Hujayra injeneriyasi REJA. 1.Hujayra injeneriyasi tugrisida tushuncha. 2.Protoplastlar ajratib olish. 3.Protoplazlarni o`stirish. 4.Protoplazlar asosida o`simliklar regenerasiyasi. Hujayralar injeneriyasi rekonstruksiyalash, gibridlashtirish va o`stirish asosida yangi hujayralar kurishga aytiladi. Gibridlashtirishda hujayralar suniy ravishda kushilib chatishtirilgan genom tutuvchi hujayralar olinadi. Gibridlashtirishning bu usulini moxiyati shundaki, bu maksad uchun jinsiy hujayralar (gametalar)dan foydalanilmasdan o`simlikning somatik hujayralaridan ajratib olingan protoplastlar ishlatiladi. Protoplastlarga ma’lum ekisperimental ta’sir utkazilsa, ular bir-birlari bilan kushilib ketadi. Olingan gibrid hujayralardan butun gibrid o`simlikni tiklash mumkin. Gibrid hujayralardan in vitro olingan o`simliklar somatik gibridlar deb ataladi. Hujayra rekonstruksiyasi xar-xil hujayralarni turli tuman organoidlari (yadro, sitoplazma, mitoxondriya, xloroplastlar, xromosomalar)dan yashovchan hujayralarni tiklashdan iborat. Protoplast yot DNKni kiritish uchun ideal resepiyentdir. Buning natijasida protoplastga kirgan yot DNK uzining ekspressiyasi xisobiga genetik modifikasiyalangan o`simlikni xosil bulishiga olib keladi. Protoplastdan ajratib olish. Mexanik yoki fermentativ usulda hujayra devori olib tashlansa protoplast xosil bo`ladi. Protoplastlarni ajratib olish XX asrning 60- yillarida boshlangan. Nativ hujayrada turgor bosimi yoki vakuolyar bosim ta’sirida protoplast hujayra devoriga yopishtirilib turiladi. Hujayra devori orkali plazmodesmalar utib yon hujayralar bilan uzaro alokani amalga oshiradi. Protoplastni hujayra devoridan ajratish uchun saxaroza, mannit, sorbitlar ta’sirida plazmolizga uchratiladi. Gipertonik eritmalar ta’sirida hujayra suvsizlanadi. Protoplast burishib hujayra devorining sellyulozo-pektinli kobigidan ajraladi. Hujayra devorini yukotish uchun 3 xil fermentlar-pektinaza, sellyulaza va gemisellyulazalardan foydalaniladi. Bu fermentlarni bakteriyalar va zamburuglardan ajratib olish mumkin. Protoplastlarni fermentlar yordamida ajratib olingandan keyin parchalanmay kolgan tukima koldiklari fermentlardan yuvib tozalash kerak. Buning uchin avval elakdan utkazib undan sung sentrifugrlanadi. Protoplastlarning ajratib olish va uning muvofakiyati kator omillarga boklik. Tukimaning turi, o`simlik xili va navi, uning fiziolagik xolati, ferment tarkibi va xokazolar. Ajratib olingan Protoplastlarni turli usullar bilan o`stirish mumkin. Protoplastlarni suyuk muxitda o`stirish uchun turli vositalardan foydalaniladi. Bir ml muxitda 10000 dan 100000 gacha hujayra bulishi kerak, xajmi esa 2,5-10 ml dan oshmasligi kerak. Protoplastlarni organik muxitda o`stirish mumkin. Uning uchun Protoplastlar suspenziyasi 45 S li 1,2% li agar bilan tengma-teng mikdorda aralashtiriladi. Bu usulda o`stirilganda xar bir Protoplastni keyingi takdirini nazorat kilish mumkin. Protoplastlarni o`stirish temperaturaga boklik. Xarorat 15-30 S chegarasida bulishi kerak, kiritilganlik 0-2000 lk bulishi kerak. Protoplastlar o`stirilganda hujayralar devorining xosil bulishi unda mustaqil hujayra xosil bulganidan darak beradi. Bu jarayon Protoplastlardan fermentlarni yuvib tashlanishi bilanok boshlanadi. Yoicia haiastana ni elektron mikroskop yordamida kuzatish protoplastlar yuzasidan 10-20 minutdan keyin sellyuloza mikrofibrillalari xosil bula boshlaydi, 20 soatdan keyin kalin turga aylanadi. O`simliklar regenerasiyasi embrioidogenes orkali xam amalga oshishi mumkin. Protoplastlardan yangi xosil bulgan hujayralarni bulinishi va totipotentlikni realizayiyasi kupchilik omillarga boglik: 1)Tukimani turiga. 2)Protoplastlarni ajratib olish sharoiti va usuliga. 3)Protoplastlarni zichligiga. 4)Ozuka muxit tarkibiga. 5)O`simlik o`stirish sharoitiga.