HOZIRGI ZAMON IQTISODIY TA'LIMOTLARINING ASOSIY YO'NALISHLARI 1. Hozirgi davr iqtisodiy ta'limotlarining asosiy xususiyatlari Birinchi navbatda «hozirgi zamon» tushunchasiga aniqlik kiritish kerak. Ba'zi iqtisodchilarning fikricha, XIX asr oxirlarida vujudga kelgan iqtisodiy g'oya, ta'limot va konsepsiyalar hozirgi zamonniki deb tan olinadi. Bu izohda mantiq bor, albatta, chunki o'sha davrda yuzaga kelgan iqtisodiy g'oyalar keyingi iqtisodiy qarashlar uchun tayanch, asos rolini o'ynaydi. Ammo bu izohning cheklanganligini ham aytish kerak, negaki XX asrning o'rtalari, ayniqsa ikkinchi Jahon urushidan keyin iqtisodiy ta'limotlar bir qancha yangi qarash, g'oya, konsepsiya va nazariyalar bilan boyidi, ularni ham albatta «hozirgi zamon» iqtisodiy g'oyalariga kiritish tabiiydir, ammo ularning evolyusiyasi ro'y bergan. Shu yerda shuni alohida ta'kidlab o'tish kerakki, iqtisodiy ta'limotlarning paydo bo'lishi, shakllanishi va rivoji doimo tarixan dialektik ravishda ro'y bermoqda. Tarixning guvohlik berishicha, ma'lum davrda yuzaga kelgan u yoki bu ta'limot vaqt va sharoit taqozosi bilan doim evolyusiyada, rivojlanishda bo'ladi. Masalan, XVIII asrning ikkinchi yarmida to'la shakllangan klassik iqtisodiy maktab bozor iqtisodiyotining asosiy xususiyatlarini ta'riflab bergan, ammo bu maktabning asosiy qoidalari, umumiy yo'nalishi saqlangan holda, ularning amalda namoyon bo'lishi turli davr va davlatlarda nihoyatda xilma-xildir. XX asrning 50-60- yillari, ayniqsa keyingi paytlarda jahondagi bir qancha avvaldan rivojlangan mamlakatlar (AQSh, Buyuk Britaniya, GFR, Fransiya, Italiya, Kanada va boshqa Evropa Ittifoqi davlatlari...) qatoriga yangi-yangi davlatlar kelib qo'shilmoqda, ayniqsa Yaponiya, Turkiya va yangi industrial mamlakatlar (YaIM) «to'rt ajdaho»: Koreya Respublikasi, Tayvan, Singapur va Gonkong (Syangan) hamda shular rivojiga yaqinlashayotgan Malayziya, Filippin, Tailand kabi davlatlar soni ortib bormoqda. Ilgarilari dam-badam bo'lib turadigan inqirozlar soni va ko'lami keskin kamaydi. Ammo yo'qolgan emas, bu nisbiyyutuqlar bir tomondan ilmiy texnika inqilobi natijalaridan omilkorlik bilan foydalanilganligi va ikkinchidan aholi ijtimoiy talablarini to'laroq qondirish bilan bog'liq bo'lgan ta'limotlar qo'llanilayotganligidir, oqibatda ko'pchilik mamlakatlarda iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlik hukm surmoqda. Ammo kapitalizm yo'lini tanlab olgan, bozor iqtisodiyotidan foydalanayotgan yuzlab qoloq davlatlar borligini ham inkor etish mumkin emas. Demak, iqtisodiy rivojlanishning yana boshqa omillari ham bo'lsa kerakki (iqtisodiy konsepsiya, siyosat...), ulardan samarali foydalanayotgan davlatlar (ularning soni 20-25 ta) jahon iqtisodiyotida yutuqlarga erishmoqdalar. Shu tajribani o'rganish va amaliyotda foydalanish hayotiy zaruriyatga aylandi. Ko'rinib turibdiki, hozirgi zamon iqtisodiy ta'limotlari tobora chuqurlashib, nazariy masalalar hayot bilan chambarchas bog'liq bo'lib bormoqda. Xuddi shuningdek, iqtisodiyot fani uchun iqtisodiy jarayonlarni matematik modellashtirish, programmalashtirish va modellashtirish, elektron-hisob mashinalar, kompyuterlar, informatika va kibernetikadan foydalanish asosida keng shakllantirish iqtisodiy siyosat masalalariga tobora yaqinlashib bormoqda va hozirgi davr ishlab chiqarishni boshqarish tizimlarida ularning ahamiyati keskin o'sib bormoqda, shunga oid iqtisodiy tadqiqot va ta'limotlar ham ko'payib bormoqda. Biz yuqorida keltirgan iqtisodiy ta'limotlar doimo rivojlanishda bo'lib, ularning hech biri sof holda biror bir mamlakatda qo'llanilmaydi. Amaliyotda bu mavjud iqtisodiy ta'limotlar, ularning turli oqimlari, maktablarning qorishmalari qo'llaniladi. Hozirgi zamon iqtisodiy ta'limotlarining asosan uch yo'nalishini ajratish mumkin: 1. Neoklassik (yangi klassik). 2. Ijtimoiy-institusional. 3. Keynschilik. 2. YANGI KLASSIK (NEOKLASSIK) YO'NALISHNING SHAKLLANISHI Yuqorida klassik iqtisodiy maktabning asosiy ta'limotlari qarab chiqilgan edi (V.Petti, P.Buagilber, A.Smit, D.Rikardo va b.). X1X asr oxiri-XX asrning o'rtalarida esa ilmiy-texnika inqilobi boshlandi, sharoit keskin o'zgardi. Ko'pgina ta'limotlar, masalan Keyns ta'limoti mo''tadil holatdagi iqtisodiyotni tahlil etgan bo'lsa, ya'ni ilmiy-texnika rivojini va aholi sonining o'sishini inkor qilgan bo'lsa, endi mamlakatlarning nihoyatda notekis rivojlanishi kuchaydi. GFR, Buyuk Britaniya, Yaponiya, Italiya va boshqa mamlakatlarda yuqori sur'atlar sezildi. Bularning hammasini tushuntirish, uni ma'lum qolipga solish kerak edi. Dastlab neoklassik yo'nalish K.Marksning g'oyalariga qarama-qarshi reaksiya sifatida yuzaga keldi va XX asrning 30-yillarigacha hukmron bo'ldi. Bu orada Keyns va keynschilik ta'limotiga e'tibor kuchaydi. 70-80 yillarda davlatning iqtisodiyotga haddan tashqari ko'p aralashuvi (Keyns g'oyasi) iqtisodiyot rivojiga aks ta'sir eta boshladi. Shunda yana neoklassik ta'limot «yordam»ga keldi. Farb iqtisodiy adabiyotida bu yo'nalish «Yangi klassik ekonomiks» deb nomlanmoqda. Hozirgi davrdagi «Ekonomiks» asosida marjinalistik nazariya yotadi va unda klassik siyosiy iqtisodni marjinalizm bilan sintezlash harakati mavjud. Ekonomiks sof iqtisodiyot va siyosiy iqtisod oralig'idagi fan bo'lib (anik tarjimasi yo'q), qisqacha aytganda «qanday qilib resurslari cheklangan, tanqis bo'lgan jamiyatda nimani, qanday qilib va kim uchun ishlab chiqarishni» o'rganadi. Bu bobda neoklassiklardan A.Marshall, J.B.Klark, V.Pareto g'oyalari ko'rib chiqiladi. Bu fanning kelib chiqishi taniqli buyuk ingliz iqtisodchisi Alfred Marshall (1842-1924) nomi bilan bog'liq, u iqtisodiyotni «insoniyatning normal hayot faoliyati to'g'risidagi ta'limot» deb baholaydi. 1902 yilda A.Marshall «Ekonomiks» kursini dastlab Kembridj universitetida o'qiy boshladi, bu fan J.S.Millning siyosiy iqtisodi kursi (klassik maktab) o'rniga kiritildi. Bundan oldinroq, 1890 yilda A.Marshallning «Ekonomiks prinsiplari» kitobi chop etilgan edi. «Ekonomiks» maktabining paydo bo'lishi tasodifiy bir hol emas edi. Bu, birinchidan, g'arbdagilarning rasionalizmidan kelib chiqqan bo'lsa, ikkinchidan, undan ham chuqurroq sabablar mavjud edi. XIX asrning oxiridagi inqiroz va deyarli yigirma yillik depressiya davlatning iqtisodiyotga aralashuvi samarasiz ekanligini ko'rsatdi. A.Marshall shularni tahlil qilib, erkin raqobat va bozor g'oyasini yana jonlantirdi, bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning rolini cheklash kerakligini yaxshi sezdi va avvalgi fandagi birinchi suzni, ya'ni «siyosiy» so'zini olib tashlashni ma'qul ko'rdi. Iqtisodiy ta'limotlarda neoklassik yo'nalishning shakllanishi, «marjinalistik inqilob»ning 2-bosqichi 3.Alfred Marshallning iqtisodiy ta'limoti A.Marshall (1842-1924) iqtisodiyotda neoklassik (yangi klassik) yo'nalishning etakchi vakili, marjinalizmning «kembrij maktabi»lideri hisoblanadi. Kembrij universitetida o'qidi, uni tugadi va shu erda butun hayoti davomida o'qituvchilik qildi. U siyosiy iqtisod fanidan (1863 yildan to 1908 yilgacha) dars berdi. 1902 yildan boshlab yangi «Ekonomiks» fanini kiritdi va siyosiy iqtisod fani asta-sekin siqib chiqarildi. Marshall marjinalizm g'oyasini musbat ravishda (Jevonani bilmagan holda) aniqladi. «Ekonomiks prinsiplari» (1890) A.Marshallning bosh asari bo'lib, olti jilddan iborat. A. Marshall Bu kitob doim to'ldirib borildi va olim hayoti davomida 8 marta qayta nashr etilgan (ruschaga - «Prinsip ekonomiki» tarjima qilingan). Kitob boshidayoq fanning predmeti to'g'risida fikr yuritiladi. Bu fan inson jamiyatining normal hayot faoliyatini tadqiq qilish bilan shug'ullanadi. Individual va ijtimoiy jarayonlarning farovanlikning moddiy asoslarini yaratish bilan chambarchas bog'liq bo'lgan sohani o'rganadi. Mashhur «Ekonomiks» kitobining muallifi P.Samuelson bu fan predmeti nomi «iqtisodiyot» bo'lib, iqtisod yoki maksimizasiyani bildiradi. Unda ishlab chikarish Xajmlari optimal bo'lganda, sof foyda maksumumga erishuviga katta e'tibor qaratilgan. Tadqiqot metodida klassik maktab g'oyalariga vorislik mavjud bo'lib, ular yanada rivojlantiriladi. A.Marshall insonlarning iqtisodiy faoliyatini «sof» iqtisodiy nazariya pozisiyasida turib, xujalikning ideal (benazir) modelini, «mukammal raqobat» tufayli bo'lishi mumkin bo'lgan tadqiq etdi. Ammo birqancha iqtisodiyotning mo'tadilligi (muvozanati) bilan bog'liq marjinal g'oyalar orqali u bu fanni «xususiy» hol, ya'ni firma, soha (mikroekonomika) darajasida qaraydi. Bunday yondoshuv olim yaratgan «Kembrij maktabi» va X1X asr oxiri - XX asr boshidagi ko'pchilik neoklassiklar uchun xosdir. Ammo shuni aloxida ta'kidlash kerakki A. Marshall o'zida oldin o'tgan ortodoksal klassiklardan farqli ravishda, iqtisodiy kategoriya larni «Isbot» talab etuvchi u yoki bu asosiy chegaralanishi maqsadga muvofiq deb hisoblaydi. Olim tadiqotlarida bozorda erkin baho shakllanish muammosi asosiy o'rinni egallaydi. Bunda bozor muvozanati yagona organizm sifatida, xo'jalik yurituvchi sub'ektlar chaqqan va bir-biri to'g'sida yaxshi ma'lumotga ega ded qaraladi. Bozor bahosi eng yuqori naf asosida aniqlanadigan talab bahosi va eng yuqori xarajatlar bilan topiladigan taklif bahosining kesishish natijasi deb qaraladi. Bu «Marshall xochi» deb yuritilada, talab va taklif chiziKlarining kesishganliging grafik (chizma) shaklidir. chiziqlar kesishgan joyda ular orasidagi muvozanat, ya'ni muvozanatli, mo'ta'dil baho o'rnatiladi. Shu yerda olimning tovar qimmatining mohiyati to'g'risidagi g'oyasi xarakterlidir.Uning fikricha, qimmatni yaratishda naflik va ishlab chiqarish xarajatlari (qaychining ikki tig'i) birdek faoldir. U qaychini misol sifatida keltirib, qaychining qog'oz qirqanda qaysi (ustki yoki pasti) tig'i (lezviyasi) asosiy rolni o'ynaydi, deb savol beradi. Baho Taklif E P0 Talab Mahsulot Q0 miqditi Marshall xochi Marshall tomonidan «iste'mol ortiqchaligi» tushunchasini kiritadi, bu xaridor olishi zarur bo'lgan ilojsiz narsa uchun to'langan va amalda to'layotgan baxolar o'rtasidagi farqdir, ya'ni xaridorning qo'shimcha talabini qondirishning iqtisodiy o'lchovidir. Ilk majinalistlarning baho, talab va taklif kabi omillarning funksional bog'lanish umumlashtiriladi. U xususan, baho pasayishi bilan talab ortishi (baho ortishi bilan talab pasayishi), baho pasayishi bilan taklif pasayishi (baho ortishi bilan taklif ortishi)ni ko'rsatib berdi. Mo''tadil (muvozanat) baho talab va taklif nuqtalari kesishgan erda o'rnatiladi (yuqori aytildi). Shularga mos ravishda bozorda baholarning o'zgarishi ro'y beradi. Daromadlar nazariyasida kapitalga foiz, ish haqi marjinalistik hal etiladi. Avvalgi klassiklarning tovar qiymati sarflangan mehnat bilan o'lchanishi qat'iyan rad etiladi. Foiz stavkasi darajasi to'g'risida fikr yuritilib, foiz kamayishi bilan insonlar kam jamg'aradilar (va aksincha) degan qisqacha xulosalar chiqariladi. Bu qoida keyinchalik uning shogirdi J.M.Keyns tomonidan keng foydalanildi (yuqorida berilgan). «Talab bahosi» rivojlantirilib «talabning elastikligi (qayishqoqligi)» konsepsiyasi ilgari suriladi, bu talab hajmining baho (narx) o'zgarishiga bog'liqligi ko'rsatkichidir. Elastiklikning turli omillarga qanchalik bog'liqligi tahlil etiladi (iste'mol tarkibi, daromad darajasi va b. ). Eng kam elastiklik keng iste'mol mollariga tegishli (ammo xuddi shu holatni zebi-ziynat mollariga nisbatan ko'rib chiqmagan). Bu bog'lanish vaqt davomida o'zgarib turishi aytiladi. O'rganilayotgan davr qanchalik kichik bo'lsa, talabning bahoga ta'siri shunchalik kattadir, davr qanchalik katta bo'lsa, ishlab chiqarish xarajatlari (taklif) ning ta'siri asosiydir. Korxonada ishlab chiqarish hajmlarining o'stirish davomida solishtirma ishlab chiqarish xarajatlari o'zgarishi qonuniyatlari aniqlandi. Korxona ishlab chiqarish masshtabini oshirganda undan keladigan nafning miqdori muammosi qarab chiqiladi. Marshall xususan shuni qayd qiladiki, odatda raqobatli iqtisodiyotda yirik korxona (firma) o'z tovar mahsulotiga bahoni pasaytirishni ta'minlaydi, bu esa raqobatchilar oldida ustunlikka olib keladi (malaka oshuvi, maxsus mashina va asbob-uskunalarni qo'llay olish tufayli). Eng muhimi bunday iqtisoddan butun jamiyat manfaat ko'radi. «Reprezentativ firma» (o'rtacha firmaning turi) tushunchasi kiritiladi. Uning hajmi ma'lum tovarni ishlab chiqarish hajmi ortishi bilan ortadi, bu esa ham ichki ham tashqi foyda keltiradi, chunki mehnat sarflari va boshqa ishlab chiqarish xarajatlari pasayadi. Bundan olim ikkita iqtisodiy qonun borligi to'g'risida qisqacha xulosalar chiqaradi: 1) o'sib boruvchi foyda va 2) doimiy foyda. Birinchisiga ko'ra, mehnat va kapital sarflari hajmi ortishi bilan odatda ishlab chiqarishni tashkil etishni mukammallashtirishga olib keladi, mehnat va kapitaldan foydalanish samarodorligini oshiradi, proporsional (mutanosib) ravishda yuqoriroq foyda keltiriladi. Ikkinchisiga ko'ra, mehnat va boshqa xarajatlar mahsulot hajmini proporsional o'sishiga olib keladi. Olim fikricha, real hayotda bu ikki tendensiya doimo bir-biriga qarama-qarshi turadi. Raqobat sharoitida ishlab chiqarish yiriklashuvi bilan nisbiy xarajatlar yo pasayib boradi, yoki paralel o'sadi, ammo mahsulot hajmi o'sish sur'atlaridan ilgarilab ketmaydi. Keyinchalik mana shu fikrlar asosida mikroiqtisodiy nazariya ishlab chiqarish va korxona o'lchamlari (katta-kichikligi)ni optimallashtirish muammosini echish bo'yicha ancha aniq uslubiy echimlarni ilgari surdi. Ishlab chiqarish xarajatlarini doimiy va o'zgaruvchi deb qarab, uzoq muddat davomida doimiy xarajatlar o'zgaruvchan bo'lib qoladi. Firma bozorni tark etishining asosiy sababi - xarajatlarning bozor bahosi darajasidan yuqorilab ketishidir. 4. J.B.Klarkning iqtisodiy ta'limoti Jon Beyts Klark (1847-1938) marjinalizmning «amerika maktabi» vakili bo'lib, XIX asr oxirida iqtisodiy ta'limotlarda neoklassik yo'nalish shakllanishiga muhim xissa qo'shdi. AQShda tug'ilgan bo'lajak olim keyinchalik Evropa universitetlarida ta'lim oldi, Karl Knis (Germaniyada «Tarixiy maktab» asoschilaridan biri) uning ustozi bo'lgan. AQShga qaytgach o'qituvchilik qildi, T.Veblen uning qo'lida ta'lim olgan ekan. Klark Amerika iqtisodiy assosiasiyasining tashkilotchisi edi va 1893-1895 yy. Uning uchinchi prezidenti bo'lgan. Uning asosiy asarlari: «Boylik falsafasi» (1886) va «Boylik taqsimoti» (1899). Bu asarlarda (ayniqsa 2-sida) iqtisodiyot fanining uch tabiiy bo'limlari, «ishlab chiqarish omillarining eng yuqori unumdorligi to'g'risidagi qonun» masalalarining yoritilishi muhimdir. Klarkning yozishicha, iqtisodiyot fanining predmeti jamiyatning barcha daromadlarini turli shakldagi daromadlarga ajratishdan iborat (ish haqi, foiz, foyda), bular o'z navbatida mos ravida «ish bajarganligi uchun», «kapitalni berib turgani uchun» va «ish haqi va foizni koordinasiya qilingani J. B. Klark uchun» olinadi. Bundan shu narsa kelib chiqadiki, bu daromadlar «sog' aql bilan» aniqlanganda. Ishlab chiqarish bilan shug'ullangan «insonlar sinfi»dan bironta odam bir-biriga da'vo qila olmaydi. Klark «eng yuqori ishchi», «ishning eng yuqori xarakteri», «eng yuqori naflik», «chegaraviy naflik», «eng yuqori unumdorlik» va boshqa marjinalistik kategoriyalar bilan ish yuritadi. U mikroiqtisodiy tahlilni to'laligicha ustuvor prinsip deb qabul qiladi. Robinzon hayotining iqtisodiy tadqiqotlarida qo'llanilishi o'z-o'zidan bo'lgan emas, chunki yakkalangan shaxs xo'jaligini boshqaruvchilar hozirgi davlat iqtisodiyotini boshqarishda davom etmoqdalar. «Ijtimoiy daromadlarni taqsimlash» ijtimoiy qonun bilan tartibga solinadi, bu qonun «eng mukammal erkin raqobat»da har bir ishlab chiqarish omilini u hosil qilgan boylik summasi bilan ta'min etishi mumkin. Albatta bu boylik miqdoriy jihatdan inson farovonligini ta'minlashdagi manbalari cheklanganligi bilan xarakterlanadi. «Har bir ilab chiqarish omili» ijtimoiy mahsulotda o'zi bevosita ishlab chiqargan boylik hissasiga ega Klark iqtisodiyotni statika va dinamika qismlariga bo'ladi (mexanika fani kabi). Avvalgi tadqiqotlarda statika qo'llanilgan bo'lsa, endilikda tabiiy-dinamik usul taklif etiladi. U iqtisodiyot fanini uch qism (bo'lim)ga bo'ladi: 1) boylikning universal hodisalari; 2) ijtimoiy-iqtisodiy statika (boylik bilan keyin nima bo'lishi to'g'risida gap yuritiladi); 3) ijtimoiy-iqtisodiy dinamika (agar jamiyat faoliyat shakli va usulini o'zgartiradigan bo'lsa, bu sharoitda boylik va jamiyatning farovonligi bilan nima ro'y beradi, degan gap yuritiladi). Klark fikricha, xayoliy statik ijtimoiy ishalb chiqarishga operasiyalarning o'zgarmas xarakteri xosdir, bunda doimo avvalgi texnologik jarayonlarda yaxshi ma'lum Usha boyliklar yaratilaveradi, boylik hajmi bunda o'smaydi va kamaymaydi. Er ham bir xil mahnat qurollari yordamida ishlanadi, o'sha hosil olinadi, boshqacha aytganda, ishlab chiqarish organizmi o'z shaklini o'zgartirmaydi. Demak, bu holatda harakat yopiq sistema (tizim)da boradi, iqtisodiyot barqaror va muvozanatda bo'ladi. Klarkning yozishicha, «iqtisodiy dinamikada» jahonning normal boyligi ko'proq bo'ladi va ish haqining tabiiy darajasi keyin hozirgidan ancha baland bo'ladi. Iqtisodiyotni barqarorlashtirishga qarshi bo'lgan dinamik shart-sharoitlar keltiriladi: 1) aholi o'sishi; 2) kapital o'sishi; 3) ishlab chiqarish metodlarining yaxshilanishi; 4) sanoat korxonalari shaklining o'zgarishi; 5) nisbatan past unumli korxonalar o'rniga nisbatan yuqori unumli korxonalarning yashovchanligi va boshqalar. Xatto har bir omil o'zicha jamiyatni dinamik holatda saqlash va ijtimoiy tarkibga ta'sir etish qudratiga ega bo'lar ekan. Klarkning yuqoridagi metodologik g'oyalari keyinchalik N.Kondratev (Rossiya), Y.Shumpeter va boshqa olimlar tomonidan to'ldirilgan. Klark tadqiqotida «eng yuqori unumdorlik qonuni» muhimdir. Bu qonun erkin raqobat sharoiti, iqtisodiy muvozanat holatida amal qiladi. Ishlab chiqarish omillari bir xil samaradorlikka ega bo'lgan sharoitda eng yuqori unumdorlikning pasayib borishi masalasi marjinal prinsiplarda qarab chiqiladi. Kapital bilan ta'minlanganlik o'zgarmas deb olingan taqdirda, mehnatinng eng yuqori unumdorligi har bir yangi ishga jalb etilgan xodim bilan pasayib boradi va aksincha. Xodimlar soni o'zgarmas bo'lgan holatda mahnatning eng yuqori unumdorligi faqat kapital bilan ta'minlanganlikning o'sishi natijasidagina yuqoriroq bo'ladi. Qimmatni taqsimlashdagi hissalar oxirgi unumdorlikka bog'liq bo'ladi, ya'ni foiz kapitalining so'nggi o'sishidan hosil bo'lgan mahsulot bilan aniqlanadi, ish haqi esa mehnatning ohirgi oshuvidan hosil bo'lgan mahsulot bilan belgilanadi. Olim erkin raqobatli korxonada eng yuqori unumdorlikni mikrodarajada o'rganib, «befarqlik zonasi» yoki «eng yuqori soha» mavjudligini tasdiqlaydi, bu har bir korxona doirasida nazorat qilinishi mumkin. Bu zona doirasida odamlar sohibkorlar daromadiga ta'sir etmagan holda ishga kelib-ketishlari mumkin. Agar raqobat bekamu-ko'st amal qilsa, hamma erda bu eng yuqori ishchilar o'zining mehnat mahsuli sifatidagi maoshini oladilar, ammo raqobat doim mukammal bo'lmasligi sababli ular tahminan o'z mehnatiga yaqin maoshni oladilar. Bu sharoitda biror xodimning ishdan ketishi tufayli eng yuqori ish (uncha ahamiyatsiz ish) bajarilmay qoladi, sohibkor (tadbirkor) esa o'z navbatida «befarqlik zona» doirasida ziyonsiz bir nechta ortiqcha odamlarni ishga qabul qilishi mumkin, chunki bu zonada ish haqi ularning ishlab chiqarishi bilan bog'liq va bunda hech qanday foyda yuzaga kelmaydi. Amalda esa tadbirkor shu zona doirasida, avvalgi maosh bilan juda kam xodimni ishga jalb etadi, chunki ziyon keltirish xavfi bo'lib, tavakkalchilik minemaldir, bu eng yuqori, chegaralangan ishchi maoshi darajasida ish haqi oladi. Kapitalga foizning shakllanishi O.Bem-Baverkning «kutilmalar nazariyasi»ga o'xshash fikr yuritiladi. Eng yuqori unumdorlik qonunidan shunday qisqacha xulosalar chiqariladiki, ishlab chiqarish omilining bahosi uning nisbiy kamomadligi bilan bog'liq. Bu esa, xususan, «adolatli ish haqi» doimo mehnatning eng yuqori unumdorligiga mos keladi, mehnat esa boshqa unumliroq ishlab chiarish omili, ya'ni kapitalga nisbatan past bo'ladi. Shunday qilib, Klark «qonuni»ning asosiy mohiyati quyidagicha: ishlab chiqarish omili-mehnat va kapital shu omil tomonidan yaratiladigan mahsulot qiymati omil bahosi bilan tenglashguncha o'stirilib borishi mumkin (masalan, korxonada ishlayotgan xodimlar sonini ma'lum chegaragacha, ya'ni bu omil «befarqlik zonasi» ga kirguncha ko'paytirilishi mumkin). Amalda bu «qonun» bo'yicha ishlab chiqarish omilining rag'bati shu omil bahosi tadbirkorning olishi mumkin bo'lgan daromadidan ortib ketadigan sharoitda o'z imkonini tugatgan bo'ladi. Demak, Klarkni bir vaqtning o'zida ishlab chiqarish harajatlari strukturasi (tarkibi) ni optimallashtirish muammolari bilan bog'liq bo'lgan, hozirgi davr nazariyalarining asoschilaridan biri deb atash mumkin. V.Paretoning umumiy iqtisodiy muvozanat konsepsiyasi Vilfredo Pareto (1848-1923) iqtisodiy ta'limotning neoklassik yo'nalishini davom ettirgan yirik italyan vakili hisoblanadi, u marjinalizmning «Lozanna maktabi» ana'nalariga sodiq edi. Bu olimni iqtisodiyot V. Pareto bilan birga siyosat va sosiologiya sohalari ham qiziqtirgan, bu uning yozgan asarlaridan ma'lum. Paretoning asosiy asarlari: ikki jildli «Siyosiy iqtisod kursi» (1898), «Siyosiy iqtisod ta'limoti» (1906) va «Umumiy sosiologiya bo'yicha risola» (1916). Paretoning iqtisodiy tadqiqotlarida L.Valras, O.Kurno, F.Edtuort va boshqa olimlarning g'oyalari ta'siri katta bo'lgan. 1892 yil L.Valras Lozanna universitetidagi kafedra mudirligini V.Paretoga topshiradi va shu dargohda yuqorida ko'rsatilgan asarlar yaratildi. V.Pareto V.Valras kabi umumiy iqtisodiy muvozanat muammolari tadqiqotiga katta ahamiyat berdi, bunda marjinalizmning iqtisodiy tahlil g'ochlariga amal qilinadi. Shu bilan birga Pareto iqtisodiyotda muvozanatning shart-sharoitlari va omillarini o'rganishda sifat jihatidan yangi prinsiplarni ilgari surib, neoklassik iqtisodiy g'oyalarni yangi «ikkinchi to'lqini»ni boshlab berdi. Bular quyidagilarda namoyon bo'ladi. V.Pareto funksional yondashuv asosida almashuvning birdan bir sababi naflik (ehtiyoj) degan qoidadan voz kechib, iqtisodiy tizimni butunligicha izohlashga o'tdi, bunda talab (iste'mol) va taklif iqtisodiyotda muvozanat elementlari sifatida qaraladi. Shu bilan birga, «sof» iqtisodiy nazariyaga asoslanib, daromadlar tengsizligi ularni sinflar o'rtasida taqsimlash bilan bog'liqligini inkor etadi. L.Valrasning umumiy iqtisodiy muvozanat modelida shu muvozanatga erishuvning mezoni naflikning maksimumi (uni hisoblash mumkin emas) deb hisoblangan bo'lsa, Paretoda bu mezon boshqasiga, ya'ni konkret individning afzal ko'rish nisbati o'lchovi bahosiga almashtiriladi. Deyarli qirq yildan so'ng (1959) V.V.Leontev bu muammoni dolzarbligi pasaymayotganligi tufayli, bu soXada uchta pozisiya 1954 y. e'lon qilingan bo'lib, unda iste'molchilarning tovarlarni tanlashda o'zini qanday tutishini kuzatish orqali ob'ektiv informasiya manbai naflik funksiyasi shaklida bo'ladi, ularning ko'p sonli turli darajalarini solishtirish real prosedura (ish tartibi) dir. M.Blauk fikricha, agar naflikni miqdoriy o'lchash imkoni bo'lmasa, eski eng yuqori naflik nazariyasidan voz kechish zaruratini seziladi va aniqlangan afzallik metodiga to'la o'tish kerak. Pareto tadqiqot maqsadida «befarilik egri chiziqlari»dan foydalanibma'lum ne'mat, miqdori, xuddi shuningdek boshqa barcha resusrlar miqdoriga bog'liq ravishda iste'molchining qaysi ne'matini tanlash masalasini ko'rib chiqadi. Tovarlar nafligi summasi turli kombinasiyalarda bo'ladi va bir kombinasiyaning boshqasidan ustunligini belgilash kerak. Natijada olimning uch o'lchovli diagrammalari paydo bo'ldi, bu diagramma asos (o'n) larida iste'molchi qo'lida bu yoki boshqa ne'matlarning turlicha miqdori ko'rsatiladi. Pareto naflikning an'anaviy miqdoriy o'lchashg usullaridan voz kechib, «ijtimoiy maksimal naflik» tushunchasini izohlab beradi, bu tushuncha hozirgi davrda «Pareto optimumi» deb nomlanadi. Bu tushuncha shunday o'zgarishlarga baho berish uchun foydalaniladiki, unda barchaning farovonligi yo yaxshilanadi, yoki bozorning biror odam o'z ahvolini boshqa odamning ahvolini yomonlashtirmasdan yaxshilay olmaydi. Bu tovar va resurslarining eng yaxshi taqsimotini xakarterlaydi. Keyinchalik umumiy bozor muvozanati bozorning Pareto optimal holati ekanligi isbotlab berildi. Xo'sh, bu nima degani? Bu bozor ishtirokchilarining hammasi o'z foydasi uchun intilib, o'zaro manfaat va foydalar muvozanatiga erishishidir. Bunda sumlar qoniqish (umumiy foydalilik) funksiyasi o'z maksimumiga etadi. Boshqacha qilib aytganda, A.Smit tomonidan ilgari surilgan mashhur «ko'rinmas qo'l» to'g'risidagi g'oyalar amaliyot isbotlab berilgan. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Lozanna universiteti professori L.Valras kapitalistik iqtisodiyotning «umumiy iqtisodiy muvozanati» modelini qurdi. Bu yo'nalish Valras ishining davomchisi, italyan olimi Vilfredo Pareto (1848-1923) tomonidan keng rivojlantirildi. U «eng yuqori naf» nazariyasini hal etish, iste'mol ne'matlarining nafi (foydaliligi)ni hisoblash uchun harakat qildi va matematik usullardan keng foydalandi. Pareto o'z tahlili asosiga daromad miqdori va tovarlar bahosini qo'ydi. Iste'mol ne'matlari to'plami turlicha bo'lishi tabiiy. Shu sababli Pareto «ideal muvozanat» sxemasini oladi, bunda avtomatik ravishda paydo bo'ladigan «xususiy muvozanat» har bir iste'molchining optimal tanlovidan vujudga keladi. Bu usul bilan Pareto «eng yuqori naf» nazariyasini boshi berk ko'chadan olib chiqa olmadi, lekin uning «afzal ko'rish» va «loqaydlik egri chiziqlari» nazariyasidan ekonometrik tadqiqotlarda foydalanib kelinmoqda. U Valrasning umumiy iqtisodiy muvozanat nazariyasini takomillashtirishga harakat qildi. U ustozidan farqli ravishda ishlab chiqarish funksiyasining mahsulot chiqarish hajmiga bog'liqligi koeffisientining o'zgarishi mumkinligini tan olgan. «Pareto optimum»ida aholi daromadlarining taqsimlanish giperbolasining tenglamasi beriladi (1897). Foydalilik (naf) funksiyasini topish uchun ne'matlar to'plami afzalligi konsepsiyasi Jon fon Neyman tomonidan yanada rivojlantirildi. U o'yin nazariyasiga asoslanib, individuumning maksimum yutuqqa intilishi sharoitidan kelib chiqib, iste'molchining o'zini tutish modelini ishlab chiqdi. Bunda ne'matlar foydaliligi konsepsiyasi psixologik talabni qondirish mezonlari bilan bog'lab o'rganiladi. L.Volras farqli V.Pareto modelida faqat erkin raqobat iqtisodiyotigina tahlil etilmaydi, turli tipdagi monopol bozorlag ham qarab chiqiladi, bu tadqiqotlar XX asrning o'rtalaridagina alohida tadqiqot predmetiga aylandi. Ular tahlilning yangi ikki boshqa yo'nalishi bilan birlashib ketdi: 1) bozor mexanizmi nazariyasi; 2) firma va uy xo'jaligi faoliyati tahlili. QISQACHA XULOSALAR X1X asrning 70-yillaridan boshlab iqtisodiy ta'limotlarda prinsipial yangi yo'nalish - marjinalizm g'oyalari ustundir, avalgi klassik maktab vakillarining fikrlari keskin tanqidga uchradi, chunki amaliy iqtisodiyotda o'zgarishlar ro'y berdi. XX asrning boshlarida esa neoklassik (ya'ni yangi klassik) g'oyalari shakllana boshladi, bu marjinalizm g'oyalari rivojining 2-bosqichi deb qaralishi mumkin. «Siyosiy iqtisod» dan ancha farq qiluvchi «Ekonomiks» tushunchasi kiritiladi va iqtisodiyotga yondoshuv keskin o'zgardi. Neoklassik yo'nalishning asosiy mafkurachisi A.Marshall hisoblanadi, u «Ekonomiks» iborasini birinchi bo'lib muomalaga kiritdi. Iqtisodiyot faning asosiy vazifasini «insoniyatning normal hayot faoliyati to'g'risidagi ta'limot» deb baholaydi. Klassik maktabning prinsipial g'oyalari himoya qilinadi (erkin baho, raqobat, davlatning iqtisodiyotga aralashmasligi va b.), ammo unga marjinalistik qoidalar qo'llaniladi. Qimmat va baho shakllanishi nihoyatda original ravishda ko'rsatib berilgan, «qaychi tig'i» effekti muhimdir. Talab va taklif chiziqlarining kesishgan joyida baho aniqlanishi, «Marshall hochi» nihoyatda katta ahamiyatga ega va hozir bu qoida doimo qo'llaniladi. «Iste'mol ortiqchaligi», mo'tadil baho, talabning elastikligi, «reprizentativ firma» to'g'risidagi g'oyalar fundamental ahamiyatga ega. Amerikalik J.B.Klarkning qarashlarida fanning asosiy predmeti «jamiyatning barcha daromadlarini turli shakldagi daromadlarga ajratishdan iborat» deb qaraladi. Fanni statika va dinamikaga ajratadi, «eng yuqori (chegaraviy) mehnat unumdorligi qonuni»ni kiritadi. Italiyalik V.Pareto iqtisodiyotda umumiy muvozanat muammolar tadqiqotiga e'tibor beradi. Matematik apparatdan unumli foydalanib, «befarqlik egri chizig'i» ni yaratdi. Asosiy tushuncha va iboralar Neoklassika; A. Marshall; «ekonomiks»; baho, talab, taklif; talab elastikligi; «Marshall hochi»; «iste'mol ortiqchaligi»; «reprezentativ firma»; J.B.Klark; «chegaraviy naflik»; «eng yuqori unumdorlik»; statika va dinamika; V.Pareto; «befarqlik egri chiziqlari»; «Pareto optimumi». Nazorat va mulohaza uchun savollar 1. A.Marshall bo'yicha bozor bahosi nima? 2. Baho, talab va taklif o'rtasidagi bog'lanish qanday? 3. Taklif elastikligi deganda nima tushuniladi? 4. «Marshall hochi»ning mazmunini izohlab bering? 5. Ishlab chiqarish hajmlari o'sishi va nisbiy ishlab chiqarish xarajatlari o'rtasidagi bog'lanish nima? 6. Doimiy va o'zgaruvchi xarajatlarni izohlang. 7. J.B.Klarkning statik va dinamik iqtisodiyot to'g'risidagi g'oyalari nimani anglatadi? 8. «Eng yuqori unumdorlik qonuni»ning asosiy xususiyatlari. 9. V.Paretoning umumiy iqtisodiy muvozanat konsepsiyasi mohiyati nimadan iborat? 10. Naflikni maksimum qilish uchun nima asos qilib olingan? 11. V.Paretoning «befarqlik egri chiziqlari» nimani bildiradi? 12. Pareto optimumini izohlang. Bir kun urush bo'lgan erdan, qirq kun baraka ko'tariladi Maqol 16-BOB. IQTISODITNI TARTIBGA SOLISH KONSEPTSIYALARI. IQTISODIY TA'LIMOTLARDAGI INSTITUSIONAL YO'NALISH 16.1. Institusionalizmning asosiy xususiyatlari XIX asr oxiri - XX asr boshlarida olamda bo'lib o'tgan aniq ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar tufayli jahondagi mamlakatlarning salohiyoti keskin o'zgardi, ilgari ilg'or bo'lgan davlatlar 2-o'rinlarga (Angliya, Fransiya), nisbatan qoloq bo'lgan davlatlar esa 1-o'rinlarga chiqib olishdi (AQSh, Germaniya). Xuddi shu davrda etakchi mamlakatlarda erkin raqobatga asoslangan iqtisodiyotdan ko'pincha monopolistik (mono-bir) iqtisodiyotga o'tish kuchaydi. Monopoliya kuchayishi monopol foyda olishga imkon yaratdi va iqtisodiy rivojlanishga salbiy ta'sir qila boshladi. Shu sababli antimonopol choralar qo'llash g'oyasi ilgari surildi, bu birinchi AQShda ro'y berdi. Keyinchalik (va hozirda) barcha davlatlar bunday chorani qo'llaydilar. Antitrest siyosati yo'li bilan iqtisodiyot ustidan ijtimoiy nazoratning turlicha metod (usul)lari Kullanila boshlandi. Ana shu usullarning nazariy asoslari yuzaga keldi va hozirda ham mavjud. Iqtisodiy ta'limotlardagi institusionalizm yo'nalishi AQShda XX asrning 20-30 yillarida keng tarqaldi, ammo u ancha oldin, XIX asrning ohirlarida vujudga kelgan (T.Veblennning 1899y. chiqqan «Bekorchi sinflar nazariyasi» asari bilan bog'liq). Bu yo'nalish nomi lotincha «instituto» - urf-odat, ko'rsatma, muassasa so'zidan olingan va kapitalizmning imperializm bosqichiga o'tishi bilan bog'liq ravishda ro'y berdi (sanoat va moliya monopoliyalari, korxonalarning yiriklashuvi va boshqalar), chunki bu davr rivojlanishi erkin raqobatga asoslangan avvalgi davr ta'limotlari bilan izohlash mumkin bo'lmay qoldi. Bu ta'limot yo'nalishi vakillarining fikricha, institutlar jamiyat rivojlanishining xarakatlantiruvchi kuchi bo'lib xizmat qiladilar. Bu tushuncha tagida ijtimoiy xodisalar, masalan, oila, davlat, monopoliya, kasaba uyushmalari va boshqa muassasalar yotadi, ya'ni jamoat ruhining namoyon bo'lishi, yurish-turish va o'ylash usulini xalqning ma'lum guruhlari uchun odatiy, an'anaviy, shuningdek huquqiy, ahloqiy va boshqa ko'rinishlarini o'z ichiga oladi. Bu yo'nalish mafkurachilarining fikricha, iqtisodiy kategoriyalar bo'lgan xususiy mulk, soliq, pul, kredit, foyda, savdo va boshqalar jamiyat ruhining paydo bo'lishi shaklidir. Demak, ular ob'ektiv iqtisodiy qonunlaning mavjudligini to'la tan olmaydilar va jamoat ruhiyatining evolyusiyasini tahlil etadilar. Institusionalizm ma'lum ma'noda neoklassik yo'nalishga muholifdir. Neoklassiklar bozor iqtisodiyotini o'zini-o'zi boshqara oladigan (A.Smit fikri) sistema deb qarasalar (sof iqtisodiyot fani), institusionalizm tarafdorlari iqtisodiyot rivojlinishining xarakatlantiruvchi kuchlari moddiy omillar bilan birga tarixiy kontekstda qaraladigan ma'naviy, ahloqiy, huquqiy va boshqa omillarga ham bog'liqdir deb o'ylaydilar. Demak, bu yangi yo'nalishning tadqiqot predmeti sifatida ijtimoiy-iqtisodiy, shu bilan birga noiqtisodiy muammolarni tahlil etish ilgari suriladi. Shu bilan birga, tadqiqot ob'ektlari, ya'ni institutlar birinchi yoki ikkinchi darajali deb Karalmaydi va bir-biriga qarama-qarshi qo'yilmaydi. Bu yo'nalishning tadqiqot usulida ayrim olimlar fikricha Germaniyada vujudga kelgan tarixiy maktabga katta o'xshashlik bor. Tarixiy va ijtimoiy muxit omillarining hisobga olinishi tarixiy maktab bilan yaqinlikni anglatsa ham, ammo to'la yakdillik yo'q. Yangi yo'nalish neoklassiklarning marjinalizm g'oyalariga asoslangan matematik va ekonometrik prinsiplarini keng qo'llaydilar. Institusionalizmga xos bo'lgan uslubiy xususiyatlar Kuyidagilardir: 1)neoklassikaga xos abstraksiyaning yuqori darajasi va ayniqsa baho nazariyasining ortodoksal statik xarakteridan qoniqmaslik; 2)iqtisodiy nazariyani boshqa ijtimoiy fanlar bilan integrasiyaga intilish yoki fanlararo yondoshuv ustuvorligiga ishonch; 3)klassik va neoklassik nazariyalarda empirizm (tajribaga suyanish) etishmasligidan norozilik, chuqur miqdoriy tadqiqotlar o'tkazishga chorlash. Bu yo'nalishning vujudga kelish, shakllanishi va evolyusiyasining ma'lum tarixi bor. Uning mafkurachilari T.Veblen, J.Kommons, U.Mitchell asarlarida iqtisodiy sikl va inqirozlar tarixi bo'yicha faktik materiallar jamlangan. Bu olimlar jamiyat a'zolari uchun xos bo'lgan urf-odat, an'ana, odob-ahloq, instinktlarni o'rganish bilan shug'ullanadilar. Ularda nazariy tadqiqotdan ko'ra, yozib borish, qayd etish uslubi ortiqroqdir. Institusionalizm evolyusiyasi (rivoji)ni uch davrga bo'lish mumkin: 1. 20-30 yillarda institusionalizmning keng tarqalishi. Bu davrning bosh mafkurachisi T.Veblendir (1857-1920), uni J.R.Kommons (1862-1945), U.Mitchell (1874-1948), J.Gobson (1858-1940), U.Gamiltonlar faol himoya qildilar. 2. Urushdan keyingi kechki institusionalizm. Bu davr mafkurachilari iqtisodiyotdagi qarama-qarshiliklarni izohlab berish bilan birga F.Ruzvelt tomonidan ilgari surilgan «Yangi kurs» islohotlarini amalga oshirish bo'yicha tavsiyanomalarni ham ilgari surdilar. Ular demografiya va antropologiyani o'rgandilar, ishchilar harakatining kasaba uyushmalari nazariyalarini ishlab chiqdilar. 50 yillarda J.M.Klark «Iqtisodiy institutlar va insonlar farovonligi», A.Berli «Mulksiz hokimiyat» va «XX asr kapitalistik inqilobi» kitoblarini chop etdilar, G.Minz o'zining maqolalarida aksionerlar soni ortishi, kapital mulkning kapital funksiyadan ajralish jarayonini qayd etdi. 3. 60-70 yillarda ijtimoiy-institusional yo'nalish, ya'ni neoinstitusionalizm paydo bo'ldi. 60-yillardagi institusionalizm asoslari amerikalik nazariyotchi A.Lou va shvesiyalik iqtisodchi G.Myurdal tomonidan ishlab chiqildi. Hozirgi davrdagi ijtimoiy-institusional yo'nalish ta'limoti J.K.Gelbreyt va R.Xeylbronerlar tomonidan davom ettirilgan. Bu yo'nalish g'oyalari «iqtisodiy o'sish omillari nazariyasi»ning mafkurachisi U.Rostou, so'l keynschilik yo'nalish (o'sish nazariyasi) tarafdorlari hamda Joan Robinson asarlarida ham o'z aksini topgan. Amerikalik institusionalizm vakillari iqtisodiy jarayonlar asosining umumiy tushunchasiga ega emaslar. Masalan, Veblen iqtisodiy jarayonlarni ruhshunoslik, biologiya va antropologiya bilan bog'langan deb hisoblasa, Kommons - ruhshunoslik va huquqni, Mitchell - antropologiya va matematik hisob-kitoblarni ustun qo'yadi. Amerikalik neoinstitusionalizm nazariyotchilari iqtisodiy jarayonlarni industriya rivoji va texnokratiya rolining o'sishi bilan bog'lamoqdalar, shuningdek bu jarayonlarning borishini tushuntirishda jamiyat ijtimoiy hayotiga asoslanmoqdalar. Bunday xilma-xillik tufayli ijtimoiy-institusional yo'nalish ichida turli oqim va maktablar vujudga keldi. Institusionalizmdagi ana shunday uchta asosiy: 1. Ijtimoiy-psixologik; 2. Ijtimoiy-huquqiy; 3. Empirik yoki kon'yunktur-statistik oqimni ajratish mumkin. Lekin, shu bilan birga, barcha yo'nalishlar uchun xos bo'lgan umumiylik ham mavjud. Ularning barchasi ozmi-ko'pmi burjua jamiyatini ahloqiy-psixologik jihatdan tanqid ostiga oladilar, iqtisodiyot fanida reformistik yo'lni oqlaydilar va bu oqim olimlari burjua jamiyatini mutlaq maqtashdan chetlangandirlar. Bu yo'nalish g'oyalariga baho berib, g'arb iqtisodchilari institusionalizmni «Formalizmga qarshi g'alayon» deb qaramoqdalar, uni klassik iqtisodiy maktabga qarama-qarshi qo'ymoqdalar. Bu yo'nalishning paydo bo'lishi va avvalgilaridan farq qilishi vaqt va sharoit taqozosi tufaylidir, chunki kapitalizm avvalgi davrdagidan keskin o'zgardi, davlat va jamoat tashkilotlari, ayniqsa, kasaba uyushmalarining roli ortib ketdi. Ularni hisobga olmaslikning iloji yo'q edi. Ikkinchi tomondan bu yo'nalishning «norozilik qayfiyati» «eng yuqori naf nazariyasi»ga ham qarshi qaratilgan edi. Agar bu nazariya mikroiqtisodiy tahlil bilan shug'ullansa, institusionalizm makroiqtisodiy tahlilni amalga oshiradi. «Yuqori naf» vakillari jamiyat asosiy iqtisodiy sub'ekti sifatida Robinzon (alohida individ)ni tanlashsa, institusionalizm mafkurachilari kollektiv - jamoa «psixologiyasi»ni birinchi o'ringa qo'yadilar. Ular «yuqori naf» nazariyasiga qarshi chiqib, jamiyatning stixiyali rivoji o'rniga ishlab chiqarishni boshqarishda ijtimoiy tadbirlar qo'llashni afzal ko'rdilar. Boshqa maktablardan farqli ravishda, institusionalizm iqtisodiy hayotning ba'zi ijtimoiy tomonlarini tanqidiy o'rganishni asos qilib oldi, ammo davlat monopolistik kapitalizmi tizimini qo'llab-quvvatladi. Ularning g'oyalarida «Ijtimoiy nazorat»ni himoya qilish orqali yangi sharoitda iqtisodiyotni tartiblashni tashkil etishni lozim deb ko'rsatiladi. Ayniqsa bu sharoitda huquqiy masalalarni rivojlantirish muammosi dolzarb qilib qo'yildi. Ular «erkin sohibkorlik» va marjinalizmga qarshi chiqib, iqtisodiyotda avtomatik barqarorlik mexanizmi borligini inkor etdilar va iqtisodiy jarayonlarni miqdoriy tahlil qilishning tarafdorlari edilar. Keynsdan ancha avvalroq ular davlat iqtisodiyotga faol aralashishi kerak, degan fikrni ilgari surdilar. Endi shu yo'nalish tarafdorlarining ayrim g'oyalari bilan tanishib chiqamiz. Ijtimoiy-psixologik institusionalizmning asoschisi Torsteyn Veblen va uning tarafdorlari iqtisodiy jarayonlarga psixologik jihatdan yondashib, iqtisodiy rivojlanishning psixologik nazariyasini yaratishga intildilar. Veblenning asosiy asarlari «Bekorchi sinflar nazariyasi» (1899), «Mohirlik instinkti» (1914), «Fanning hozirgi sivilizasiyadagi o'rni va boshqa ocherklar» (1919), «Muhandislar va baho tizimi» (1921) va «Zamonaviy o'zgaruvchi tizimlar to'g'risidagi ocherklar» (1934) kitoblarida jamlangan. U keng sosiologik tadqiqotlar olib borish asosida unga zamondosh bo'lgan jamiyatni juda qattiq tanqid ostiga oldi. Kapitalizm illatlari mavjud xususiy mulk bilan tushuntiriladi (sosialistik yo'nalishni eslang). Xususiy mulkning tanqid qilinishi albatta burjuaziya mafkurachilarini ham tashvishga soldi. Uningcha, xususiy mulk, ayniqsa rante (absenteistik mulk) borligi tufayli aholining ma'lum bir qismi parazitik hayot kechiradi. Shu tufayli kapitalizmning harakatlantiruvchi kuchi buzilib boradi, ayniydi. Veblen marksist bo'lmagan, ammo kapitalizm tuzumining yaramasligini tan olgan, u hatto birinchi paytlarda 1917 yildagi oktyabr inqilobini qutlagan, uni mavjud tuzumni o'zgartirish kerak, degan fikrning tasdigi deb o'ylagan. Amalda esa u kapitalizmni «texnokratik» jamiyatda islohotlar yo'li bilan «yaxshilash» usulini taklif etadi. Bu g'oyalar marksizmga zid fikrlardir. 16.2. T.Veblen g'oyalari T.Veblen iqtisodiy jarayonlarni shakllangan an'analar sifatida tahlil etadi. Ana shunday an'anaviy harakatlantiruvchi kuchlar qatoriga ota-onalar his-tuyg'usi, usta instinkti, ya'ni yaxshi ishlashga intilish, ilmga chanqoqlik, sof qiziquvchanlik kiritiladi. Uning fikricha, dastlabki instinkt avval oilaga g'amxo'rlikda namoyon bo'ladi, keyinchalik esa jamiyat va butun insoniyatga bo'lgan g'amxo'rlikka aylanib boradi. Darvinizm (biologik) g'oyalari iqtisodiyotga tadbiq etiladi. Veblen «Bekorchi sinflar nazariyasi» («Teoriya prazdnogo klassa») kitobida quyidagilarni yozadi: «Jamiyatdagi odamning hayoti boshqa turdagi hayot kabi mavjudlik uchun kurashdir va T. Veblen demak, tanlanish va moslashish jarayonini aks ettiradi. Jamiyat strukturasining evolyusiyasi institutlarning tabiiy tanlanish jarayonidir». Darvinning tabiiy tanlanish ta'limoti ijtimoiy hodisalarga mexanik ravishda ko'chiriladi. Insonning ongli harakatiga etarlicha baho bermasdan, odamlarning yurish-turishi g'ayriixtiyoriy saboqlar, instinkt, fe'l-atvor va odatlar orqali tushuntiriladi. Jamiyat rivoji biologik qonuniyatlar bilan bir xil deb qaraladi, proletariatnig sinfiy kurashi inkor qilinadi, markscha inqilobga darvinistik evolyusionizm qarama-qarshi qo'yiladi. Veblen zamonaviy industrial texnokratik konsepsiyalar asoschisi bo'lib hisoblanadi. Industriya olamiga alohida e'tibor beriladi va unga barcha ishlab chiqaruvchilar va birinchi navbatda muhandislar va ishchilar kiritiladi. Industriya olami mehnat unumdorligini o'stirish, ishlab chiqarish jarayonini yaxshilash va samaradorlikni oshirishni bosh maqsad qilib qo'yadi. Unga moddiy ishlab chiqarish sosial formadan butunlay ajratib qo'yiladi. Ishlab chiqarish asosan texnik ko'rsatkichlar, masalan texnik asos darajasi, malaka, bilim va boshqalar bilan xarakterlanadi. Biznes olami deganda u moliyachilar, trest tashkilotchilari va tadbirkorlarni tushundi. Uningcha, biznes imkoni boricha yuqori foyda uchun intiladi va shu sababli uni beaev tanqid qiladi, chunki turli moliyaviy va kredit nayranglari, turli aksioner jamiyatlari tizimi tufayli sanoat unga to'la bo'ysundirilgan. Shu sababli sanoatni biznes ta'siridan «ozod» qilish kerak, deydi u. «Industriya» va «biznes» nazariyasida ishlab chiqarish jarayonida moddiy mazmun bilan uning sosial-iqtisodiy shakli o'rtasida bog'lanish yo'q. Veblen industriya va biznes orasida keskin qarama-qarshilik bor deb xato qiladi, shular kapitalizm illatlarining sababchisi qilib ko'rsatiladi. Insonlarning iqtisodiy rag'bati avvalo qarindoshlik his-tuyg'usi, bilim va bajarilayotgan ishning yuqori sifatiga instinktiv intilishdir (A.Smit - foyda ketidan quvish). Bekorchi (to'q) sinflar to'g'risida farq yuritilib, ularga «biznes olami odatlari» xosligi aytiladi. Ular uchun tovarlarga alohida baho belgilanadi va ular talab qonunlaridan boshqacha bo'lishi mumkin deyiladi. Buni «Veblen effekti» deb ataladi (bu fikrda jon bor, boy mamlakatlarda boylar uchun alohida do'konlar mavjud). Veblen nazariyasi jamiyat sosial strukturasi to'g'risida noto'g'ri tushuncha hosil qiladi, jamiyat sinflarga ajratilmaydi, ishchilar va muhandislar yagona sanoatchilar guruhiga kiritiladi, sinfiy kurash tushunchasi esa umuman yo'q. Mavjud tizimni o'zgartirish to'g'risida gapirib, bu masalani Veblen ilmiy-texnika inqilobini kuchaytirish, hokimiyatni texnik intelligensiya qo'liga berish bilan hal etishni taklif qiladi. Buning uchun barcha injener-texnik xodimlar umumiy ish tashlashlari kerak, shunda tadbirkorlar ularning shartlariga ko'nishga majbur bo'ladilar. Kapitalizm transformasiyasi «texniklar kengashi» vositasida bajariladi, hozirgi zamon jamiyatida intelligensiyaning roli birinchi o'ringa qo'yiladi, ya'ni biznes olamini injiner- texnik intellegensiya enga oladi. Sanoat mutaxassislari yagona sinf sifatida qaraladi va bu sinfning asosiy maqsadi texnikadan foydalanishni takomillashtirishdir. Demak, Veblen yangi jamiyatni «texnokratik» ko'z bilan ko'radi va kapitalizmni saqlab qolish yo'lini taklif etadi. 16.3. Jon R.Kommons qarashlari J.Kommons ijtimoiy-huquqiy institusionalizm yo'nali-shining asosiy vakili hisoblanadi. Uning asosiy g'oyalari amerika tred-yunionizm mafkurasini ifodalaydi. Uning ta'limoti jamoat institutlari faoliyatini (oila, ishlab chiqarish korporasiyasi, savdo birlashmalari, tred-yunionlar, davlat va yuridik huquqiy munosabatlar) tadqiq etish bilan bog'liq. U mavjud tuzumni isloh va modernizasiya qilishga intiladi, biznes tizimini shunchalik samarali qilish kerakki, u o'zini o'zi saqlashga qodir bo'lsin, deydi u. Kommonsning asosiy g'oyalari «Kapitalizmning huquqiy asoslari» (1924), «Institusional iqtisodiyot. Uning siyosiy iqtisoddagi o'rni» (1934), «Jamoa faoliyatining iqtisodiy nazariyasi» (1950) asarlarida o'z aksini topgan. Olimning iqtisodiy qarashlari iqtisodiyotda yuqori naf nazariyasi va yuridik konsepsiyalar to'g'risidagi qoidalarning o'zaro qorishmasidan iborat. Ishlab chiqarishni bir chekkaga surib, kapitalizmning mohiyati bozor munosabatlari bilan almashtiriladi, hozirgi sharoitda bu munosabatlar «odil bo'lmagan raqobat»ga olib kelmoqda. Kapitalizmning bu illatini to'g'rilash, almashuv munosabatlari odil bo'lishini ta'minlash, raqobat xavfini yo'qotish uchun davlat yuridik-qonuniy organlari vositasida hal etish mumkin, degan g'oya ilgari suriladi. Kommons kapitalizmda sinflar mavjudligini inkor etadi. marksizmning sinfiy kurash nazariyasiga «sosial nizo» (konflikt) ta'limotini qarshi qo'yadi, bu nizolar antagonistik xarakterga ega emas. Mutaxassislar bir-birlari bilan kurashishi emas, hamkorlik qilishlari kerak. Paydo bo'ladigan nizolar esa jamiyat evolyusiyasini harakatga keltiruvchi omildir. Nizolarni echish jarayoni sosial taraqqiyotga yordam berishi zarur. Kommons nazariyasi kapitalizmni ba'zi islohotlar yo'li bilan yaxshilash usulini taklif etadi. Bu esa huquqiy, yuridik me'yorlarni takomillashtirish orqali amalga oshiriladi. Ishchi va kapitalist o'rtasidagi munosabat jamiyatning teng huquqli a'zolari orasidagi yuridik bitim - kelishuv hisoblanadi, chunki ular ma'lum qonun-qoidalar asosida tuziladi. Bu kelishuv ishtirokchilari orasida jamiyatning muhim institutlari: oila, tadbirkorlar ittifoqi va hatto davlatning o'zi ham bo'lishi mumkin. «Kelishuv» uch momentni o'z ichiga oladi: nizo, o'zaro ta'sir, echim. Yuridik va huquqiy vositalar bilan har qanday ichki qarama-qarshilik, barcha konfliktlar o'z echimini topishi mumkin. Jamiyatda ijtimoiy qarama-qarshiliklar kuchayishi konfliktlarni yuridik hal qilish mexanizmining kamchiliklari bilan belgilanadi. Iqtisodiy kategoriyalar shu kategoriyalarga oid yuridik munosabatlar shaklida namoyon bo'ladi. Kommons mulk shakllarini iqtisodiy munosabatlar shaklida tahlil etmaydi, ammo «Mulk tituli»ni yuridik shakl sifatida ko'radi. U mulkni uch ko'rinishga ajratadi: moddiy, nomoddiy (qarzlar va qarz majburiyatlari) va ko'rinmas (qimmatbaho qog'ozlar). Ko'rinmas mulk ko'pincha «mulk tituli bilan kelishuv» mazmuni bo'lib amalga oshadi. Shu sababli, Kommons tadqiqotlarining asosini qimmatbaho qog'ozlar - aksiya, obligasiya va boshqalarni sotish operasiyalari tashkil etadi. Ko'rinib turibdiki, bu olimning g'oyalarida birinchi o'rinda ishlab chiqarish emas, balki muomala sohasi turadi. Uch shakldagi sanoat kapitali o'rniga fiktiv (soxta) kapital olinadi, bu soha kapitalistik xo'jalikning mohiyati sifatida qaraladi. U jamoat fikri bilan hisoblashuvchi va iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarishni amalga oshiradigan hukumat tuzish zarurligiga ishongan. Iqtisodiy islohotlar doirasida davlat qonuniy qarorlari jamiyatdagi qarama-qarshilik va konfliktlarni tugata oladi, bunda ma'muriy kapitalizm bosqichiga o'tiladi. Yuqorida keltirilgan T.Veblen va J.Kommonslarning g'oyalari amalda, 1929-1933 yy.dagi iqtisodiy inqiroz davrida AQSh prezidentining «yangi kurs» siyosatida amaliy tasdig'ini topdi. 16.4. Uesli Kler Mitchell g'oyalari U Veblenning shogirdi bo'lib, iqtisodiyotda siklik hodisalarning tadqiqotchisi sifatida mashhurdir (bu iqtisodiyotda kon'yunktur-statistik institusionalizm oqimi hisoblanadi). Mitchell ustozi Veblendan tadqiqotning genetik uslubini meros qilib oldi, uningcha iqtisodiy hodisalarni belgilovchi omillar bu ijtimoiy psixologiya, an'ana va urf-odatlardir, shu sababli tadqiqot predmeti sifatida odamlarning jamiyatdagi hulqi o'rganilishi kerak. Shuningdek, ustozning ishlab chiqarish va biznes o'rtasidagi qarama-qarshilik to'g'risidagi fikri ham qabul qilingan, bu ishlab chiqarish va narxlar faoliyati harakatidagi farqlarning sababini ko'rsatadi. Bu olim iqtisodiy ko'rsatkichlar, raqamlar, bu ko'rsatkichlar o'zgarishidagi qonuniyatlar bilan shug'ullandi, kapitalistik iqtisodiyotni tartibga solishda ulardan foydalanishning yo'llarini izladi. Ammo u kapitalizm qarama-qarshiliklarini hal qilish yoki uni yaxshilash to'g'risidagi nazariyalarni yaratmadi. U iqtisodiyotga ta'sir etuvchi omillarni aniqlashga intildi, bular, uning fikricha, moliya, pul muomalasi va kredit kategoriyalari edi. Bu kategoriyalarni tartibga solish yo'li bilan iqtisodiyotga ta'sir etish, hatto siklik tebranishlarni o'zgartirish, oldini olish mumkin, deydi u. U o'zining «Iqtisodiy nazariya tiplari to'g'risida leksiyalar» (1935) asarida iqtisodiy masalalarni madaniyat va sosiologiya muammolari bilan o'zaro aloqada, ammo asosan psixologik tahlil asosida tadqiq etadi. Siyosiy-iqtisodiy institutlar to'g'risidagi ta'limot sifatida qaraladi. Kapitalistik ishlab chiqarishni tartibga solish zarurligi, Mitchell ta'limotining bosh qisqacha xulosalarsidir. Mitchell institusionalizmi Veblen nazariyasidan, birinchidan, tanqidiy emasligi bilan, ikkinchidan abstrakt nazariyasi bo'lmasdan o'sha davrning empirik tadqiqoti ekanligi bilan farq qilar edi. U o'z asarlarida inqirozsiz «amaliy sikl» masalalariga alohida e'tibor berib, inqirozlarning haqiqiy sabablarini bo'yab ko'rsatishga uringan, pul muomalasi muammolarini diqqat markazida tutgan. Moliya va pul muomalasi institutlarini insonlar hulqini tushuntirish uchun foydalaniladi. Uningcha, tadbirkorlar jamiyat manfaatlari emas, balki o'z foydalarini ko'paytirish uchun harakat qiladilar va bu ahloqiy harakat oqlanadi, mavjud institusiya (davlat, mulk va boshqalar) bunga imkon beradi. Insoniy jamiyat rivoji ayrim individlar taraqqiyoti shaklida emas, balki jamiyat a'zolarining kollektiv aloqalarining takomillashuvi sifatida xarakterlanadi. Bu aloqalar takomillashuvi shu institusiyalarning evolyusiyasi, davlat institutlarinig rivoji hamda ularning iqtisodiyotga aralashuvi deb qaraladi. Kapitalizm qarama- qarshiliklarini echishda davlat yo'li bilan tartibga solish eng qulay vosita deb qaraladi. Iqtisodiyotni o'rganishda matematika va statistikani keng qo'llash yo'li bilan, Mitchell «kichik va katta sikllar» davomiyligini hisoblab chiqdi. U o'zining hisob-kitoblariga asoslanib, kapitalizmning inqirozsiz rivojlanish modeli loyihasini yaratdi. Bu olimning tadqiqotlaridagi ijobiy tomonlar shundan iboratki, mamlakatlarning milliy xo'jaliklari bo'yicha boy faktik materiallar to'plandi, ular asosida natural va qiymat ko'rsatkichlarining rivojlanib boruvchi qatorlari yaratildiki, «dinamik qatorlar» tahlili nomini oldi. Bu tahlil asosida olingan jamlovchi ko'rsatkich va indekslar iqtisodiyotdagi haqiqiy ahvolni aks ettirgan va kapitalistik kon'yunkturani, ayniqsa ishlab chiqarishning ayrim tarmoqlaridagi holatni baholashlda ulardan foydalanilgan. Bu yo'nalish tarafdorlari sikllarni o'zaro aloqador parametrlarning ta'siri oqibatida vujudga keladi va kapitalistik ishlab chiqarish dinamikasini belgilaydi, deb qaraydilar. Shu sababli ular sikllarni tasodifiy yagona hodisa emas, balki doimiy kapitalizm iqtisodiyotiga xos xususiyat deb hisoblaydilar. Ular tadqiqot qilayotgan omillar qatoriga birinchilardan bo'lib muomala sohasi ko'rsatkichlarini qo'yadilar, ya'ni narxlar, aksiyalar kursi, pul muomalasi va boshqalar. Inqirozlar inkor etiladi, bu amaliy sikllarni tan olish bilan isbotlanadi (unda inqirozlar yo'q). Iqtisodiy qatorlarning nazariy asosini bekamu-ko'st deb bo'lmaydi. Masalan, 1929 yil arafasida Garvard maktabi vakillari tomonidan berilgan iqtisodiy ob-havo prognozi («Kon'yunktur barometr») iqtisodiyot ravnaqi - «prosperity» bo'lgan. Ammo amalda nima bo'lgani hammaga ma'lum (1929-33 yillardagi og'ir inqiroz). «Garvard barometri» uch egri chiziqdan iborat bo'lib, A) spekulyasiya indeksi; B) biznes indeksi; S) pul bozori indeksidir. O'tgan yillar tajribasi asosida egri chiziqlar harakati to'g'ri kelmaydigan lagalar (vaqt oralig'i) topilib, «barometr» mualliflari egri chiziqlarning yangidan chetga chiqishini aniqlash imkoni borligini va shu yo'l bilan iqtisodiy tushkunlikni ko'ra bilish va oldini olish mumkin deb o'ylaganlar. Mitchell tadqiqotlari empirik va institusional uslublarning qorishmasidan iborat. U iqtisodiy siklning amaldagi modelini loyihalashtirishga muvaffaq bo'la olmadi. U. Mitchell o'z ustozining ilmiy xizmatlari va unga bo'lgan cheksiz hurmati sifatida «Veblen ta'limoti» asarini yaratdi, unda ustoz kitob va maqolalaridan ko'chirmalar ko'p keltiriladi, bu kitob Mitchell vafotidan keyin nashr etilgan. Siklik (davriy) o'zgarishlar nazariyasiga rus olimi N.D.Kondratev (1892-1938) katta hissa qo'shdi. U jahondagi etakchi kapitalistik deb nomlangan mamlakatlar iqtisodiyotining ko'p yillik (100-150 yil) rivojlanishini tahlil etib, bu o'zgarishlarning bir yildan kam (fasliy), 3,5 yillik, 7-11 yillik savdo-vsanoat va 50-60 yillik katta sikllarini ajratib berdi. U 1929 yildagi «Buyuk depressiyani» oldindan (prognoz) aytib bergan, ammo sovet davrida «kapitalizm qachon o'ladi» degan savolga «kapitalizm o'lar, ammo qachonligini ayta olmayman» deb javob berganligi uchun qatag'onga uchragan va otilgan. Bu olimning buyuk xizmatlari jahon iqtisodchilari tomonidan yuqori baholangan va amalda qo'llanilmoqda. 16.5. Ijtimoiy-institusional yo'nalish evolyusiyasi Yuqorida institusional yo'nalishning asosiy g'oyalari va dasturi ko'rib chiqilgan edi. Hozirgi davrda ham bu yo'nalish g'oyalari dolzarbligicha qolmoqda. Taniqli iqtisodchining iborasi bilan aytganda, «Veblen kostyumi yaxshi xizmat qilmoqda va u deyarli eskirmagan». Bu yo'nalishning otasi Veblen tomonidan ilgari surilgan ta'limotda hozirgi zamon jamiyatini qayta qurish, transformasiya masalalari nihoyatda muhim o'rinni egallaydi. Ularning fikricha, ilmiy-texnika taraqqiyoti tufayli jamiyatdagi sosial qarama-qarshiliklar yo'qolib boradi. Jamiyatning konfliktlarsiz evolyusiyasi, uning industrial jamiyatdan postindustrial, superindustrial yoki «neoindustrial», informasion jamiyat sari rivoji ro'y beradi. Texnik-iqtisodiy omillarni mutlaqlashtirish tufayli yangi konvergensiya nazariyasini ilgari surish imkoni yaratildi (J.K.Gelbreyt, Pitirim Sorokin - AQSh, Raymond Aron - Fransiya, Yan Tinbergen - Niderlandiya). «Industrial», «postindustrial» jamiyat nazariyasi ikki sosialistik va kapitalistik tizimni yagona tizimga keltiruvchi «konvergensiya» nazariyalari yangilik emas. Masalan, XIX asr oxirida nemis iqtisodchisi (yuqorida berilgan) V.Zombart «Hozirgi zamon kapitalizmi» asarida plyuralizm, ya'ni turli sosial tizimlarni - kapitalistik, sosialistik, mayda ishlab chiqaruvchilarni yagona plyuralistik jamiyatga birlashtirish g'oyasini aytgan edi. J.K.Gelbreyt asarlarida bu fikrlar to'laroq ifodasini topgan. Unda ikkala tizimda ro'y berayotgan umumiy o'zgarishlar qayd etiladi (rejalashtirishdan foydalanish, davlat va korporasiya o'rtasidagi farqlarning yo'qolib borishi, tashqi muhitni o'rganish, fan va ta'limning mehnat taqsimoti o'sishida asosiy omil ekanligi va boshqalar). Asta-sekin kapitalizmning «yomon» tomonlari sosializmning «yaxshi» xususiyatlari bilan chirmashib ketishi kerakligi aytiladi, «kapitalizm transformasiyasi» ro'y berishi bashorat qilinadi. J.K.Gelbreytning asosiy asarlari quyidagilardir: «Mo'l-qo'lchilik jamiyati» (1958), «Yangi industrial jamiyat» J. K. Gelbreyt (1967), «Iqtisodiy nazariyalar va jamiyat maqsadlari» (1973), «Pullar» (1975), «Ishonchsizlik asri» (1977). Bundan tashqari olimning ko'pgina maqola va intervyulari ham bor. Superindustrial jamiyat to'g'risidagi g'oyalar amerikalik futurolog Tofflerning «Uchinchi to'lqin» kitobida bayon etiladi. Unda «yangi sivilizasiya» davri vujudga keladi, deyilgan. Keyingi paytlarda neoinstitusionalizm nazariyalari ham paydo bo'lmoqda. Bu nazariyalarda texnik omillarni mutlaqlashtirishdan chekiniladi va asosiy e'tibor insonga, sosial muammolarga qaratiladi. Shunday yo'l bilan mulk huquqi (Ronald Kluz - AQSh), jamoat tanlovi (Jeyms Byukenen - AQSh) va boshqa nazariyalar vujudga keldi. Bu qarashlar natijasida rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiy siyosati ham o'zgarmoqda, bu siyosat tobora kapitalizmni ijtimoiy tomonga burish sari bormoqda. Hozirgi davr institusionalizmining asosiy g'oyasi shuki, inson postindustrial jamiyatning asosiy iqtisodiy omili, asosiy resursi sifatida qaraladi va yangi jamiyat shaxsni har tomonlama rivojlantirish uchun o'z siyosatini qayta ko'rib chiqishi kerak bo'ladi, XXI asr esa «inson asri» deb e'lon qilinadi. Iqtisodiy evolyusiya jarayonini tadqiq qiluvchi iqtisodiy-globalistlar shu qoidaga amal qiladilarki, evolyusiya turli iqtisodlarning o'zaro yagona iqtisodga aylanishi emas, balki turli tizimlarga aylanishidir. Bu oqibatda yangi industrializasiyani ta'minlaydi, bunda inson bosh, hal qiluvchi o'z o'rnini egallaydi. QISQACHA XULOSALAR Hozirgi iqtisodiy ta'limotlar tarixida institusionalizm muhim o'rinni egallaydi. Bu yo'nalish tub ma'nosi bo'yicha klassik maktabga muholif deb qaralishi mumkin, chunki bu ta'limotda iqtisodiy kategoriyalar ikkinchi darajali bo'lib, asosiy e'tibor institut (davlat, oila, monopoliya, urf-odatlar, huquq, kasaba qo'mitalari va boshqalar)larga qaratiladi, noiqtisodiy omillar etakchidir. Tadqiqot usulida Germaniya tarixiy maktabi qoidalari keng qo'llaniladi, ammo to'la yaqdillik yo'q. Institusionalizm uch oqimga bo'linadi, bular ijtimoiy-psixologik (texnokratik, asosiy mafkurachisi T.Veblen), ijtimoiy-huquqiy (yuridik, J.Kommons), kon'yunktur- statistik (empirik- prognoz, U.Mitchell). Bu tadqiqotlarda islohotlarga, ilmiy-texnika taraqqiyotiga (1-oqim), omma fikriga quloq soluvchi hukumat, iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish, ma'muriy kapitalizmni yaratish, huquq sohasini takomillashtirish (2-oqim), iqtisodiyotning rivojini aniq raqamlar asosida o'rganish, uning o'zgarishi, siklik holati, matematik apparatni keng qo'llash, keyingi taraqqiyot bo'yicha prognozlash (3-oqim) xosdir. Bu yo'nalish qonun-qoidalari hayotda o'z tatbiqini topmoqda, ammo prognozlar doim ham aniq emas. Masalan, AQShda 1929 yil ravnaq yili deb bashorat qilingan edi, ammo amalda «Buyuk depressiya» boshlandi. Asosiy tushuncha va iboralar Institusionalizm; ijtimoiy-psixologik, ijtimoiy-huquqiy, kon'yunktur-statistik oqimlar; T.Veblen; «Veblen effekti»; R.Kommons; huquq institutlari; monopoliyaga qarshi choralar; ma'muriy kapitalizm; U.Mitchell; siklik rivojlanish; prognoz. Nazorat va mulohaza uchun savollar 1. Institusionalizm paydo bo'lishining shart-sharoitlari. 2. Institusionalizmning mohiyati va o'rganish metodologiyasi nimalardan iborat? 3. Uning asosiy oqimlari va mafkurachilari kim? 4. Institutlar deganda nimalar ko'zda tutiladi? 5. T.Veblenning asosiy asaridagi g'oyalar, «Veblen effekti» nimani anglatadi? 6. J.Kommonsning asosiy g'oyalari, hukumatni isloh qilish islohotlari mohiyati nimadan iborat? 7. Ma'muriy kapitalizm nima? 8. Kon'yuktur - statistik oqimning mohiyati, U.Mitchell g'oyalarining asosi nimani anglatadi? 9. N.D.Kondratevning siklik rivojlanishi konsepsiya nima? 10. Institutsionalizmning evolyusiyasi davridagi olimlar va ularning g'oyalari.