Ilmiybaza.uz
ХОЗИРГИ ЗАМОНДА КАРЬЕРАНИ БОШҚАРИШ ТИЗИМИ
Режа:
1. Бозор иктисодиёти шароитида карьерани бошкариш тизими
2. Кадрлар тайёрлаш миллий дастур.
3. Корхонада персонал карьерасини бошкариш.
4. Раҳбарлик ва касбий ахлоқ
5. Раҳбарлик ва маънавий соғломлик
Ilmiybaza.uz
1. Бозор иктисодиёти шароитида карьерани бошкариш тизими. Шахс
карьерасини бошкариш тизими ва уни ривожлантириш билим ва куникмаларини
узгартиришни талаб этади. Персонални ривожлантириш - ишчи кучи сифатини
оширишга каратилган.
Ходим мехнатининг сифат даражаси иктисодий категория сифатида
инсоннинг мехнатга лаёкатини шакллантириш ва ривожлантириш юзасидан шахс
ва жамият, ходим ва иш берувчи ўртасидаги муносабатларни ҳамда ушбу
муносабатларнинг ишлаб чиқариш фаолиятида намоён этиш даражасини ифода
этади.
Фаолият жараёнида намоён буладиган шахсий хусусиятлар муайян таркибни
ташкил этади. Куйидагилар бу таркиб булакларидир:
— кизикиш (мотивация) хусусиятлари;
— касбий-малака хусусиятлари;
— аклий (интеллектуал) хусусиятлар;
— нуфус (демографик) хусусиятлари ва саломатлик. Ушбу хусусиятлар узаро
боглик булиб бевосита ишчи кучига ва унинг сифатига таъсир курсатади.
Бугунги кунда тараккий этган барча компания ва фирмаларда ишчи кучи
сифатини оширишга нихоятда кагга эътибор берилмокда. Жумладан, АКШнинг
„Моторолла“ корпораиияси мутахассислар ва менежерларни тайёрлаш хамда
малакасини ошириш учун укув марказлари кенг тармоги билан биргаликда уз
техника университетига хам эга. Германияда ишлаб чикаришдп банд булган хар
бир ишчи ва мутахассис камида икки йилла бир марта турли курсларда уз
малакасини оширади. Ушбу жараённинг асосий ташкилотчилари корхоналардир.
Жумладан Германиянинг „Сиеменс“ электротехника концерни,
Францияда 1984 йилдаёк „Давлат ва фирмалар узидаги кадрлар тайёрлаш
марказлари фаолиятиии мувофицлашгириш тутрисида“ги конуни кабул килинган.
Бу ерда персоналии тайёрлаш стратегиясини ишлаб чицишга фирмаларнинг ишлаб
чикариш кенгашлари ва касаба уюшмалар жалб этилган.
АКШда хам 1982 йилда „Кадрларни укитиш ва кайта тайсрлашни ташкил
Ilmiybaza.uz
этишда махаллий хокимият органларининг корпорациялар билан шериклиги
тугрисида“ги конуни кабул килинган. Умуман хозирги вактда ишчи кучи сифати
нихоятда долзарб ахамиятга эга булмокда. Глобаллашув, жахон бозорилаги ута
кескин ракобат персоналнинг юкори малакага эга булишини талаб этмокда.
Ишчи кучи сифатига таъсир курсатувчи омилларни улар йуналишига караб
икки гурухга ажратиш мумкин:
1. Бевосита таъсир омиллари. Уларга бевосита мехнат фаолияти билан
боглик хамда инсоннинг мехнат фаолияти жараёнида кобилиятларини амалга
оширишга таъсир курсатувчи омиллар киради.
Мехнат хаёти сифати эса инсоннинг мехнат жараёнида кобилиятларини
ривожлантириш учун шарт-шароитлар яратилган, юкори на доимий иш хаки
кафолатланган иш жойлари маижудлиги билан белгиланади.
2. Билвосита таъсир омиллари. Уларга мавжуд ишчи кучини амалдаги ишчи
кучига айлантириш жараёнига таъсир курсатувчи омиллар киради. Булар:
— ижтимоий-сиёсий шартлардир. Улар муайян сифатдаги ишчи кучини
шакллантириш максад ва вазифаларини аниклаштириб бериб, бошка барча
омиллар учун негиз хисобланади:
— илмий-техника тараккиёти;
— экологик шароитлар;
— нуфус (демографик) вазиятлар.
Мансаб даражаси хамиша хам касбий ривожланиш боскичи билан боглик
эмас. Лавозимга кутарилган инсон касб малакаси буйича анашу даражада
юкорига кутарилмаган булиши мумкин.
Хозирги замонда карьерани бошқариш тизими Узбекистонда Кадрлар
тайёрлаш миллий дастури — узлуксиз таълимнинг „Узбек модели“ оркали
амалга оширилмокда.
Узбекистон Республикаси давлат мустакиллигига эришиб, иктисодий ва
ижтимоий ривожланишнинг узига хос ва мос йулини танлаши кадрлар айёрлаш
тузилмаси ва мазмунини кайта ташкил этишни хаётий заруратга айлантирди. 1992
йилда „Таълим тугрисида“ги конуннииг кабул килиниши ушбу йуналишдаги
Ilmiybaza.uz
биринчи ва жуда мухим кадам булди. Ушбу конунда таълим сохасидаги давлат
сиёсатииииг асосий тамойиллари белгилаб куйилди:
— таълим ва тарбиянинг инсонпарвар, демократик характерда эканлиги;
— таълимнинг узлуксизлиги ва изчиллиги;
— умумий урта, шунингдек, урта махсус, касб-хунар таълимининг
мажбурийлиги;
— урта махсус, касб-хунар таълимининг йуналишини: академик
лицейда ёки касб-хунар коллежида укишни танлашнинг ихтиёрийлиги;
— таълим тизиминингдунёвий характерда эканлиги;
— давлат таълим стандартлари доирасида таълим олишнинг хамма учун
очикдиги;
— таълим дастурларини танлашга ягона ва табакалашган ёндашув;
— билимли булишни ва истеъдодни рагбатлантириш;
— таълим тизимида давлат ва жамоа бошкарувини уйгунлаштириш.
Олий укув юртларида кадрлар тайёрлашни марказлаштиришдан Худудий
йуналишга утказиш чора-тадбирлари курилди. Укув юртлари тармоклари
кенгайди, университет таълими ривожланиши таъминланди. Янги ихтисосликлар,
билимларнинг янги тармоклари буйича мутахассислар тайёрлашга киришилди.
Абитуриентлар ва талабаларнинг билим даражасини тест ва рейтинг усулида
бахолашга утилди. Олий малакали илмий ва илмий-педагог кадрлар сифатига
куйилаётган талаблар хисобга олинган холда аспирантура ва докторантурада
кадрлар тайёрлаш тубдан кайга куриб чикилди.
Жумладан, Олий Аттестация Комиссияси ташкил этилди. Иктидорли
болалар ва укувчи ёшларни хар тарафлама куллаб-кувватлаш давлат сиёсати
даражасига кутарилди. Истеъдодли усмир ва кизларни излаб топиш, уларга
кумаклашиш, уларнинг кобилияти ва истеъдолини устириш буйича махсус
жамгармаларташкил этилди. Коблиятли талаба ёшларни Америка Кушма
Штатлари, Япония, Хитой, Корея, Германия, Буюк Британия, Россия ва бошка
тараккий этган давлатларнинг нуфузли олий укув юртларида ва илмий
марказларида укитиш ва стажировкадан утказиш йулга куйилди.
Ilmiybaza.uz
2.
Кадрлар тайёрлаш миллий дастур. 1997 йилдан бошлаб “Кадрлар
тайёрлаш миллий дастур”и ишлаб чикилиши ва изчил амалга оширишга
киришилди.
Кадрлаш тайёрлаш миллий модели номини олган мазкур дастурнинг асосий
таркибий кисми куйидагилардан иборатдир:
1. Шахс. У кадрлар тайёрлаш тизимининг бош субъекти ва объекти, таълим
сохасидаги хизматларнинг истеъмолчиси ва уларни амалга оширувчисидир.
Кадрлар тайёрлаш сохасида давлат сиёсати инсонни интеллектуал ва
маънавий-ахлокий жихатдан тарбиялаш билан узвий борлик булган узлуксиз
таълим
тизими
оркали
хар
томонлама
баркамол
шахс
—
фукарони
шакллантиришни назарда тутади.
Таълим хизматларининг истеъмолчиси сифатида шахсга давлат таълим олиш
ва касб-хунар тайёргарлиги куришни кафолатлайди. Таълим олиш жараёнида шахс
давлат таълим стандартларида ифода этилган талабларни бажариши шарт. Шахс
таълим хизматларининг яратувчиси сифатида тегишли малака даражасини олгач,
таълим, моддий ишлаб чикариш, фан, маданият ва хизмат курсатиш сохасида
фаолияг курсатади ва уз билими, тажрибасини ургатишда иштирок этади.
2. Давлат ва жамият. Улар кадрлар тайёрлаш тизими амал килиши ва
ривожланишининг кафиллари, юкори малакали ракобатбардош мутахассисларни
тайёрлаш буйича таълим муассасаларининг фаолиятини уйгунлаштирувчи
сифатида фаолият курсатади.
3. Узлуксиз таълим. Бу малакали ракобатбардош кадрлар тайёрлаш
тизимининг асоси булиб, таълимнинг барча турларини давлат таълим
стандартларини, кадрлар тайёрлаш тизими тузилмаси ва унинг фаолият курсатиш
мухитини уз ичига олади. Узлуксиз таълим Узбекистон Республикасининг
ижтимоий-иктисодий тараккиётини таъминловчи, шахс, жамият ва давлатнинг
иктисодий, ижтимоий, илмий-техникавий ва маданий эхтиёжларини кондирувчи
устувор сохадир.
4. Фан. Кадрлар тайёрлаш миллий дастурига мувофик фан юкори малакали
мутахассислар тайёрловчи ва улардан фойдаланувчи педагогик ва ахборот
Ilmiybaza.uz
технологиялари ишлаб чикарувчи хисобланади.
5. Ишлаб чикариш. Ишлаб чикаришнинг талаб-эхтиёжлари кадрлар
тайёрлаш тизимининг йуналиши, даражаси ва микёсларини шакллантиради, касб
тайёргарлигининг максади, вазифалари ва мазмунини белгилайди, малака
талабларини илгари суради, таълимнинг мукобил технологиялари ва шаклларини
танлашни такозо этади. Ишлаб чикариш пировард натижада кадрларнинг сифати
ва ракрбатбардошлигига бахо беради.
Ишлаб чикаришнинг кадрлар тайёрлаш тизимидаги вазифалари куйидагилар
билан белгиланади:
— турли савия ва малакадаги мутахассисларга булган талаб-эхтиёжни
шакллантиради;
— Уз ихтиёридаги моддий-техника, молия, инсон ресурслари хамда кадрларни
укитиш, малакасини ошириш ва кайта тайёрлаш учун зарур бошка ресурсларни
бериш билан узлуксиз таълим тизимига кумаклашади;
— муассис, васий, донор, хомий тарикасида айрим мутахассисларни ва гурухларни
максадли тайёрлашни, шунингдек, турли тип ва даражадаги укув юртларини
молиялашда катнашади;
— таълим ва илм-фаннинг турли шакллардаги интеграциясини (муваккат ижодий
жамоалар, укув илмий-ишлаб чикариш мажмуалари, марказлари, технопарклар,
технополислар) ривожлантиради.
Кадрлар тайёрлаш Миллий дастурига мувофик Узбекистан Республикасида
узлуксиз таълим тизими куйидаги таълим турларини уз ичига олади.
1. Мактабгача таълим.
2. Умумий урта таълим.
3. Урта махсус, касб-хунар таълими.
4. Олий таълим.
Бакалавриат — мутахассисликлар йуналиши буйича фундаментал ва амалий
билим берадиган, таълим муддати камида турт йил давом этадиган таянч олий
таълимдир.
Бакалаврлик дастури тугалланганидан сунг битирувчиларга давлат
Ilmiybaza.uz
аттестацияси якунларига биноан касб буйича „бакалавр“ даражаси берилади ва
давлат томонидан тасдикланган намунадаги, касб-хунар фаолияти билан
шугулланиш хукукини берадиган диплом топширилади.
Магистратура — аник мутахассислик буйича фундаментал ва амалий билим
берадиган. Магистратура таълим дастурлари бакалавриат таълим дастурлари
билан узлуксизлик ва узвийлик таъминланишини инобатга олган
холда ишлаб чикилиши лозим.
5. Олий укув юртидан кейинги таълим. Бу таълим жамиятнинг олий
малакали илмий ва илмий-педагог кадрларга булган эхтиёжларини кондиришга,
шахснинг ижодий таълим — касб-хунар манфаатларини каноатлантиришга
каратилган. Олий укув юртидан кейинги таълимни олий укув юртларида ва илмий
тадкикот муассасаларида (аспирантура, докторантура, мустакил тадкикотчилик)
олиш мумкин. Олий укув юртидан кейинги таълим боскичлари (аспирантура,
докторантура)
диссертация
химояси
билан
якунланади.
Якуний
давлат
аттестацияси натижаларига кура тегишли равишда фан номзоди ва фан доктори
илмий даражаси берилиб, давлат томонидан тасдикданган намунадаги дипломлар
топширилади.
Олий таълим бакалавриат йуналишлари ва магистратура мутахассислари
классификатори
Узбекистан
Республикаси
иктисодиёти
тармокпарини
ошкаришнинг барча боскичларида, шунингдек, мамлакатимизнинг давлат ва
нодавлатолий таълим муассасаларини камраб олувчи халкаро муносабатлари
амалиётида, ахборотларни автоматлаштирилган кайта ишлаш ва айирбошлаш
жараёнида:
— укишга кабул килиш ва мутахассислар тайёрлашни бошкариш;
— мутахассислар тайёрлаш ва уларни ишга жойлаштиришнинг статистик
хисоботи;
— Узбекистон Республикаси ва бошка давлатлар таълим статистикасини
таккослаш;
— Узбекистан Республикаси таълим тизимининг халкаро таълим тузилмаси
уйгунлашуви вазифаларини хал килишда фойдаланишга мулжалланган.
Ilmiybaza.uz
Классификатор - олий маълумотли кадрлар тайёрлаш йуналишлари ва
мутахассисликларининг тизимлаштирилган руйхати хисобланади. Унда саккизта
булим сохаси назарда тутилган:
1. Таълим.
2. Гуманитар фанлар ва санъат.
3. Ижтимоий фанлар, бизнес ва хукук
4. Фанлар.
5. Мухандислик, ишлов бериш ва курил иш со\алари.
6. Кишлок хужалиги.
7. Согликни саедаш ва ижтимоий таъминот.
8. Хизматлар.
Классификаторда таълим боскичлари. Билим ва таълим сохдлари, таълим
йуналишлари ва мутахассисликларни еттита ракамли код билан белгиланади:
мутахассислик коди;
йуналиш коди;
таълим сохаси коди;
билим сохаси коди;
Масалан: бакалаврлар коди 5140100, 5211300, 5520400 ва хоказо;
магистрлар коди — 5А140101, 5А211301, 5А520403 ва хоказо.
3.
Корхонада
персонал
карьерасини
бошкариш.
Персонал
карьерасини бошқариш қуйидаги мақсадларни кўзлайди:
— корхонанинг изчил менежментига ички эҳтиёжларини қондиришни
таъминлаш;
— персонал ўзи эришишга қодир бўлган муайян масъулият даражасига етиши
учун уни ўқитиш ҳамда тажриба эгаллашини изчил таъминлаш;
— муайян салоҳиятга эга персоналнинг бу салоҳиятларини муваффақиятли
ишга солишлари — интилишлари, истеъдодлари ва қатъиятларини ҳисобга олиб,
карьераларини ривожлантиришга имконият яратиб бериш.
Карьерани бошқаришни оқилона ташкил этиш натижасида қуйидагилар
таъминланади:
Ilmiybaza.uz
—юқори малакали мутахассисларни ишга жалб этиш учун кенг имкониятлар;
—юқори малакали мутахассисларнинг хизмат вазифалари ва лавозимда
ўсишлари таъминланганлигидан қониқиш ҳосил қилишлари натижасида улар
ўртасида қўнимсизликни камайтириш;
—персонал билан корхона фаолияти мувофикдаштирилиши натижасида
меҳнат унумдорлигининг ўсиши.
Карьера динамикаси ходимнинг корхона ёки ташкилот хизмат вазифалари,
лавозимлари пиллапояларидан босқичма-босқич кўтарилишини, бу динамика
суръатини ифодалайди. Бунда хизмат вазифаси ва лавозимга кўникиш ҳамда уни
эгаллаш учун одатда уч йил талаб қилиниши мезон сифатида белгилаб қўйилади.
Персонал хизмат вазифаси ёки лавозимда беш йил бўлганидан сўнг эса унинг
меҳнат фаолияти самарадорлигида пасайиш кузатилади. Шунинг учун динамик
карьера дейилганда ходим, аксарият ҳолларда хар бир хизмат вазифаси ёки
лавозимда 3—5 йил давомида бўлиши тушунилади.
Персонал карьерасини ўсишини бошқариш жараёни (12.8- расм) мантиқан
бир-бири билан боғликдир. Умуман олганда ходимнинг карьераси ишлаб чиқариш
фаолияти натижаси ҳисобланади. Ходим ишлаб чиқариш жараёнида хизмат
вазифасида ёки лавозимда кўтарилар экан, янги техника ва технологияларни,
ишлаб чиқариш усулларини, хизмат ва лавозим вазифаларини, менежментни, ўз
ижтимоий ролини ва ҳоказоларни эгаллайди.
4. Раҳбарлик ва касбий ахлоқ Ахлоқ аслида арабча сўз бўлиб,
кишиларнинг бир- бирига, оилага, ватанга, жамиятга бўлган муносабатларида
намоён бўладиган хатги-ҳаракатлари, хулқининг норма ва қоидалари йиғиндисини
англатади. Ахлоқ кишилар орасида ахлоқий муносабатларнн ўз ичига олиб,
қадимдан одамлар орасидаги муносабатларнн тартибга солишда жамият ва
қилларининг бир-бирига бўлган муносабатлари йиғиндиси, деб шартли равишда
айтиш мумкин. Шунга қарамасдан, у кишилар руҳида қонунлаштирилган йўл
билан бошқаришда катта омил бўлиб, хизмат қилиб келади. Ахлоқ - жамиятни
бошқариш омилларидан бири бўлиб, у бевосита ижтимоий шароит билан
чамбарчас боғлиқдир. Кишиларнинг ўтмиши, босиб ўтган ҳаёт тажрибалари билан
Ilmiybaza.uz
ҳам боғлиқ бўлганлиги сабабли кўпчилик ҳолларда ижтимоий ҳаётга ижобий ёки
салбий таъсир қилиб унинг тараққиётини баъзан тезлаштирса, баъзан сусайтириб
ҳам юбориши мумкин.
Жамиятнинг, ҳаётнинг, айниқса ижтимоий, иқтисодий жараённинг кескин
ўзгариши муносабати билан бир даврдаги ахлоқ нормалари бошқа бир даврга ва,
хусусан, бошқа бир сиёсий жиҳатдан ўзгарган тизимга тўғри келмай қолиши
гурган ран. Демак, ахлоқ нормалари ўзгариб бориши керак ва ҳаётда шундай
бўлади ҳам. Аммо ушбу нормалар шахс, жамият руҳияти билан боғлиқ бўлганлиги
учун, жамият аъзоларининг ўз кўникмаларидан қийинчилик билан қутулишлари
сабабли одатда ахлоқ нормалари жуда секин ўзгариб боради ва аксарият ҳолда
жамиятдаги ўзгаришларнинг маълум маънода босиқликлик билан олиб
борилишини таъминлайди.
Ахлоқнинг бундай жамият тараққиётига, унинг бошқариш жараёнига
таъсир кучини сезган табақа ва гуруҳлар ёки алоҳида шахслар уни ўз фойдасига
ишлатишга доимо кизикиб келган ва кейинчалик ҳам шундай бўлади. Шунинг
учун ҳам ахлоқ ва унинг нормалари шахс ҳуқуқ ва эркинликлари билан чамбарчас
боғлиқдир. Бу эса бошқариш тизими учун ўта муҳим шарт-шароитни яратувчи
омил. Бунда айтиб ўтадиган ҳолат шундаки, ҳуқуқ нормалари қонун сифатида
давлат томонидан қабул қилинади ва уни бўзувчилар қонуний жазо олади. Ахлоқ
эса жамият томонидан ёзилмаган қонун сифатида амалда бўлиб, унинг
нормаларини бўзганлар фақат жамият, жамият бир гуруҳ аъзолари томонидангина
қораланиши, ижобий қабул қилинмаслиги, бетараф қаралиши ва салбий
ҳолатларда жиддий қораланиши мумкин.
Бошқаришда ҳам давлат томонидан қабул қилинган нормалар билан бир
қаторда ахлоқ нормаларидан кенг фойдаланиш, унинг ижобий томонларини ишга
солиб раҳбар ва ҳодим жуфтлиги - тандемининг муносабат ва мулоқот жараёнини
яхшилашда, унинг омилкорлигини оширишда кенг фойдаланиш мумкин.
Шарқда ахлоқ ўта чуқур илдизларга эга бўлган, бу ҳақда турли даврларда
ёзилган асарларни ҳам кўриш мумкин. Шу жумладан, бошқарув йўналишидаги
ахлоқий нормалар ҳақида ҳам китоблар жуда кўп. Айни ҳолда Жамолиддин
Ilmiybaza.uz
Муҳаммад ибн Асад ас-Сиддиқий Даввонийнинг «Ахлоқи жамолий» асарининг
(14-15 аср) учинчи қисмида бошқарув тизимига алоқадор кўплаб фикрларни
учратамиз.
Шарқ ахлоқий нормаларини кенг тахлил ва тарғиб қилувчи яна бир манба,
бу Воъиз Кошифийнинг «Ахлоқи Мухсиний» асаридир. Бу асарда ҳам фуқаролик,
сабр, ваъдага вафо, шижоат, сиёсат ва бошқа йўналишларда кенг фикр юритилади.
Бундан ташқари, юқорида тилга олинган Форобийнинг асарлари,
«Қобуснома» ва бошқа кўплаб тарихий манбалар борки, уларда ахлоқ ва ахлоқ
нормалари ушбу нормаларнинг ҳаётда қўлланилиши ва уларнинг бошқарув
тизимидаги ижобий ва салбий томонларига кенг ўрин берилади.
Бирон-бир ахлоқ нормасининг қачон ва қандай юзага келганлигини излаб
топиш ҳам мумкиндир, аммо унинг кимлар томонидан қандай қўлланилиши ва
унинг ижобий ёки салбий натижаси бевосита бу ахлоқ нормасини амалда қўллаган
шахсга боғлиқ бўлиб қолаверади.
Бу ўринда ахлоқ нормаларининг табиат қонунлари билан мўтаносиблиги
ўта яшовчан бўлиб айни шу ҳолатни кўзда тутган машҳур психологлардан бири Г.
Селье ахлоқий нормалар инсоннинг манфаатини кўзлаши, унинг соғлик ва
имкониятларига ижобий таъсир қилувчи бўлмоғи керак, деган эди. Г. Селье ўз
фикрида инсоннинг биологик манфаатини анча юқори қўяди, аммо фақат бу
ҳолатни ўта тўғри, деб ёқлаш қийин. Чунки ахлоқ нормалари кўпинча
нафақатинсоннинг биологик эҳтиёжлари билангина белгиланмасдан, унинг
бевосита ёки билвосита ижтимоий ҳолати, атроф- муҳити ва, айниқса, маънавияти,
эҳтиёжлари билан ҳам боғлиқ бўлиши кўп омиллар билан тасдиқланади.
Ахлоқ нормалари доимо шахснинг онги, дунёқараши, тарбияси, маълумоти
ва бошқа шунга ўхшаш шахсий кўрсаткичлари билан боғлиқ бўлиб унинг
ҳаётидаги ижтимоий ўрнига катта таъсир кўрсатади. Демак, шахс қанчалик
маънавий юксак поғонада бўлса, жамиятнинг ахлоқий нормаларидан шунчалик
кенг фойдаланади ва ўз ҳаёт фаолиятида кўллаган ахлоқий нормалар на табиатга,
на жамият ва жамият аъзоларига салбий таъсир келтирмайди. Яъни, Г. Селье тили
билан айтганда, биологик зарар келтириб бошқа шахсни стресс ҳолатга солмайди,
Ilmiybaza.uz
унга маънавий ва моддий зарар келтирмайди.
Юқорида келтирган далилларимиздан амалий хулоса чиқаришимиз
мумкинки, жамоанинг, шахснинг ахлоқий нормаларга таяниши қанча юқори бўлса,
демак, у жойда замонавий илмий-техника тараққиёти ўз ўрнида кишиларнинг
табиати, жамият ва шахслараро муносабатига мутаносиб тушади, ишлаб чиқариш
самараси юқори, раҳбар ва ҳодимлар орасида низовий ҳолатлар кам бўлади.
Агар Европа олимларининг фикрини оладиган бўлсак, улардан И. Кант
айнан ахлоқ нормалари инсон ўз устидан ғалаба қилиш босқичи, деб айтган эди.
Қадим юнон файласуфларидан Аристотель ахлоқ нормаларигина кишига
нима қилиш мумкину, нима қилиш мумкин эмаслигини кўрсатади, деб айтган эди
(Аристотель «Этика» асари). Ҳар бир раҳбар ўз иш фаолиятида нима қилишини ва
қандай қилишини ахлоқ ва одоб нормалари доирасида олиб борар экан, у албатта,
ўз қўл остидаги ҳодимга салбий таъсир қилмайди, Г. Селье тили билан айтганда
биологик зарар келтирмайди. Аристотель тили билан айтадиган бўлсак, у
илгаридан нима қилишини билади.
Раҳбарнинг касбий ахлоқи ҳақи да ран кетганда, ўқитувчи ва врачлар
ҳаётидан мисол олиб кўрсатиш анча осон кечади. Биз ўзимиз билган ўқитувчилар
орасида хулқи бўзук, маданий нормалардан ўзоқ, адабий тилни билмайдиган
ўқитувчиларни, тозалик ва соглигига беэътибор врачларни тасаввур қилишимиз
қийин. Шу ўринда бир воқеани эслаб ўтмоқчиман.
Биз ўқиган мактаб қишлоқ мактаби, шаҳардан бу жойга олий таълимдан
олиб келиб ишлайман деганлар ўз вақтида албатга кам бўлган. Нима ҳам бўлади-
ю, қўшни қишлоқдан бир киши бизнинг мактабда ўқитувчилик қила бошлайди.
Тўғри, кейинчалик институтга сиртдан ўқишга ҳам киради, аммо ўзини тутиш,
муомала, айниқса, кийиниш маданияти мактаб директорига жуда ёқмай юради.
Неча маротаба айтилмасин, бу ўқитувчининг юриш-туришига ўзгариш киритиб
бўлмайди. Бир куни нима ҳам бўлади-да, райондан келган бир текширувчи
мактабда дафаътан айни мана шу кишига тўғри келади-да, мактаб қоровули бўлса
керак, деган тушунчада муомалада бўлади. Аммо кейинчалик йиғилишда ўша
киши мактаб ўқитувчиси эканлигини билиб, мактаб директорига қаттиқ дакки
Ilmiybaza.uz
беради. Воқеадан кейин мактаб раҳбари бу ўқитувчини ишдан бўшатишгача йўл
тутади.
Кўриниб туриптики, касб талабини бажармаган ўқитувчи, яъни ўзи
тартибли, одобли, кийиниш, муомала маданиятидан хабарсиз бўлиб, қандай қилиб
бошқалардан буни талаб қилади ва бошқаларга қандай ўргатади?
Фикрларимизни амалий томонга йўналтирадиган бўлсак, жамоанинг,
шахснинг ахлоқий нормаларга таяниши қанча юқори бўлса, демак, бу шахсда ва
бу жамоада замонавий илмий-техник тараққиёт, ўз ўрнида кишиларнинг табиати,
жамият ва шахслараро муносабат юқори бўлиб, ишлаб чиқариш самараси ҳам
баланд бўлади. Раҳбар ва ҳодимлар орасида низовий ҳолатлар кам учрайди.
5. Раҳбарлик ва маънавий соғломлик Шахс ўз ҳаёти даврида жисмоний
жиҳатдан бир қанча босқичларни босиб ўтади ва бу босқичлар турли хил тезликда
ҳамда сифат юзасидан қараганда ўта нотекис кечади.
Инсоннинг уч ёшгача ўсиш даври асосан жисмонан тўлишиш тезлиги билан
кўзатилса, шу даврда ва асосан беш ёшгача у ўз луғавий бойлигини, оила ва ён-
атрофдагилардан маънавий, ахлоқий, ҳаётий ва бошқа нормаларни ўзига
сингдириб боради.
Шу ўринда айтиш лозимки, оилада боланинг эркинликларига имкон
берилмаса, унинг ташаббуслари сўндирилса, яъни, унинг келгусидаги лидерлик
фаолиятига замин яратилмаса, у кейинчалик боғча, мактаб, институт, меҳнат
жамоасида ўз ўрнини топиши, бошқаларни орқасидан эргаштириш қобилияти,
аслини олганда, раҳбарлик хусусиятларининг унда пайдо бўлиши сусаяди. Бундай
нофаол, ташаббуссиз, ташаббускорлик ҳисси сўндирилган шахсдан раҳбар етишиб
чиқиши қийин. Демак, инсон ёшлигида маънавий нормаларни ва улар билан бирга
шахсий такомиллашувга кўникма олмас экан, кейинчалик унинг ижтимоий
мухитда ташаббуси, комилликка интилиши намоён бўлмайди. Ўз ўрнида боланинг
айни шу ёшлик йилларида ташаббускорлик ҳисси бир неча йўл билан чекланиши
мумкин. Яъни жисмоний таъқиқлар, маънавий чеклашлар, ижтимоий муҳитнинг
торайтирилиши ва бошқа йўллар билан шахс ўз ташаббускорлик руҳидан маҳрум
