HUJAYRALARNING BO’LINISH TURLARI. MITOZ. MEYOZ. AMITOZ Tanamizdagi deyarli barcha hujayralar mitoz jarayoni yordamida koʻpayadi. Mitoz orqali butun hayot davomida rivojlanayotgan organizm tanasiga yangi hujayralar qoʻshilib boradi va eski hujayralar yangilari bilan almashinadi. Mitozdan maqsad xromosoma toʻplami xuddi ona hujayra xromosoma toʻplami bilan bir xil boʻlgan yangi qiz hujayralar hosil qilishdir. Meyoz esa inson organizmida boshqa maqsad: gametalar – jinsiy hujayralar, yaʼni spermatozoid yoki tuxum hujayra hosil qilish uchun qoʻllanadi. Jarayondan maqsad qiz hujayralarga xromosomalar toʻplamining teng yarmini oʻtkazish. Boshqacha qilib aytadigan boʻlsak, odamlarda meyoz bu diploid hujayradan (juft xromosomalar toʻplamidan) gaploid hujayralar (bitta xromosomalar toʻplamiga ega hujayralar) hosil boʻlishi jarayonidir. Meyoz davomida odamda gaploid xromosoma toʻplamiga ega boʻlgan spermatozoid va tuxum hujayralar hosil boʻladi. Spermatozoid va tuxum hujayralar urugʻlantirish jarayonida qoʻshilishi natijasida toq xromosomalar toʻplami toʻliq diploid toʻplamni hosil qiladi: bu yangi genom degani. Meyoz fazalari Koʻp jihatdan meyoz mitozga oʻxshab ketadi. Hujayralar bir xil jarayonlardan oʻtadi, xromosomalarni taqsimlashda bir xil usuldan foydalaniladi. Lekin meyozda hujayralar oldida murakkabroq vazifalar turadi. Bu mitozdagi kabi qiz xromatidalar (replikatsiyalangan xromosomalarning ikki qismi)ni ajratishni talab qiladi. Bundan tashqari, meyoz davomida hujayra ota va onadan irsiylangan hamda oʻzaro oʻxshash, ammo bir xil boʻlmagan gomologik xromosomalarni ham ikkiga ajratishi kerak. Bu ishlarni amalga oshirish uchun meyozda ikki davrli boʻlinish jarayoni ketadi. Gomologik juftlar birinchi davr – meyoz I da ajratiladi. Qiz xromatidalar esa ikkinchi davr – meyoz II da taqsimlanadi. Meyozda boʻlinish davomida bitta boshlangʻich hujayradan toʻrtta gameta (tuxum hujayra yoki spermatozoid) hosil boʻladi. Har bir davrda hujayralar toʻrtta bosqichdan oʻtadi: profaza, metafaza, anafaza va telofaza. Meyoz I Meyoz I ga kirishdan oldin hujayra interfazadan oʻtishi kerak. Mitozdagi kabi hujayra G11start subscript, 1, end subscript faza davomida oʻsadi, S faza davomida xromosomalar ikki barobar oshadi, G22start subscript, 2, end subscript faza davomida boʻlinishga tayyorlanadi. Profaza I davomida mitozdan farqli jihatlar kuzatiladi. Mitozdagi kabi xromosomalar spirallashadi, lekin meyoz I da gomologik xromosomalarning juftlashishi roʻy beradi. Har bir xromosoma oʻzining gomologi bilan puxta juftlashadi, shunda ikkalasi ham butun uzunliklari boʻyicha mos keladigan pozitsiyalarda joylashgan boʻladi. Masalan, quyidagi rasmda A, B va C harflari xromosomaning maʼlum joylarida joylashgan genlarni, har bir genning turli shakllari yoki allellari uchun katta va kichik harflar bilan koʻrsatilgan. Ikkita gomolog xromosomaning bir xil nuqtasida joylashgan DNK parchalanadi (kesiladi) (rasmda B va C orasidagi genlar olingan) va gomologik xromosomalarning mana shu qismlari oʻzaro almashinadi. Krossingover jarayoni rasmi. Ikkita gomologik xromosoma uchta har xil gen turlarini tashiydi. Bittasida A, B va C, ikkinchisida a, b va c turlari mavjud. Krossingover jarayonida gomologik xromosoma xromatidalari oʻrtasida, masalan, C va c qismlari oʻrtasida almashinish sodir boʻladi. Endi ularda turli xil xromatidalar bor. Bitta xromosomaning birinchi xromatidasida A, B, C va ikkinchi xromatidasida A, B, c genlari mavjud. Uning gomologik xromosomasining esa bitta xromatidasida a, b, c va ikkinchi xromatidasida a, b, C genlari mavjud. Xromosomalarning oʻxshash qismlari almashinishi jarayoni krossingover deyiladi. Bu jarayon xromosomalarni birga ushlab turishga yordam beruvchi sinaptonemal kompleks yordamida amalga oshiriladi. Krossingover davomida xromosomalar quyidagi rasmda koʻrsatilganidek, bir- birining ustida joylashadi. Sinaptonemal oqsillar vositasida bir-biri bilan bogʻlangan gomologik xromosomalar. Siz rasmda xiazmalar vositasida bogʻlangan krossingover (xromosoma)larni koʻrishingiz mumkin, bu yerda gomolog xromosomalar xoch shaklida birikkan. Sinaptonemal kompleks parchalangandan soʻng xiazma gomolog xromosomalarni birga ushlab turadi, har bir gomologik juftda kamida bittadan xiazma boʻladi. Har bir juftda ularning soni 25 tagacha boʻlishi mumkin11start superscript, 1, end superscript. Krossingover yuz berishi nuqtalari tasodifiy boʻlib, natijada takrorlanmas allellarga ega, qismlari oʻzaro almashingan xromosomalar hosil boʻladi. Krossingoverdan soʻng boʻlinish urchugʻi xromosomalarni hujayra markazi (metafaza plastinkasi)ga yigʻa boshlaydi. Bir qarashda mitozga oʻxshaydi, lekin bu yerda xromosomalar juft-juft boʻlib joylashadi. Har bir xromosoma urchuqning bir qutbidagi mikronaychalarga, gomolog xromosomalar esa qarama-qarshi qutbidagi mikronaychalarga yopishadi. Shunday qilib, metafaza I davomida, oʻxshash boʻlmagan xromosomalar ajralish uchun metafaza plastinkasiga yigʻiladi. Meyoz I fazalari Profaza I: boshlangʻich hujayra diploid, 2n=4. Gomologik xromosomalar juftlashib, oʻxshash qismlari bilan almashinadi. Metafaza I: gomologik juftlar metafaza plastinkasini hosil qilib, markazga yigʻiladi. Anafaza I: gomologik xromosomalar ajralib, hujayraning qarama-qarshi qutblariga qarab harakatlanadi. Qiz xromatidalar ajralmaydi. Telofaza I: yangi hosil boʻlgan hujayralar gaploid, n=2. Har bir xromosomada ikkitadan xromatidalar bor, lekin ular endi oldingiday bir xil emas. Gomologik xromosomalar metafaza palstinkasiga yigʻilganda, ularning qutblarga tarqalishi tasodifiy boʻladi. Masalan, quyidagi rasmda binafsha va pushti rang xromosomalar bitta qutbga qarab yoʻnalgan, natijada bitta hujayraga tushadi. Bu jarayonda ikkala pushti xromosoma ham qutb tomonga yoʻnalishi mumkin edi. Bu turli gomologlar toʻplamiga ega boʻlgan gameta shakllantirishga xizmat qiladi. Anafaza I da gomologik xromosomalar hujayraning qarama-qarshi qutblariga tortiladi. Har bir xromosomadagi qiz xromatidalar birlashgancha qoladi va tarqalmaydi. Nihoyat, telofaza I da xromosomalar hujayraning qarama-qarshi qutblariga tortiladi. Baʼzi hujayralarda yadro qobigʻi qayta tiklanadi va DNK dekondensatsiyalanadi, boshqa turlarida esa bu bosqich oʻtkazib yuboriladi, chunki shu zahoti meyoz II boshlanib ketadi2,32,3start superscript, 2, comma, 3, end superscript. Sitokinez ham telofaza I da sodir boʻladi. Ikkita gaploid qiz hujayra shakllanadi. Meyoz II Hujayralar DNK nusxasini olmasdan meyoz I dan meyoz II ga oʻtadi. Meyoz II meyoz I ga qaraganda qisqaroq va sodda jarayon boʻlib, uni “gaploid hujayralar uchun mitoz” deb nomlash mumkin. Meyoz II ga meyoz I dan oʻtgan hujayralar kiradi. Bular har bir xromosoma juftidan faqat bittasiga ega boʻlgan gaploid hujayralardir. Lekin qiz xromatidalar bir- biridan ajralmagan boʻladi. Meyoz II da qiz xromatidalar bir-biridan ajralib, xromosomalar miqdori ortmaydigan gaploid hujayralar hosil boʻladi. Meyoz II fazalari Profaza II: meyoz I da boshlangʻich hujayralardan hosil boʻlgan gaploid hujayralar. Xromosomalar spirallashadi (zichlashadi). Metafaza II: xromosomalar metafaza plastinkasida toʻplanadi. Anafaza II: qiz xromatidalar ajralib, hujayraning qarama-qarshi qutblariga tarqaladi. Telofaza II: yangi hosil boʻlgan gametalar gaploid va har bir hujayra endi bitta xromatidaga ega. Profaza II davomida xromosomalar kondensatsiyalanadi va yadro qobigʻi parchalanadi. Sentrosomalar bir-biridan uzoqlashadi, ularning oʻrtasida urchuq hosil boʻladi va uning mikronaychalari xromosomalarga yopishadi. Boʻlinish urchugʻining qarama-qarshi qutblaridagi mikronaychalar xromosomadagi qiz xromatidalarni biriktirib oladi. Metafaza II da xromosomalar metafaza plastinkasida mustaqil joylashadi. Anafaza II da qiz xromatidalar bir- biridan ajraladi va hujayraning ikkala qutbiga tortiladi. Telofaza II da har bir xromosoma toʻplami atrofida yadro qobigʻi shakllanadi, xromosomalar dekondensatsiyalanadi. Sitokinez natijasida hujayra ikkiga boʻlinadi va yakuniy mahsulotlar hosil boʻladi: bitta xromatidaga ega xromosomali toʻrtta gaploid hujayra. Odamlarda bu jarayon orqali spermatozoid va tuxum hujayra hosil boʻladi. Amitoz (yun. a — inkor qoʻshimchasi va mitoz) — yadroning xromosomalar hosil qilmasdan toʻgʻridan-toʻgʻri boʻlinishi. A. hujayraning boʻlinishi yoki sitoplazma boʻlinmasdan faqat yadroning boʻlinishi, yaʼni ikki va koʻp yadroli hujayraning hosil boʻlishi bilan sodir boʻlishi mumkin. A. odatda ixti- soslashgan, oʻlib ketadigan hujayralar, ayniqsa sut emizuvchilar murtagi pardasi hujayralari uchun xos. A.ga uchragan hujayralar keyinchalik mitotik usulda koʻpayish qobiliyatini yoʻqotadi. Keyin-gi tadqiqotlar A.ni yadroning eng sodda boʻlinish shakli sifatida ilgari mav-jud boʻlgan fikrlarni tasdiqlamadi. Infuzoriyalar vegetativ yadrosi (makro-nukleus)ning toʻgʻridan-toʻgʻri boʻlinishi sirtdan Karaganda A.ga oʻxshab ketsa ham, aslida mitozning shakl oʻzgarishi tufay-li paydo boʻlgan yangi tipdagi boʻlinish hisoblanadi.