soliq Kodeksida nazarda tutilgan hollarda va tartibda ushbu alohida bo‘linmalar joylashgan yeri bo‘yicha bajaradi. Yirik soliq to‘lovchilar toifasiga kiritilgan soliq to‘lovchilar alohida bo‘linmalarni hisobga olib markazlashgan holda soliq hisobotini taqdim etadi va soliqlarni (yig‘imlarni) to‘laydi. Soliq Kodeksida nazarda tutilgan hollarda yuridik shaxs tashkil etmagan holdagi chet el tuzilmalari soliq to‘lovchilar deb e’tirof etiladi. Soliq to‘lovchilar quyidagi huquqlarga ega soliq organlaridan va boshqa vakolatli organlardan (ularning vakolatlari doirasida) amaldagi soliqlar to‘g‘risida, soliq to‘g‘risidagi qonun hujjatlaridagi o‘zgarishlar haqida, soliqlarni hisoblab chiqarish va to‘lash tartibi to‘g‘risida axborotni, soliq hisobotining va arizalarning shakllarini, shuningdek ularni to‘ldirish tartibi haqida tushuntirishlarni bepul olish; o‘z soliq majburiyatlarini bajarish yuzasidan soliq organlarida va boshqa vakolatli organlarda mavjud bo‘lgan ma’lumotlarni olish; Soliq Kodeksida belgilangan asoslar mavjud bo‘lganda va tartibda soliq imtiyozlaridan foydalanish yoxud ulardan foydalanishni rad etish; soliqlar, penyalar va jarimalarning ortiqcha to‘langan yoki ortiqcha undirilgan summalarini o‘z vaqtida hisobga o‘tkazish yoki qaytarish; Soliq Kodeksida belgilangan tartibda va shartlarda soliqlarni to‘lashni kechiktirish yoki bo‘lib-bo‘lib to‘lash; soliq solish obyektlarini hisobga olishda, soliqlarni hisoblab chiqarish va to‘lashda o‘zlari yo‘l qo‘ygan xatolarni mustaqil ravishda tuzatish; Soliq Kodeksiga muvofiq o‘z hududida o‘tkaziladigan sayyor soliq tekshiruvini va soliq auditini o‘tkazish chog‘ida hozir bo‘lish; Sayyor soliq tekshiruvi va soliq auditi materiallari bilan tanishish, shuningdek ushbu tekshiruvlarning dalolatnomalarini olish;
23 Soliq tekshiruvini amalga oshiruvchi soliq organlariga soliq to‘g‘risidagi qonun hujjatlarining ijrosiga taalluqli masalalar bo‘yicha tushuntirishlar berish; Soliq organlari va boshqa vakolatli organlarning hamda ular mansabdor shaxslarining Soliq Kodeksiga va (yoki) soliq to‘g‘risidagi boshqa qonun hujjatlariga muvofiq bo‘lmagan talablarini bajarmaslik; Soliq organlari va boshqa vakolatli organlarning normativ tusga ega bo‘lmagan hujjatlari hamda qarorlari, ular mansabdor shaxslarining harakatlari (harakatsizligi) ustidan belgilangan tartibda shikoyat qilish; Soliq organlari va boshqa vakolatli organlarning qonunga xilof qarorlari yoki ular mansabdor shaxslarining noqonuniy harakatlari (harakatsizligi) tufayli yetkazilgan zararlarning o‘rni qoplanishini belgilangan tartibda talab qilish; Soliq Kodeksida nazarda tutilgan hollarda, soliq tekshiruvi materiallarini yoki soliq organlarining boshqa hujjatlarini ko‘rib chiqish jarayonida ishtirok etish; Soliq munosabatlari masalalariga oid o‘z manfaatlarini shaxsan yoxud soliq maslahatchilari tashkiloti yoki boshqa o‘z vakillari orqali ifodalash; Soliq siriga rioya etish va uni saqlash. Soliq to‘lovchilar ushbu Kodeksda va soliq to‘g‘risidagi boshqa qonun hujjatlarida belgilangan o‘zga huquqlarga ham ega bo‘lishi mumkin. Soliq to‘lovchining soliq munosabatlarida shaxsan ishtirok etishi uni vakilga ega bo‘lish huquqidan mahrum etmaydi, xuddi shuningdek vakilning ishtirok etishi soliq to‘lovchini bunday munosabatlarda shaxsan ishtirok etish huquqidan mahrum etmaydi. Soliq to‘lovchilarning huquqlari soliq organlari va boshqa vakolatli organlar mansabdor shaxslarining tegishli majburiyatlari bilan ta’minlanadi. Soliq to‘lovchilarning huquqlarini ta’minlashga oid majburiyatlarni bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlarida nazarda tutilgan javobgarlikka sabab bo‘ladi. Soliq to‘lovchilarning majburiyatlari: belgilangan soliqlar va yig‘imlarni o‘z vaqtida hamda to‘liq hajmda hisoblab chiqarishi va to‘lashi; - hujjatlarni ko‘rib chiqish yoki tushuntirishlar berish zaruriyati to‘g‘risida chaqiruv xatini olganida soliq organiga kelishi; 23 Soliq tekshiruvini amalga oshiruvchi soliq organlariga soliq to‘g‘risidagi qonun hujjatlarining ijrosiga taalluqli masalalar bo‘yicha tushuntirishlar berish; Soliq organlari va boshqa vakolatli organlarning hamda ular mansabdor shaxslarining Soliq Kodeksiga va (yoki) soliq to‘g‘risidagi boshqa qonun hujjatlariga muvofiq bo‘lmagan talablarini bajarmaslik; Soliq organlari va boshqa vakolatli organlarning normativ tusga ega bo‘lmagan hujjatlari hamda qarorlari, ular mansabdor shaxslarining harakatlari (harakatsizligi) ustidan belgilangan tartibda shikoyat qilish; Soliq organlari va boshqa vakolatli organlarning qonunga xilof qarorlari yoki ular mansabdor shaxslarining noqonuniy harakatlari (harakatsizligi) tufayli yetkazilgan zararlarning o‘rni qoplanishini belgilangan tartibda talab qilish; Soliq Kodeksida nazarda tutilgan hollarda, soliq tekshiruvi materiallarini yoki soliq organlarining boshqa hujjatlarini ko‘rib chiqish jarayonida ishtirok etish; Soliq munosabatlari masalalariga oid o‘z manfaatlarini shaxsan yoxud soliq maslahatchilari tashkiloti yoki boshqa o‘z vakillari orqali ifodalash; Soliq siriga rioya etish va uni saqlash. Soliq to‘lovchilar ushbu Kodeksda va soliq to‘g‘risidagi boshqa qonun hujjatlarida belgilangan o‘zga huquqlarga ham ega bo‘lishi mumkin. Soliq to‘lovchining soliq munosabatlarida shaxsan ishtirok etishi uni vakilga ega bo‘lish huquqidan mahrum etmaydi, xuddi shuningdek vakilning ishtirok etishi soliq to‘lovchini bunday munosabatlarda shaxsan ishtirok etish huquqidan mahrum etmaydi. Soliq to‘lovchilarning huquqlari soliq organlari va boshqa vakolatli organlar mansabdor shaxslarining tegishli majburiyatlari bilan ta’minlanadi. Soliq to‘lovchilarning huquqlarini ta’minlashga oid majburiyatlarni bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlarida nazarda tutilgan javobgarlikka sabab bo‘ladi. Soliq to‘lovchilarning majburiyatlari: belgilangan soliqlar va yig‘imlarni o‘z vaqtida hamda to‘liq hajmda hisoblab chiqarishi va to‘lashi; - hujjatlarni ko‘rib chiqish yoki tushuntirishlar berish zaruriyati to‘g‘risida chaqiruv xatini olganida soliq organiga kelishi;
24 - tovarlarni (xizmatlarni) realizatsiya qilishda xaridorga hisobvaraq- fakturalarni, cheklarni yoki ularga tenglashtirilgan boshqa hujjatlarni berishi; - soliq tekshiruvini o‘tkazayotgan soliq organlarining mansabdor shaxslariga soliqlarni hisoblab chiqarish va to‘lash uchun asos bo‘lib xizmat qiladigan hujjatlar, shuningdek elektron manbalarda saqlanadigan tegishli axborot bilan tanishish imkoniyatini ta’minlashi; - soliq organlari va boshqa vakolatli organlarning qonuniy talablarini bajarishi, ko‘rsatilgan organlarning va ular mansabdor shaxslarining qonuniy faoliyatiga to‘sqinlik qilmasligi; - agar Soliq Kodeksida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa, soliq hisobotlarining va soliqlarni hisoblab chiqarish hamda to‘lash uchun zarur bo‘lgan boshqa hujjatlarning tegishli soliqlarni to‘lash uchun belgilangan kalendar yildan keyingi besh yil mobaynida but saqlanishini ta’minlashi; - o‘zi soliq bo‘yicha hisobga olingan joydagi soliq organlarini O‘zbekiston Respublikasi yuridik shaxslaridagi va chet el yuridik shaxslaridagi ishtiroki to‘g‘risida, agar ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) ulushi 10 foizdan ortiq bo‘lsa, xabardor etishi shart. Yuridik shaxs bo‘lgan soliq to‘lovchilar ushbu moddaning birinchi qismida nazarda tutilgan majburiyatlardan tashqari, o‘zlari hisobga olingan joydagi soliq organlariga o‘zlarining barcha alohida bo‘linmalari to‘g‘risida va alohida bo‘linmalarga oid ilgari xabar qilingan ma’lumotlaridagi o‘zgarishlar to‘g‘risida alohida bo‘linma tashkil etilgan yoki mazkur ma’lumotlar o‘zgartirilgan kundan e’tiboran bir oy ichida xabar qilishi shart. Soliq Kodeksi bilan zimmasiga soliq hisobotini elektron shaklda taqdim etish majburiyati yuklatilgan shaxslar soliq organlari tomonidan soliq to‘g‘risidagi qonun hujjatlari bilan tartibga solinadigan munosabatlardagi o‘z vakolatlarini amalga oshirish chog‘ida foydalaniladigan hujjatlarning soliq organidan telekommunikatsiya aloqa tarmoqlari orqali elektron shaklda olinishini ta’minlashi kerak. Soliq Kodeksiga muvofiq soliq solish obyekti deb e’tirof etiladigan ko‘chmas mulkka ega bo‘lgan chet el yuridik shaxslari ushbu moddada nazarda tutilgan majburiyatlardan tashqari, ko‘chmas mulk obyekti turgan joydagi soliq organiga ushbu chet el yuridik shaxsining ishtirokchilari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni ushbu Kodeksda nazarda tutilgan hollarda va tartibda xabar qilishi shart. Yuridik shaxs tashkil etmagan holdagi chet el tuzilmalari ko‘rsatilgan holatlarda o‘z muassislari, 24 - tovarlarni (xizmatlarni) realizatsiya qilishda xaridorga hisobvaraq- fakturalarni, cheklarni yoki ularga tenglashtirilgan boshqa hujjatlarni berishi; - soliq tekshiruvini o‘tkazayotgan soliq organlarining mansabdor shaxslariga soliqlarni hisoblab chiqarish va to‘lash uchun asos bo‘lib xizmat qiladigan hujjatlar, shuningdek elektron manbalarda saqlanadigan tegishli axborot bilan tanishish imkoniyatini ta’minlashi; - soliq organlari va boshqa vakolatli organlarning qonuniy talablarini bajarishi, ko‘rsatilgan organlarning va ular mansabdor shaxslarining qonuniy faoliyatiga to‘sqinlik qilmasligi; - agar Soliq Kodeksida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa, soliq hisobotlarining va soliqlarni hisoblab chiqarish hamda to‘lash uchun zarur bo‘lgan boshqa hujjatlarning tegishli soliqlarni to‘lash uchun belgilangan kalendar yildan keyingi besh yil mobaynida but saqlanishini ta’minlashi; - o‘zi soliq bo‘yicha hisobga olingan joydagi soliq organlarini O‘zbekiston Respublikasi yuridik shaxslaridagi va chet el yuridik shaxslaridagi ishtiroki to‘g‘risida, agar ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) ulushi 10 foizdan ortiq bo‘lsa, xabardor etishi shart. Yuridik shaxs bo‘lgan soliq to‘lovchilar ushbu moddaning birinchi qismida nazarda tutilgan majburiyatlardan tashqari, o‘zlari hisobga olingan joydagi soliq organlariga o‘zlarining barcha alohida bo‘linmalari to‘g‘risida va alohida bo‘linmalarga oid ilgari xabar qilingan ma’lumotlaridagi o‘zgarishlar to‘g‘risida alohida bo‘linma tashkil etilgan yoki mazkur ma’lumotlar o‘zgartirilgan kundan e’tiboran bir oy ichida xabar qilishi shart. Soliq Kodeksi bilan zimmasiga soliq hisobotini elektron shaklda taqdim etish majburiyati yuklatilgan shaxslar soliq organlari tomonidan soliq to‘g‘risidagi qonun hujjatlari bilan tartibga solinadigan munosabatlardagi o‘z vakolatlarini amalga oshirish chog‘ida foydalaniladigan hujjatlarning soliq organidan telekommunikatsiya aloqa tarmoqlari orqali elektron shaklda olinishini ta’minlashi kerak. Soliq Kodeksiga muvofiq soliq solish obyekti deb e’tirof etiladigan ko‘chmas mulkka ega bo‘lgan chet el yuridik shaxslari ushbu moddada nazarda tutilgan majburiyatlardan tashqari, ko‘chmas mulk obyekti turgan joydagi soliq organiga ushbu chet el yuridik shaxsining ishtirokchilari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni ushbu Kodeksda nazarda tutilgan hollarda va tartibda xabar qilishi shart. Yuridik shaxs tashkil etmagan holdagi chet el tuzilmalari ko‘rsatilgan holatlarda o‘z muassislari,
25 benefitsiarlari va boshqaruvchilari haqidagi ma’lumotlarni xabar qilishi kerak. Chet el yuridik shaxsida (yuridik shaxs tashkil etmagan holdagi chet el tuzilmasida) ushbu qismda ko‘rsatilgan bir nechta mol-mulk obyekti mavjud bo‘lgan taqdirda, ushbu shaxs tanloviga ko‘ra, xabar mol-mulk obyektlarining biri turgan yerdagi soliq organiga taqdim etiladi. O‘zbekiston Respublikasining bojxona chegarasi orqali tovarlar olib o‘tilishi munosabati bilan soliqlar to‘laydigan soliq to‘lovchilar zimmasida O‘zbekiston Respublikasining bojxona to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan majburiyatlar ham bo‘ladi. Daromad solig’i to’g’ri soliqlar sirasiga kiradi. Daromad solig’i jismoniy shaxslarning jami yillik daromadidan olinadi. Jismoniy shaxslarning jami yillik daromadi ya’ni soliq solish obyekti hisoblanadi hamda har bir kishining yillik daromadi: ish haqi, mukofotlar, foizlar, aksiyadan olingan dividendlar va tadbirkorlik faoliyatidan olingan daromadlardan tashkil topadi. 2019 – yilgacha jismoniy shaxslar daromadiga 4 pog’onali soliq solinar edi. Bunda daromadining 22,5% gacha qismi soliq sifatida undirilar edi. 2019 – yildan boshlab ish haqi fondidan soliq yukini pasaytirish va jismoniy shaxslarning daromadlari bo’yicha daromad solig’i hisoblashni soddalashtirish maqsadida 12% lik yagona stavka belgilandi. 1 – jadval Soliqqa tortiluvchilardagi 2019 –yilgacha bo’lgan farq Soliqqa tortiluvchi daromad Jismoniy shaxslar daromad solig’i stavkalari 2018 – yil 2019 – yil Eng kam ish haqi miqdorigacha bo’lgan 0% 12% Eng kam ish haqining 5 karrasigacha bo’lgan 7.5% 25 benefitsiarlari va boshqaruvchilari haqidagi ma’lumotlarni xabar qilishi kerak. Chet el yuridik shaxsida (yuridik shaxs tashkil etmagan holdagi chet el tuzilmasida) ushbu qismda ko‘rsatilgan bir nechta mol-mulk obyekti mavjud bo‘lgan taqdirda, ushbu shaxs tanloviga ko‘ra, xabar mol-mulk obyektlarining biri turgan yerdagi soliq organiga taqdim etiladi. O‘zbekiston Respublikasining bojxona chegarasi orqali tovarlar olib o‘tilishi munosabati bilan soliqlar to‘laydigan soliq to‘lovchilar zimmasida O‘zbekiston Respublikasining bojxona to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan majburiyatlar ham bo‘ladi. Daromad solig’i to’g’ri soliqlar sirasiga kiradi. Daromad solig’i jismoniy shaxslarning jami yillik daromadidan olinadi. Jismoniy shaxslarning jami yillik daromadi ya’ni soliq solish obyekti hisoblanadi hamda har bir kishining yillik daromadi: ish haqi, mukofotlar, foizlar, aksiyadan olingan dividendlar va tadbirkorlik faoliyatidan olingan daromadlardan tashkil topadi. 2019 – yilgacha jismoniy shaxslar daromadiga 4 pog’onali soliq solinar edi. Bunda daromadining 22,5% gacha qismi soliq sifatida undirilar edi. 2019 – yildan boshlab ish haqi fondidan soliq yukini pasaytirish va jismoniy shaxslarning daromadlari bo’yicha daromad solig’i hisoblashni soddalashtirish maqsadida 12% lik yagona stavka belgilandi. 1 – jadval Soliqqa tortiluvchilardagi 2019 –yilgacha bo’lgan farq Soliqqa tortiluvchi daromad Jismoniy shaxslar daromad solig’i stavkalari 2018 – yil 2019 – yil Eng kam ish haqi miqdorigacha bo’lgan 0% 12% Eng kam ish haqining 5 karrasigacha bo’lgan 7.5%