HOZIRGI ZAMON TIBBIYOTI Tibbiy bilimlar qatorida tibbiyot tarixi fani aloxida o’rin egallaydi.U tibbiyotning tarixiy rivojlanish yo’llari va uning xozirgi kungacha etgan darajasi haqida umumlashtiruvchi tushuncha beradi,tibbiyotning tarakkiyot qonunlarini ochadi va shunga asosan uning kelgusidagi yunalish yo’llarini ko’rsatib beradi.Tibbiyot tarixi umuminsoniyat tarixining muxum qismidir Bo’lajak xaqim uchun tibbiyot tarixini o’rganish muhim ahamiyatga ega.Tibbiyot tarixi Fani tibbiyotning rivojlanish yo’llarini chuqur o’rganishda,uning erishgan yutuqlarini to’g’ri anglashda talabalarga dastur bo’lib xizmat qiladi,ularning bilim darajasi va saviyasini oshiradi.Umuman,tibbiyot tarixi fani talabalarning kasbiy-estetik, ma’naviy-g’oyaviy va madaniy jixatdan yuksak darajadagi mutaxassislar bo’lib etishishlarida katta rol o’ynaydi. XX asrga kelib jaxon tibbiyoti o’z rivojlanishida yangi bosqichga ko’tarildi. Bu yoqsalish XX asoda jaxon mikyosida ruy bergan ijtimoiy va ma’daniy xayotdagi buyuk o’zgarishlar bilan bog’liqdir. Bu o’zgarishlar birinchi galda xozrgi zamon ilmiy-texnika revolyusiyasining natijasi sifatida yo’zaga chiqdi. XX asr texnika tarakkiyoti shu darajada yoqsaldiki, xatto inson oyogi oyga etdi. Yoqsalish fan va xayotning hamma soxalariga, shu jumladan, tibbiyot soxasiga ham yoyildi. Bu soxada ilgari ma’lum bo’lmagan diagnostika, davolash va profilaktika usullari ishlab chiqildi. Bu maqsadlar uchun fan va texnikaning eng so’ngi yutuqlari ishlatiladi. Masalan, radiy va lazer nurlari, murakkab laboratoriya tekshirish usullari joriy qilindi. Immunobiologik jarayonlar ishlab chiqildi. Buning natijasida kasallanganligi sababli yaroksiz bo’lib qolgan yurak, buyrak, jigar va boshqa a’zolarni almashtirish usulini amalga oshirish mumkin bo’ldi. Ba’zi mamlakatlarda, masalan, bizning o’lkamizda ilgari keng tarqalgan ayrim kasalliklar (bezgak, rishta, chechak, poliomelit, difteriya) nozologik forma sifatida tugatildi. Olimlarimiz tibbiyot soxasida katta ilmiy-tadqiqot ishlari olib bordilar va ko’p muammolarni xal qildilar. Demak yuqorida ko’rsatilgan muvaffaqiyatlar ko’p yillar davomida olib borilgan ilmiy- tadqiqot va tashkiliy ishning natijasidir. Amaliy tibbiyot va sog’liqni saqlash soxasidagi bu muvaffaqiyatlar odamlarni kuvontiradi. Ammo asrimizda muvaffaqiyatlar bilan birga yangi muammolar ham kelib chiqdi. Zamonamizda yuksak darajada rivojlangan ilmiy-texnika tarakkiyoti, qishloq xujaligi va sanoatda xar xil kimyoviy moddalarning ishlatilishi, koinotni o’zlashtirish, radioaktiv moddalar va atom energiyasidan foydalanish va nixoyat, atom ko’rollarining qo’llab sinab ko’rilishi natijasida atmosfera, er kobigi va suv xavzalari ifloslanib, odamlar va butun tirik mavjudodlarning salomatligiga putur etkazdi. Xozirga kelib, ilgari ma’lum bo’lmagan kasalliklar nur kasalligi, vibratsiya kasalligi, SPID va yana boshqa kasalliklar kelib chiqdi. Kasalliklarning strukturasi o’zgardi. Xayot jabxalarining xaddan tashqari tezlashgani va murakkablashgani natijasida odamlar O’rtasida stress kasalligi, ya’ni yurak-qon tomirlari xastaligi birinchi o’ringa chiqib oldi, asab xastaliklari uni kuvib etmokda. Sanoat, transport va boshqa soxalarda qonserogen moddalar ko’p ishlatilayotganligi sababli xar xil usma kasalliklari ko’paydi. Xozir shunga o’xshash xatarli kasalliklar ko’payib ketdi va ommaviy tus oldi. Tibbiyot oldida bu kasalliklarga qarshi effektiv davo usullari va profilaktik choralar ishlab chiqish vazifasi paydo bo’ldi. SHunday qilib, xozirgi zamon jaxon tibbiyoti oldida juda ma’suliyatli va murakkab muammolar kelib chiqdi. XX asrga kelib o’z pritsipi jixatidan turli xarakterga ega bo’lgan tibbiy sistemalar paydo bo’ldi. Masalan G’arbiy O’vropa mamlakatlarida ilgari mavjud bo’lgan xususiy tibbiyot bilan birga sugO’rta tibbiyoti kelib chiqdi. Angliyada bundan tashqari, davlat tibbiyoti sistemasi ham joriy qilindi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda, masalan Xindistonda kooperativlashgan tibbiyot paydo bo’ldi. Ba’zi mamlakatlarda, masalan Lotin amerikasi mamlakatlarida, Qizil YArimoy sistemasiga qarashli tibbiy muassasalar ham mavjud. Bu yangi tibbiy muassasalar ma’lum darajada progressiv rol uynadi. Ular axoliga tibbiy yordam ko’rsatish ishini bir darajada yaxshilash imqonini berdi. Masalan, sugO’rta tibbiyotining qo’lay tomoni shundan iboratki, Bunda odamlar o’z maoshlaridan bir qismini tibbiy sugO’rta tashkilotlariga ajratib, asta sekin u erda ma’lum jamgarma paydo qiladilar. SugO’rta qilinganlardan biror kishi kasal bo’lib kolsa, uni davolash uchun barcha xarajatlarni shu sugO’rta tashkiloti o’z zimmasiga oladi. Bemor mablag jixatidan qiyin axvolga tushmay davolanish imqoniyatiga ega bo’ladi. Angliyada joriy etilgan davlat tibbiyoti esa eng progressiv usul xisoblanadi. Bu tibbiyotdan xar bir muxtoj kishi o’z yonidan pul sarf qilmay foydalanadi. Kasalxona ham bepul. Ammo bu usul etarli darajada rivojlanmay koldi. Bulardan tashqari, XX asr boshida sotsialistik tibbiyot deb ataluvchi yangi tip tibbiyot ham paydo bo’ldi. Masalan Rusiyada Oktyabr tuntarilishi natijasida xokimyatni o’z qo’llariga olgan bolsheviklar o’zlari joriy etgan tibbiyotni sotsialistik tibbiyot deb atadilar. Ular bu tibbiyotning nazariy asoslarini va prinsiplarini ham ishlab chiqdilar. Bu ishni ko’zga ko’ringan rus ijtimoiy tibbiyotchilari N.A.Semashko bilan Z. P. Solovev bajardilar. Ular xozirgi zamon tibbiyotining ilmiy nazariy asoslarini va prinsiplarini ishlab chiqishda dialektik materializmni dastur qilib oldilar. Ma’lumki, dialektika tabiat va jamiyatdagi xar bir narsa va xodisalar o’zaro bog’liq va birlikda bo’ladi, deb ta’lim beradi. N.A.Semashko va Z.P.Solovev bu qoidani tibbiyotga ham yoydilar. Ular tibbiyot ham o’zaro birlik va bog’liq xolda yashaydi, deb tushintirdilar. Masalan odam organizmi o’zi yashab to’rgan tashqi muxit bilan bog’liq. SHu tashqi muxit odam organizmiga ta’sir qilib, uning sog’lom yoki kasallik xolatini belgilaydi. Agar tashqi muxit ijobiy ta’sir etsa, kishining salomatligi saqlanadi, agar u salbiy ta’sir etsa, kasallik paydo bo’ladi. Bundan tashqari, birlik va bog’liqlik inson tanasining o’zida ham nomoyon bo’ladi. Masalan, kishining a’zolari bir-biri bilan bog’liqdir. SHuning uchun biror a’zoda paydo bo’lgan o’zgarish, masalan, kasallik xolati va boshqa a’zolarga ham ta’sir etadi, ya’ni biror a’zoda kasallik paydo bo’lsa, butun tana xastalikka uchraydi. Dialektika, xar bir jarayonning asosini materiya tashkil qiladi, deb isbotlaydi. Demak, kasallik ham materialsubstraktga sotsial faktorlar ham kiradi. Bu faktorlar etakchi o’rinni egallaydi. Bunda kasallik paydo bo’lishida, birinchi galda sotsial faktorlar, ya’ni kishining yashash va mexnat sharoiti, uning moddiy axvoli, maoshi va x.k.lar asosiy o’rin egallaydi. Tibbiyotda dialektikaning yana bir qonuni o’z ifodasini topgan. Bu doimo rivojlanish jarayonida bo’ladi, deb ta’lim beradi. Biz xodisalarning tarixiy rivojlanish jarayonida o’rgansak, ularning yoqsalish qonunlarini ochamiz. Xodisalarning yoqsalish qonunlarini bilib olib, ularning bundan keyingi tarakkiyot yo’llarini oldindan ko’ra bilishimiz mumkin. Xozirgi zamon tibbiyotining ilmiy nazariy asoslarini dialektik va tarixiy materializm tashkil etilishini yuqoridagi misollar isbotlaydi. N.A.Semashko va Z.P.Solovev dialektik materializm talimotiga asoslanib, xozirgi zamon tibbiyotining prinsiplarini ham ishlab chiqdilar: 1.Tibbiyotning davlat xarakteriga egaligi prinsipi. Bu prinsip quyidagilar bilan ifodalanadi: a) barcha tibbiy muassasa va tashkilotlar davlat mulki, deb e’lon qilinadi; b) davlat axolining sogligini saqlash ma’suliyatini o’z zimmasiga oladi; v) davlat o’z organlari va muassasalari orqali axoli sogligini saqlash ishini tashkil etadi va uni tavtish qilib turadi; g) davlat barcha tibbiy muassasa va tashkilotlarning xarajatlarini o’z zimmasiga oladi. 2. Profilaktik prinsipga egaligi. Profilaktika, ya’ni kasalliklarning oldini olish, tibbiyotning asosiy prinsipi deb e’lon qilindi. Profilaktika ikki xil bo’ladi: a) birlamchi profilaktika. Bunda sog’lom kishining salomatligini saqlashga qaratilgan tadbirlar amalga oshiriladi. b) ikqilamchi profilaktika. Bunda kasalliklarini o’z vaqtida erta aniqlash, bemorlarni xisobga olish, ularni davolash va kasallik tarqalib ketishiga qarshi choralarni amalga oshirish. Profilaktika ikki yo’l bilan amalga oshiriladi: A) sotsial-iqtisodiy choralarni amalga oshirish B) tibbiy sanitariya choralarini amalga oshirish «Sotsial iqtisodiy choralar» tushinchasiga axoliga optimal yashash va mexnat qilish sharoitlari yaratib berish kiradi. «Tibbiy sanitariya choralari»ga davolash sanitariya ishlarini yaxshi tashkil etish, kasalxonalar va poliklinikalarni ko’paytirish, axolini dori-darmonlar bilan etarli ta’minlash, kasalliklarni o’z vaqtida aniqlash va davolash, axolining sanitariya madaniyatini ko’tarish, yoqumli kasalliklarga qarshi kurash ishlari kiradi. 3. Bepul tibbiy yordam ko’rsatish prinsipi. Bemorlarga bepul tibbiy yordam ko’rsatish prinsipi sotsialistik tibbiyot sistemasining asosiy prinsiplaridan biri deb e’lon qilindi va amalga oshirildi. 4.Rejalilik prinsipi. Bu prinsipga asosan sog’liqni saqlash soxasidagi reja umumdavlat xalq xujaligini rivojlantirish rejasining bir qismi xisoblanadi. Tibbiyot ishini reja asosida olib borilishi tibbiy resuslardan to’g’ri va ratsional foydalanish imqonini beradi. 5.Xalqchilik prinsipi. N.A.Semashko va Z. P.Solovyovning fikricha tibbiyotda xalqchilik prinsipi ikki shaqlda nomoyon bo’ladi. A) tibbiyot butun xalq uchun xizmat qiladi B) tibbiy sanitariya tadbirlarini amalga oshirishda xalqning o’zi ishtirok etadi. 6.Gumanizm prinsipi. Bu prinsipni bemorlarga nisbatan mexribonlik, ularni sogayib ketishlari uchun qo’ldan kelgan hamma choralarni ko’rish, hamma vaqt bemorga yordam berishga tayyor turish, o’z vaqti vak xizmatini ayamay, uning joniga oro bo’lish kabi xislatlar tashkil etadi. Gumanizms prinsipi umuman, xar qanday tibbiyot uchun umumiy prinsipdir. Ammo N.A.Semashko va Z.P.Solovyov gumanizm prinsipi faqat sotsializm tibbiyotiga xos prinsip, deb e’lon qildilar. Bu albatta masalaga bir yoklama yondoshishdir. 7.Vatanparvarlik prinsipi. Bu prinsip tibbiyotda avvalo shu kasbni sevish, unga o’zini tamomila bag’ishlashni ko’zda tutadi. N.A.Semashko va Z.P.Solovyov bu prinsipni ham faqat sotsialistik tibbiyotga xos prinsip, deb e’lon qildilar. Bunda ham bir yoklamalikka yo’l kuydilar. Amalda sotsialistik tibbiyot prinsiplpri ham ijobiy ham salbiy rol uynadi. Buni biz sobik SSSR tajribasida ko’zdan kechirdik. Bu mamlakat birinchi bo’lib, sotsialistik tibbiyot joriy qilgan edi. Rusiyada joriy etilgan YAngi tip tibbiyot shu prinsiplarni amalga oshirib, ma’lum muvaffaqiyatlarga erishdi. SHu bilan birga bu tibbiyot o’z faoliyatida ko’pgina xatoliklarga ham yo’l kuydi. Muvaffaqiyatlardan shuni ko’rsatib o’tish mumkinki, mamlakatda vrachlar, O’rta tibbiy xodimlar, xar xil tibbiy mutaxasislar va tibbiy muassasalarda ishlovchi boshqa yordamchi xodimlarning soni oshdi. Ko’plab oliy va O’rta tibbiy o’quv yurtlari, ilmiy tadqiqot ilmgoxlari barpo etildi.