HUJJATCHILIK TARIXI (Hujjatchilik tarixi haqida umumiy ma’lumot, Amir Temurning “Temur tuzuklari” asari, So‘g‘d hujjatlari va vasiqalar)

Yuklangan vaqt

2024-05-13

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

15

Faytl hajmi

55,0 KB


Ilmiybaza.uz HUJJATCHILIK TARIXI Reja: 1. Hujjatchilik tarixi haqida umumiy ma’lumot. 2. Amir Temurning “Temur tuzuklari” asari. 3. So‘g‘d hujjatlari va vasiqalar. Ilmiybaza.uz HUJJATCHILIK TARIXI Reja: 1. Hujjatchilik tarixi haqida umumiy ma’lumot. 2. Amir Temurning “Temur tuzuklari” asari. 3. So‘g‘d hujjatlari va vasiqalar. Ilmiybaza.uz Tayanch so‘z va iboralar: hujjatchilik, hujjat, ish qog‘ozlari, hujjatchilik tarixi, ilk hujjatlar, tarixiy manbalar, tuzuklar, yangi alifbo va imlo, so‘g‘d hujjatlari, vasiqalar. O‘zbek tilining izohli lug‘atida “Hujjat” so‘ziga quyidagicha izoh beriladi: "Hujjat” arabcha so‘z bo‘lib, qayd qilish, tasdiqlash ma’nosini bildiradi. Shuningdek, u ijtimoiy tarixiy ahamiyatga ega bolgan yozuv va suratlar, asar yoki adabiyot ma’nosini ham ifodalaydi. Ma’lumki, insoniyat tarixida yozuvning ixtiro qilinishi bilan bog‘liq ravishda yozma nutqning vujudga kelishi hamda taraqqiy eta borishi asosida eng qadimgi zamonlardan boshlab kishilik jamiyatida insonlarning o‘zaro turli-tuman munosabatlarini aks ettiruvchi yozishmalar, solnomalar, hujjatlar, badiiy, ilmiy, tarixiy asarlar yaratib kelingan. Hujjatlar kishilar, jamoalar o‘rtasidagi huquqiy munosabatlarni tartibga solish, davlat ichidagi hamda davlatlararo ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, madaniy, ma’rifiy, harbiy sohalarda aloqalar o‘rnatish, hamkorlik qilish, mavjud aloqalarni yanada mustahkamlash va rivojlantira borishlari uchun xizmat qilib kelgan. Turkiy xalqlarda ham hujjat tuzish qadimdan mavjud bo‘lgan. X asr va undan oldingi davrlarga oid turli hujjat namunalari bizgacha yetib kelgan. Hatto M.Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit-turk” asarida “Bushug‘” so‘zi uchraydi. U elchiga qaytib ketish uchun beriladigan ijozat qog‘ozi, shuningdek, elchilarga beriladigan sovg‘a ma’nolarini bildiradi. Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilik” asarida yorliq va noma ma’nosi o‘rnida “bildargulik” so‘zi ishlatilgan. Hozirgi kunda faol qo‘llanishga o‘tgan “bildirishnoma”, “bildirish” shu so‘zdan olingan. Sho‘rolar davrida bu so‘z “raport” deb yuritilardi. Qadimshunos olimlar tomonidan olib borilgan izlanishlar natijasida ko‘pgina ma’lumotlarga ega bo‘lindi. Namangan viloyati Kosonsoy shahri yaqinidagi Mog‘il qal'asidan VII-VIII asrga oid 80 ta hujjat Ilmiybaza.uz Tayanch so‘z va iboralar: hujjatchilik, hujjat, ish qog‘ozlari, hujjatchilik tarixi, ilk hujjatlar, tarixiy manbalar, tuzuklar, yangi alifbo va imlo, so‘g‘d hujjatlari, vasiqalar. O‘zbek tilining izohli lug‘atida “Hujjat” so‘ziga quyidagicha izoh beriladi: "Hujjat” arabcha so‘z bo‘lib, qayd qilish, tasdiqlash ma’nosini bildiradi. Shuningdek, u ijtimoiy tarixiy ahamiyatga ega bolgan yozuv va suratlar, asar yoki adabiyot ma’nosini ham ifodalaydi. Ma’lumki, insoniyat tarixida yozuvning ixtiro qilinishi bilan bog‘liq ravishda yozma nutqning vujudga kelishi hamda taraqqiy eta borishi asosida eng qadimgi zamonlardan boshlab kishilik jamiyatida insonlarning o‘zaro turli-tuman munosabatlarini aks ettiruvchi yozishmalar, solnomalar, hujjatlar, badiiy, ilmiy, tarixiy asarlar yaratib kelingan. Hujjatlar kishilar, jamoalar o‘rtasidagi huquqiy munosabatlarni tartibga solish, davlat ichidagi hamda davlatlararo ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, madaniy, ma’rifiy, harbiy sohalarda aloqalar o‘rnatish, hamkorlik qilish, mavjud aloqalarni yanada mustahkamlash va rivojlantira borishlari uchun xizmat qilib kelgan. Turkiy xalqlarda ham hujjat tuzish qadimdan mavjud bo‘lgan. X asr va undan oldingi davrlarga oid turli hujjat namunalari bizgacha yetib kelgan. Hatto M.Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit-turk” asarida “Bushug‘” so‘zi uchraydi. U elchiga qaytib ketish uchun beriladigan ijozat qog‘ozi, shuningdek, elchilarga beriladigan sovg‘a ma’nolarini bildiradi. Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilik” asarida yorliq va noma ma’nosi o‘rnida “bildargulik” so‘zi ishlatilgan. Hozirgi kunda faol qo‘llanishga o‘tgan “bildirishnoma”, “bildirish” shu so‘zdan olingan. Sho‘rolar davrida bu so‘z “raport” deb yuritilardi. Qadimshunos olimlar tomonidan olib borilgan izlanishlar natijasida ko‘pgina ma’lumotlarga ega bo‘lindi. Namangan viloyati Kosonsoy shahri yaqinidagi Mog‘il qal'asidan VII-VIII asrga oid 80 ta hujjat Ilmiybaza.uz topilgan. Ular milliy so‘g‘d yozuvida bo‘lib, toldan kesilgan tayoqcha, teri va xitoy qog‘ozlariga bitilgan. Hujjatlar mazmunan huquqiy xarakterga ega. Bir turkumi diplomatik aloqalarga oid bolib, arablarga qarshi harbiy kuchlarni birlashtirish masalasiga bag‘ishlangan. Hujjatlarda buyruqlar, soliq va boj yig‘ish moliyaviy harajatlar ro‘yxati va boshqalar aks etgan. Xorazm xarobalaridan esa charm va taxtachaga yozilgan hujjatlar topilgan. Tuproqqal'a hayot bo‘lgan davrdagi xonadan a'zolarining ro‘yxati, harbiy chaqiriq, soliq, jon-mol ro‘yxati, xo‘jalik asboblarining olingani haqidagi tilxat qadimgi hujjatlardan darak beradi. Turkiy tillar mutaxassisi S.E.Malov “Памятники древнетюркской письменности” (М-Л, 1951) asarida qadimgi turkiy yozuvida XIII asrlarda bitilgan qadimgi hujjat (shikoyat, oldi- sotdi, ijaraga qo‘yish, tilxat) namunalarini keltiradi. Qimmatli ma’lumot beruvchi X asr olimi Abu Abdulloh al-Xorazmiy “Ilmlar kaliti” asarining “arab” ilmlari qismida ish yuritish daftarlarini sharhlab, Samoniylar davlatidagi soliq xillari va ularni yig‘ish yo‘li, hajmi, Sharq mamlakatlarining hududlarida ishlatilgan og‘irlik hamda o‘lchov birliklarini keltiradi. Askarlar ro‘yxati, beriladigan maosh, kiyim-kechak shakllarini keltiradi. O‘sha davrda Markaziy Osiyoda keng tarqalgan o‘lchov birliklari haqida ma’lumot beradi. Ular boshqa manbalarda hozir uchramaydi. “Eski uyg‘ur yozuvi” (Q.Sodiqov), «Древний Хорезм» (С.П.Толстой), «Ганчи, ганчибоши в Кокандском ханстве» (А.Л.Тротская) kabi manbalarning ahamiyati katta. Ma’lum bo‘lishicha, X-XIX asrlarda farmon, yorliq, noma, bitim, arznoma, qarznoma, vasiqa, vaqfnoma, tilxat kabilar keng iste'molda bo‘lgan. Hozirgi kunda vaqfnoma, vasiqa, noma, arznoma kabi hujjatlar tilimizda ishlatilmaydi. Manba sifatida “Boburnoma” asarining o‘z o‘rni bor, chunki unda farmon, mirzo, sulh, tamg‘a hatto ariza o‘rnida “arzadosh” qo‘llanilgan. Shuni qayd qilish mumkinki, hozirgi kunda tilimizda tor ma’noga ega bo‘lgan “patta” so‘zi XlX asrda Qo‘qon xonligida keng ishlatilgani ma’lum. Dunyoning har bir mamlakatida qadimdan rasmiy ish qog‘ozlari qo‘llanilib kelgan. Masalan: eramizdan avval bo‘lgan Bobil (Vavilion) davlatining 1792-1950- Ilmiybaza.uz topilgan. Ular milliy so‘g‘d yozuvida bo‘lib, toldan kesilgan tayoqcha, teri va xitoy qog‘ozlariga bitilgan. Hujjatlar mazmunan huquqiy xarakterga ega. Bir turkumi diplomatik aloqalarga oid bolib, arablarga qarshi harbiy kuchlarni birlashtirish masalasiga bag‘ishlangan. Hujjatlarda buyruqlar, soliq va boj yig‘ish moliyaviy harajatlar ro‘yxati va boshqalar aks etgan. Xorazm xarobalaridan esa charm va taxtachaga yozilgan hujjatlar topilgan. Tuproqqal'a hayot bo‘lgan davrdagi xonadan a'zolarining ro‘yxati, harbiy chaqiriq, soliq, jon-mol ro‘yxati, xo‘jalik asboblarining olingani haqidagi tilxat qadimgi hujjatlardan darak beradi. Turkiy tillar mutaxassisi S.E.Malov “Памятники древнетюркской письменности” (М-Л, 1951) asarida qadimgi turkiy yozuvida XIII asrlarda bitilgan qadimgi hujjat (shikoyat, oldi- sotdi, ijaraga qo‘yish, tilxat) namunalarini keltiradi. Qimmatli ma’lumot beruvchi X asr olimi Abu Abdulloh al-Xorazmiy “Ilmlar kaliti” asarining “arab” ilmlari qismida ish yuritish daftarlarini sharhlab, Samoniylar davlatidagi soliq xillari va ularni yig‘ish yo‘li, hajmi, Sharq mamlakatlarining hududlarida ishlatilgan og‘irlik hamda o‘lchov birliklarini keltiradi. Askarlar ro‘yxati, beriladigan maosh, kiyim-kechak shakllarini keltiradi. O‘sha davrda Markaziy Osiyoda keng tarqalgan o‘lchov birliklari haqida ma’lumot beradi. Ular boshqa manbalarda hozir uchramaydi. “Eski uyg‘ur yozuvi” (Q.Sodiqov), «Древний Хорезм» (С.П.Толстой), «Ганчи, ганчибоши в Кокандском ханстве» (А.Л.Тротская) kabi manbalarning ahamiyati katta. Ma’lum bo‘lishicha, X-XIX asrlarda farmon, yorliq, noma, bitim, arznoma, qarznoma, vasiqa, vaqfnoma, tilxat kabilar keng iste'molda bo‘lgan. Hozirgi kunda vaqfnoma, vasiqa, noma, arznoma kabi hujjatlar tilimizda ishlatilmaydi. Manba sifatida “Boburnoma” asarining o‘z o‘rni bor, chunki unda farmon, mirzo, sulh, tamg‘a hatto ariza o‘rnida “arzadosh” qo‘llanilgan. Shuni qayd qilish mumkinki, hozirgi kunda tilimizda tor ma’noga ega bo‘lgan “patta” so‘zi XlX asrda Qo‘qon xonligida keng ishlatilgani ma’lum. Dunyoning har bir mamlakatida qadimdan rasmiy ish qog‘ozlari qo‘llanilib kelgan. Masalan: eramizdan avval bo‘lgan Bobil (Vavilion) davlatining 1792-1950- Ilmiybaza.uz yillar podshoxi Xammurapining buyrug‘i bilan tayyorlangan qonunlar majmuasi mavjudligi haqida amerikalik sharqshunos Edvard Kira “Они писали на глине” (1984-у) asarida ma’lumot beradi. Qonun majmuasi 247 moddadan iborat bo‘lib, u basalt ustuniga qadimgi mixxat bilan yozilgan. Qonunda yerga egalik, savdo- sotiq, iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlar aks etgan. Bobil hozirgi Iroqning janubiga to‘g‘ri keladi. Davlatni idora qilish tartib-qoidalari, turli mansab egalarining vazifalari, soliq solish va uni to‘plash tartibi, harbiy yurishlar o‘tkazish, qo‘zg‘olonlarni bostirish qoidalari bayon etilgan turk hoqonlarining “Qonunnoma”si, Xondamirning “Qonuni Humoyun”i, Ro‘zbexoning “Suluk al-muluk” kitobi kabi noyob manbalar ham turkiy xalqlar tarixida hujjatchilik an’analarining qadimgi davrlardan boshlanganligini ko‘rsatadi. Qayd etib o‘tilgan tarixiy manbalardan tashqari hoqonliklar, shohliklar, xonliklar, amirlik va bekliklarda yuritilgan farmonlar, bitimlar, arznomalar, yorliq, tilxat, qarznoma va guvohnomalar kabi hujjatlarning turli yozuvlarda tayyorlangan nusxalari, namunalari bizgacha yetib kelgan. Davlatning ichki va tashqi siyosatida muhim o‘rin tutuvchi yorliqlar o‘rta asrlarda alohida ahamiyatga ega bo‘lgan. Bunga To‘xtamishxonning 1393-yili polyak qiroli Yagayloga yo‘llagan yorlig‘i, Temur Qutlug‘ning 1397-yilda berilgan yorlig‘i, Umarshayxning marg‘ilonlik Mir Sayid Ahmadga 1469-yili taqdim etgan yorlig‘i, Toshkent hokimi Yunusxonning 1797-yil 2-iyunda Rusiya podshosiga yuborgan yorliqlari va boshqa shu kabi hujjatlarni misol tariqasida keltirish mumkin (2, 3-12- b., 6, 85-90-b.). Bizgacha yetib kelgan hujjatlar ichida eng muhimi va butun dunyoga tarqalib, shohlar va sarkardalar, davlat arboblari uchun dasturilamal vazifasini o‘tab kelgan noyob manba buyuk bobokalonimiz sohibqiron Amir Temurning “Temur tuzuklari”dir. Tuzuklar o‘rta asrlar davlatchiligining asosiy qonuni sifatida mashhur bo‘lib, unda davlatni idora qilishda kimlarga tayanish, toj-u taxt egalarining tutumi va vazifalari, vazir va qo‘shin boshliqlarini saylash, sipohiylarning maoshi, boj va soliq to‘lash tartib-qoidalari, mamlakatlarni boshqarish tartibi, davlat arboblari va qo‘shin boshliqlarining burch va vazifalari, vazirlar va boshqa mansabdorlarning Ilmiybaza.uz yillar podshoxi Xammurapining buyrug‘i bilan tayyorlangan qonunlar majmuasi mavjudligi haqida amerikalik sharqshunos Edvard Kira “Они писали на глине” (1984-у) asarida ma’lumot beradi. Qonun majmuasi 247 moddadan iborat bo‘lib, u basalt ustuniga qadimgi mixxat bilan yozilgan. Qonunda yerga egalik, savdo- sotiq, iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlar aks etgan. Bobil hozirgi Iroqning janubiga to‘g‘ri keladi. Davlatni idora qilish tartib-qoidalari, turli mansab egalarining vazifalari, soliq solish va uni to‘plash tartibi, harbiy yurishlar o‘tkazish, qo‘zg‘olonlarni bostirish qoidalari bayon etilgan turk hoqonlarining “Qonunnoma”si, Xondamirning “Qonuni Humoyun”i, Ro‘zbexoning “Suluk al-muluk” kitobi kabi noyob manbalar ham turkiy xalqlar tarixida hujjatchilik an’analarining qadimgi davrlardan boshlanganligini ko‘rsatadi. Qayd etib o‘tilgan tarixiy manbalardan tashqari hoqonliklar, shohliklar, xonliklar, amirlik va bekliklarda yuritilgan farmonlar, bitimlar, arznomalar, yorliq, tilxat, qarznoma va guvohnomalar kabi hujjatlarning turli yozuvlarda tayyorlangan nusxalari, namunalari bizgacha yetib kelgan. Davlatning ichki va tashqi siyosatida muhim o‘rin tutuvchi yorliqlar o‘rta asrlarda alohida ahamiyatga ega bo‘lgan. Bunga To‘xtamishxonning 1393-yili polyak qiroli Yagayloga yo‘llagan yorlig‘i, Temur Qutlug‘ning 1397-yilda berilgan yorlig‘i, Umarshayxning marg‘ilonlik Mir Sayid Ahmadga 1469-yili taqdim etgan yorlig‘i, Toshkent hokimi Yunusxonning 1797-yil 2-iyunda Rusiya podshosiga yuborgan yorliqlari va boshqa shu kabi hujjatlarni misol tariqasida keltirish mumkin (2, 3-12- b., 6, 85-90-b.). Bizgacha yetib kelgan hujjatlar ichida eng muhimi va butun dunyoga tarqalib, shohlar va sarkardalar, davlat arboblari uchun dasturilamal vazifasini o‘tab kelgan noyob manba buyuk bobokalonimiz sohibqiron Amir Temurning “Temur tuzuklari”dir. Tuzuklar o‘rta asrlar davlatchiligining asosiy qonuni sifatida mashhur bo‘lib, unda davlatni idora qilishda kimlarga tayanish, toj-u taxt egalarining tutumi va vazifalari, vazir va qo‘shin boshliqlarini saylash, sipohiylarning maoshi, boj va soliq to‘lash tartib-qoidalari, mamlakatlarni boshqarish tartibi, davlat arboblari va qo‘shin boshliqlarining burch va vazifalari, vazirlar va boshqa mansabdorlarning Ilmiybaza.uz toj-u taxt oldida ko‘rsatgan alohida xizmatlarini qay tarzda taqdirlash tartibi va boshqa shu kabi muhim qoidalar o‘z ifodasini topgan. Shuningdek, o‘sha davr huquqni nazorat va muhofaza etuvchi mutasaddilar – qozilar tomonidan tasdiqlangan meros mulkni taqsimlash, bolalarni hunar o‘rganish uchun shogirdlikka berish, korxonalar, savdo do‘konlari, yer-suv hamda uy-joy, mol-mulkni sotish, sotib olish yoki ijaraga berish, qullar mehnatidan foydalanish yoki ularni ozod etish, oila, nikoh, taloq, sulh kabi qator huquqiy munosabatlar aksini topgan vasiqalar to‘plamlari ham fikrimizni asoslaydi. Hazrat sohibqiron Amir Temur va uning avlodlari tomonidan boshqarilgan yurtlarda davlat ishlari turkiy (o‘zbek) tilda yuritilgan. Boburning “Boburnoma” asari bundan yaqqol guvohlik beradi. Bu o‘rinda, ayniqsa, sulton Husayn Boyqaro hukmronligi davrida alohida e’tibor bilan qaralganligini ta’kidlab o‘tish lozim. Ularning bu an’analari keyingi asrlarda Buxoro, Qo‘qon, Xiva xonliklari tomonidan davom ettirildi. Rossiyada hujjat yuritish IX-X asrlardan boshlangan. X asrga kelib shartnomalarda muhrlar qo‘llana boshlagan. XlV asr oxirlaridan boshlab hujjatlar qog‘ozlarda o‘z ifodasini topishga o‘tgan. Manbalar Pyotr davrida “Dokument” so‘zining ishlatila boshlaganidan darak beradi. U tor ma’noda shaxsni tasdiqlovchi hujjat (pasport) o‘rnida ishlatilgan. Keng ma’noda – guvoh beruvchi, ibratli, namunali, dadil, isbotlovchi ma’nosida qo‘llanilgan. Turkiston Respublikasidan ajralib chiqqan O‘zbekiston respublikasi 1924-yil 31-dekabrda 48-raqamli “Ishlarni o‘zbek tilida yuritish” to‘g‘risida muhim qaror qabul qildi. Qarorda butun boshqaruv idoralarida hamma rasmiy ish qog‘ozlari faqat o‘zbek tilida yuritish, o‘zbekcha rasmiy hujjatlar tuzish, yo‘riqnomalarni tayyorlash topshirildi. Qarorni hayotda qo‘llash uchun ishchi hay’at yuzaga keldi. Har bir tashkilot, muassasa va idoralarda ish yuritish bo‘limlari tashkil qilindi. Qarorda dekretga bepisand qarovchilarga chora ko‘rish kerakligi ta'kidlangan edi. Ish qog‘oz namunalari maxsus tayyorlandi. Ammo 30-yillarda vaziyat o‘zgardi. Ayniqsa 1938- yilgi qabul qilingan “Об обязательном изучении русского языка” qaroridan keyin Ilmiybaza.uz toj-u taxt oldida ko‘rsatgan alohida xizmatlarini qay tarzda taqdirlash tartibi va boshqa shu kabi muhim qoidalar o‘z ifodasini topgan. Shuningdek, o‘sha davr huquqni nazorat va muhofaza etuvchi mutasaddilar – qozilar tomonidan tasdiqlangan meros mulkni taqsimlash, bolalarni hunar o‘rganish uchun shogirdlikka berish, korxonalar, savdo do‘konlari, yer-suv hamda uy-joy, mol-mulkni sotish, sotib olish yoki ijaraga berish, qullar mehnatidan foydalanish yoki ularni ozod etish, oila, nikoh, taloq, sulh kabi qator huquqiy munosabatlar aksini topgan vasiqalar to‘plamlari ham fikrimizni asoslaydi. Hazrat sohibqiron Amir Temur va uning avlodlari tomonidan boshqarilgan yurtlarda davlat ishlari turkiy (o‘zbek) tilda yuritilgan. Boburning “Boburnoma” asari bundan yaqqol guvohlik beradi. Bu o‘rinda, ayniqsa, sulton Husayn Boyqaro hukmronligi davrida alohida e’tibor bilan qaralganligini ta’kidlab o‘tish lozim. Ularning bu an’analari keyingi asrlarda Buxoro, Qo‘qon, Xiva xonliklari tomonidan davom ettirildi. Rossiyada hujjat yuritish IX-X asrlardan boshlangan. X asrga kelib shartnomalarda muhrlar qo‘llana boshlagan. XlV asr oxirlaridan boshlab hujjatlar qog‘ozlarda o‘z ifodasini topishga o‘tgan. Manbalar Pyotr davrida “Dokument” so‘zining ishlatila boshlaganidan darak beradi. U tor ma’noda shaxsni tasdiqlovchi hujjat (pasport) o‘rnida ishlatilgan. Keng ma’noda – guvoh beruvchi, ibratli, namunali, dadil, isbotlovchi ma’nosida qo‘llanilgan. Turkiston Respublikasidan ajralib chiqqan O‘zbekiston respublikasi 1924-yil 31-dekabrda 48-raqamli “Ishlarni o‘zbek tilida yuritish” to‘g‘risida muhim qaror qabul qildi. Qarorda butun boshqaruv idoralarida hamma rasmiy ish qog‘ozlari faqat o‘zbek tilida yuritish, o‘zbekcha rasmiy hujjatlar tuzish, yo‘riqnomalarni tayyorlash topshirildi. Qarorni hayotda qo‘llash uchun ishchi hay’at yuzaga keldi. Har bir tashkilot, muassasa va idoralarda ish yuritish bo‘limlari tashkil qilindi. Qarorda dekretga bepisand qarovchilarga chora ko‘rish kerakligi ta'kidlangan edi. Ish qog‘oz namunalari maxsus tayyorlandi. Ammo 30-yillarda vaziyat o‘zgardi. Ayniqsa 1938- yilgi qabul qilingan “Об обязательном изучении русского языка” qaroridan keyin Ilmiybaza.uz milliy tillar, xususan, o‘zbek tilini cheklash siyosati boshlandi. Ish yuritish asosan, rus tilida yuritiladigan bo‘ldi. Nihoyat, 1989-yili O‘zbekiston Respublikasining “Davlat tili to‘g‘risida” qonuni qabul qilindi. Qonunga muvofiq 8 yil mobaynida barcha rasmiy hujjatlar o‘zbek tilida yozilishi kerak edi. 1995-yil 21-dekabrda qonunning yangi tahrir qilingan variantida o‘zgartirish va qo‘shimchalar o‘z ifodasini topdi. Qonunning 8- 19-moddalarida ish yuritish o‘zbek tilida, shuningdek, ish qog‘ozlari rus hamda boshqa tillarda tuzish va qabul qilish mumkinligi ko‘rsatib o‘tilgan. Bu respublikada milliy munosabatlarning barqarorligini ta'minlash bilan bog‘liq edi. 1995-yil 24-avgust 339-son qarori bilan Vazirlar Mahkamasi o‘zbek tilining lotin imlosiga asoslangan yangi alifbo qoidalarini tasdiqladi. Ish qog‘ozlari yangi alifboda qoidalarga rioya qilingan holda yoziladigan bo‘ldi. Hujjatchilikning ijtimoiy hayotdagl o‘rni, takomillashuvi va kamchiliklari. O‘zbekiston mustaqil bo‘lgach, ish yuritishning ijtimoiy hayotdagi o‘rni o‘zgacha tus oldi. Hujjatlarni avval rus tilida belgilangan qolipda yozilgan bo‘lsa, ularni o‘zbekona tayyorlash yo‘liga o‘tildi, e’tibor o‘zgardi. Rasmiy ish qog‘ozlarining ahamiyati ortdi, chunki jamiyat bilan uning a'zolari o‘rtasidagi munosabat, hatto davlatlar orasidagi aloqa, davlat tashkilotlari ichidagi qonun- qoidalar davlat tilida keng yuritila boshlandi. O‘zbekiston Vazirlar Mahkamasi 1994-yil 18-avgustda 424-son qaror qabul qildi. Qaror tom ma’nodagi hujjatchilikni shakllantirish va rivojlantirish yo‘lida muhim qadam bo‘ldi. 1999- yil 29-martda 140-son qaroriga ilova qabul qilinib, unda ish yuritish va ijro nazoratini tashkil etish bo‘yicha namunaviy yo‘riqnoma berildi. Yo‘riqnomada umumiy qoidalar, shuningdek, hujjatlashtirish, kelgan xat-xabarlarni qabul qilish va ro‘yxatga olish, jo‘natish, hujjatlarning ijrosi ustidan nazorat tartiblari ko‘rsatilgan. Vazirlar Mahkamasining qarorlari so‘zsiz tom ma’nodagi o‘zbek hujjatchiligini hozirgi kun talablari asosida shakllantirish va rivojlantirishda maqsadga muvofiq ish bo‘ladi. O‘zbek tilidagi hujjatchilikni takomillashtirishda mavjud tajribalardan foydalanish o‘rinli. Bunda. albatta o‘zbek tilining o‘z qonun-qoidalariga rioya qilish Ilmiybaza.uz milliy tillar, xususan, o‘zbek tilini cheklash siyosati boshlandi. Ish yuritish asosan, rus tilida yuritiladigan bo‘ldi. Nihoyat, 1989-yili O‘zbekiston Respublikasining “Davlat tili to‘g‘risida” qonuni qabul qilindi. Qonunga muvofiq 8 yil mobaynida barcha rasmiy hujjatlar o‘zbek tilida yozilishi kerak edi. 1995-yil 21-dekabrda qonunning yangi tahrir qilingan variantida o‘zgartirish va qo‘shimchalar o‘z ifodasini topdi. Qonunning 8- 19-moddalarida ish yuritish o‘zbek tilida, shuningdek, ish qog‘ozlari rus hamda boshqa tillarda tuzish va qabul qilish mumkinligi ko‘rsatib o‘tilgan. Bu respublikada milliy munosabatlarning barqarorligini ta'minlash bilan bog‘liq edi. 1995-yil 24-avgust 339-son qarori bilan Vazirlar Mahkamasi o‘zbek tilining lotin imlosiga asoslangan yangi alifbo qoidalarini tasdiqladi. Ish qog‘ozlari yangi alifboda qoidalarga rioya qilingan holda yoziladigan bo‘ldi. Hujjatchilikning ijtimoiy hayotdagl o‘rni, takomillashuvi va kamchiliklari. O‘zbekiston mustaqil bo‘lgach, ish yuritishning ijtimoiy hayotdagi o‘rni o‘zgacha tus oldi. Hujjatlarni avval rus tilida belgilangan qolipda yozilgan bo‘lsa, ularni o‘zbekona tayyorlash yo‘liga o‘tildi, e’tibor o‘zgardi. Rasmiy ish qog‘ozlarining ahamiyati ortdi, chunki jamiyat bilan uning a'zolari o‘rtasidagi munosabat, hatto davlatlar orasidagi aloqa, davlat tashkilotlari ichidagi qonun- qoidalar davlat tilida keng yuritila boshlandi. O‘zbekiston Vazirlar Mahkamasi 1994-yil 18-avgustda 424-son qaror qabul qildi. Qaror tom ma’nodagi hujjatchilikni shakllantirish va rivojlantirish yo‘lida muhim qadam bo‘ldi. 1999- yil 29-martda 140-son qaroriga ilova qabul qilinib, unda ish yuritish va ijro nazoratini tashkil etish bo‘yicha namunaviy yo‘riqnoma berildi. Yo‘riqnomada umumiy qoidalar, shuningdek, hujjatlashtirish, kelgan xat-xabarlarni qabul qilish va ro‘yxatga olish, jo‘natish, hujjatlarning ijrosi ustidan nazorat tartiblari ko‘rsatilgan. Vazirlar Mahkamasining qarorlari so‘zsiz tom ma’nodagi o‘zbek hujjatchiligini hozirgi kun talablari asosida shakllantirish va rivojlantirishda maqsadga muvofiq ish bo‘ladi. O‘zbek tilidagi hujjatchilikni takomillashtirishda mavjud tajribalardan foydalanish o‘rinli. Bunda. albatta o‘zbek tilining o‘z qonun-qoidalariga rioya qilish Ilmiybaza.uz kerak. Masalan, sana yozishda o‘zbek tilining tabiatga mos qilib avval yil keyin oy “2007-yil 8-mart” deb yozish to‘g‘ri bo‘ladi. Hujjatlarni sof o‘zbek tilidagi andozalarini yaratish, bular bilan bog‘liq atamalarning bir xilligiga erishish takomillashtirishning muhim masalalaridan. Hujjatlar tuzish, ijro etish uslubi ustida ish olib borish, Davlat bo‘yicha yagona nusxalarini ishlab chiqish shu kunning dolzarb vazifasiga kiradi. Bu ishlarning sust borishida hujjatlarni tuzish yo‘llari, shakli, tili, uslubini o‘rganuvchi va belgilab beruvchi ilmiy markazning yo‘qligi deb hisoblash o‘rinli. 2-mashq. Berilgan matndan rasmiy uslubga xos so‘z va so‘z birikmalarini ko‘chirib yozing. Hozirgi davrda ish yuritishning “yuragi” kompyuter bo‘lib qolmoqda. Asosiy hujjatlar kompyuterda yoziladi. Elektron pochta, faks orqali uzatiladi. Ish yuritishga kompyuterlar o‘tgan asrning 60-yillarida kirib kelgan. 80-yillarda avtomatlashtirilgan tizimga keng yo‘l ochilgan. Katta va kichik EHMIar boshqaruv faoliyatida hujjatlarni ro‘yxatga olish, tekshirish, nazorat ishlarini o‘tkazish, saqlash, hujjatlarni tayyorlashda muhim o‘rin egalladi. O‘zbekistonda kompyuterning keng tusda hayotga kirib kelishi 2000-yillarning boshiga to‘g‘ri keladi. Faqatgina yuqori idoralardagina ish yuritishda EHMdan foydalanish imkoniyati mavjud edi. 3-mashq. Hujjat so‘ziga sinkveyn tuzing. 1. Bir so‘z 2. Ikkita sifat 3. uchta fe’l 4. To‘rt so‘zdan iborat gap 5. Birinchi so‘zga sinonim So‘g‘d hujjatlari va vasiqalar. Bizgacha yetib kelgan manbalar orasida VII asr oxiri va VIII asr boshlarida Sug‘d podsholigi davriga tegishli 80 ga yaqin noyob (Panjakent yaqinidagi Mug‘ tog‘ida joylashgan qadimgi qasr xarobalaridan topilgan sug‘dcha) hujjatlar Sug‘d davlatida ish yuritishning ahvolidan darak bersa (3, 3-57- b.), 800 ga yaqin hujjatlarni qamrab olgan “Vasiqalar to‘plami” 1588-1591-yillarda Ilmiybaza.uz kerak. Masalan, sana yozishda o‘zbek tilining tabiatga mos qilib avval yil keyin oy “2007-yil 8-mart” deb yozish to‘g‘ri bo‘ladi. Hujjatlarni sof o‘zbek tilidagi andozalarini yaratish, bular bilan bog‘liq atamalarning bir xilligiga erishish takomillashtirishning muhim masalalaridan. Hujjatlar tuzish, ijro etish uslubi ustida ish olib borish, Davlat bo‘yicha yagona nusxalarini ishlab chiqish shu kunning dolzarb vazifasiga kiradi. Bu ishlarning sust borishida hujjatlarni tuzish yo‘llari, shakli, tili, uslubini o‘rganuvchi va belgilab beruvchi ilmiy markazning yo‘qligi deb hisoblash o‘rinli. 2-mashq. Berilgan matndan rasmiy uslubga xos so‘z va so‘z birikmalarini ko‘chirib yozing. Hozirgi davrda ish yuritishning “yuragi” kompyuter bo‘lib qolmoqda. Asosiy hujjatlar kompyuterda yoziladi. Elektron pochta, faks orqali uzatiladi. Ish yuritishga kompyuterlar o‘tgan asrning 60-yillarida kirib kelgan. 80-yillarda avtomatlashtirilgan tizimga keng yo‘l ochilgan. Katta va kichik EHMIar boshqaruv faoliyatida hujjatlarni ro‘yxatga olish, tekshirish, nazorat ishlarini o‘tkazish, saqlash, hujjatlarni tayyorlashda muhim o‘rin egalladi. O‘zbekistonda kompyuterning keng tusda hayotga kirib kelishi 2000-yillarning boshiga to‘g‘ri keladi. Faqatgina yuqori idoralardagina ish yuritishda EHMdan foydalanish imkoniyati mavjud edi. 3-mashq. Hujjat so‘ziga sinkveyn tuzing. 1. Bir so‘z 2. Ikkita sifat 3. uchta fe’l 4. To‘rt so‘zdan iborat gap 5. Birinchi so‘zga sinonim So‘g‘d hujjatlari va vasiqalar. Bizgacha yetib kelgan manbalar orasida VII asr oxiri va VIII asr boshlarida Sug‘d podsholigi davriga tegishli 80 ga yaqin noyob (Panjakent yaqinidagi Mug‘ tog‘ida joylashgan qadimgi qasr xarobalaridan topilgan sug‘dcha) hujjatlar Sug‘d davlatida ish yuritishning ahvolidan darak bersa (3, 3-57- b.), 800 ga yaqin hujjatlarni qamrab olgan “Vasiqalar to‘plami” 1588-1591-yillarda Ilmiybaza.uz Samarqanddagi tarixiy voqelikni, ijtimoiy-iqtisodiy turmush tarzini yaqqol aks ettiradi (4, 5-125-b.). “Sug‘d arxivi”dagi sug‘dcha nikoh guvohnomasi 710-yilning 25-martida yozilgan bo‘lib, unda turk zodagoni Uttakinning sug‘d ayoli Dug‘dgunchaga uylanishi rasmiylashtirilgan hamda kelin bilan kuyovning vazifa, burch va majburiyatlari bayon etilgan. Shuningdek, yer xarid qilish, tegirmonni ijaraga olish, xarajatnoma va o‘zaro yozishmalardan iborat bir qator nodir hujjatlar So‘g‘d podsholigi davrida xalq hayotining qanday bo‘lganligini o‘rganish uchun muhim manba bo‘ladi. “Vasiqalar to‘plami”dagi hujjatlarda esa meros mulkni taqsimlash, bolalarni hunar o‘rganish uchun shogirdlikka berish, korxonalar, savdo do‘konlari, yer-suv hamda uy-joy, mol-mulkni sotish, sotib olish yoki ijaraga berish, qullar mehnatidan foydalanish, qullarni ozod etish, taloq, sulh kabi munosabatlar o‘sha davr huquqni nazorat etuvchi mutasaddilari – qozilar tomonidan tasdiqlangan. Amir Temur tuzgan qudratli davlat o‘rta asrlar ilm-fani, adabiyoti va san’ati rivojiga katta yo‘l ochgani barchaga ayon. Amir Temur va uning avlodlari tomonidan boshqarilgan yurtlarda davlat ishlari turkiy (o‘zbek) tilda yuritilgan. Bunga, ayniqsa, Husayn Boyqaro hukmronligi davrida alohida e’tibor bilan qaralgan. Ularning bu an’analari keyingi asrlarda Buxoro, Qo‘qon, Xiva xonliklari tomonidan takomillashtirilib, rivojlantira borildi. Afsuski, XIX asrning oxiri XX asrning boshlaridan e’tiboran ko‘p asrlar davomida shakllantirilib, rivojlantirilgan bu an’analar davom ettirilmay to‘xtatib qo‘yildi. Markaziy Osiyo, shu jumladan, O‘rta Osiyoning chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi bilan butun mamlakatdagi boshqaruv-nazorat organlarida barcha hujjatlar rus tilida yuritiladigan bo‘ldi. Mustabid tuzumga qarshi qaratilgan 1917-yil oktabr to‘ntarishi ham bu sohada jiddiy o‘zgarishlar bo‘lishiga olib kelmadi. 1924- yilga kelib sobiq sho‘rolar davlati tarkibida O‘zbekiston Respublikasi tashkil topdi. Shu yilning 31-dekabrida O‘zbekiston Respublikasi inqilobiy komiteti “Ishlarni o‘zbek tilida yurgizish hamda O‘zbekiston jumhuriyatining inqilobiy komiteti huzurida markaziy yerlashtirish hay’ati va mahallalarda muzofot yerlashtirish Ilmiybaza.uz Samarqanddagi tarixiy voqelikni, ijtimoiy-iqtisodiy turmush tarzini yaqqol aks ettiradi (4, 5-125-b.). “Sug‘d arxivi”dagi sug‘dcha nikoh guvohnomasi 710-yilning 25-martida yozilgan bo‘lib, unda turk zodagoni Uttakinning sug‘d ayoli Dug‘dgunchaga uylanishi rasmiylashtirilgan hamda kelin bilan kuyovning vazifa, burch va majburiyatlari bayon etilgan. Shuningdek, yer xarid qilish, tegirmonni ijaraga olish, xarajatnoma va o‘zaro yozishmalardan iborat bir qator nodir hujjatlar So‘g‘d podsholigi davrida xalq hayotining qanday bo‘lganligini o‘rganish uchun muhim manba bo‘ladi. “Vasiqalar to‘plami”dagi hujjatlarda esa meros mulkni taqsimlash, bolalarni hunar o‘rganish uchun shogirdlikka berish, korxonalar, savdo do‘konlari, yer-suv hamda uy-joy, mol-mulkni sotish, sotib olish yoki ijaraga berish, qullar mehnatidan foydalanish, qullarni ozod etish, taloq, sulh kabi munosabatlar o‘sha davr huquqni nazorat etuvchi mutasaddilari – qozilar tomonidan tasdiqlangan. Amir Temur tuzgan qudratli davlat o‘rta asrlar ilm-fani, adabiyoti va san’ati rivojiga katta yo‘l ochgani barchaga ayon. Amir Temur va uning avlodlari tomonidan boshqarilgan yurtlarda davlat ishlari turkiy (o‘zbek) tilda yuritilgan. Bunga, ayniqsa, Husayn Boyqaro hukmronligi davrida alohida e’tibor bilan qaralgan. Ularning bu an’analari keyingi asrlarda Buxoro, Qo‘qon, Xiva xonliklari tomonidan takomillashtirilib, rivojlantira borildi. Afsuski, XIX asrning oxiri XX asrning boshlaridan e’tiboran ko‘p asrlar davomida shakllantirilib, rivojlantirilgan bu an’analar davom ettirilmay to‘xtatib qo‘yildi. Markaziy Osiyo, shu jumladan, O‘rta Osiyoning chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi bilan butun mamlakatdagi boshqaruv-nazorat organlarida barcha hujjatlar rus tilida yuritiladigan bo‘ldi. Mustabid tuzumga qarshi qaratilgan 1917-yil oktabr to‘ntarishi ham bu sohada jiddiy o‘zgarishlar bo‘lishiga olib kelmadi. 1924- yilga kelib sobiq sho‘rolar davlati tarkibida O‘zbekiston Respublikasi tashkil topdi. Shu yilning 31-dekabrida O‘zbekiston Respublikasi inqilobiy komiteti “Ishlarni o‘zbek tilida yurgizish hamda O‘zbekiston jumhuriyatining inqilobiy komiteti huzurida markaziy yerlashtirish hay’ati va mahallalarda muzofot yerlashtirish Ilmiybaza.uz hay’atlari tuzilishi to‘g‘risida” 48-raqamli qaror qabul qildi. Unda hukumat, kooperativ, xo‘jalik idoralari, muassasa, tashkilot va korxonalarda butun yozuv ishlarini faqat o‘zbek tilida yurgizishga majbur etish vazifasi qo‘yilgan edi. 1928-yilga kelib “Davlat idoralarini o‘zbeklashtirish” hamda “O‘zbekiston Respublikasida idora, korxona va tashkilotlari ishchi xodimlarini o‘zbek tiliga majburiy o‘rgatish to‘g‘risida” ikkita tarixiy qaror qabul qilinadi. Ularda davlat idoralarini o‘zbeklashtirish Markaziy Komissiyasiga idoralarda ish yuritish hujjatlarini mahalliy va rus tiliga o‘tkazish, idoralarni asta-sekin ikki tilni biladigan xodimlar bilan to‘ldirish, o‘zbek tilini o‘rganish uchun bir, ikki, uch yillik to‘garaklar tashkil etish vazifasi yuklatilgan edi. Idora va muassasalarga 1929-yil 1- oktabrdan boshlab o‘zbek tilini bilmaydigan xodimlarni ishga olmaslik, o‘zbek tilini mensimagan yoki unga nisbatan g‘ayri munosabatda bo‘ladiganlarni o‘zbek tilini biladigan xodimlar bilan almashtirish huquqi berilgan edi. Qudratulla OMONOV, filologiya fanlari nomzodi (Sharq yulduzi, 2011–3). 1931-yili O‘zR Markaziy Ijroiya Qo‘mitasi va Xalq Komissarlari Soveti tomonidan idoralarni o‘zbeklashtirish to‘g‘risida yana bir qaror qabul qilinib, unda 1933-yil 1-aprelgacha butun O‘zbekiston bo‘ylab o‘ta muhim bu ishni tugallash belgilangan edi. Ming afsuski, qisqa muddat ichida ketma-ket qabul qilingan bu qarorlarning birortasi ham hayotga tatbiq etilmasdan qog‘ozlarda qolib ketdi. Mamlakatda nafaqat ziyolilar, balki ozgina mustaqil fikrlashi mumkin bo‘lgan dehqon-u ishchilarga qarshi qaratilib, takror-takror o‘tkazilgan qatag‘on qirg‘inlari, mash’um ikkinchi jahon urushi, millionlab begunoh insonlar yostig‘ini quritgan shaxsga sig‘inish davri, talon-tarojliklar avjiga chiqqan turg‘unlik yillari sobiq shurolar davlati tarkibida bo‘lgan, nomigagina teng huquqli hisoblangan respublikalarning milliy tillariga bo‘lgan eskicha – o‘gay munosabatlarni mustahkamlab keldi, xolos. Hujjatlarning “bepoyon yurt”ning barcha nuqtalarida faqat rus tilida yuritilishi, qariyb 130 yil davomida hukm surgan mustamlakachilik munosabatlari va tazyiqlar natijasida o‘zbeklar yurtida asrlar davomida shakllangan ish yuritish va hujjatchilik sohasida uzilish yuz berishiga olib keldi. Ish yuritish Ilmiybaza.uz hay’atlari tuzilishi to‘g‘risida” 48-raqamli qaror qabul qildi. Unda hukumat, kooperativ, xo‘jalik idoralari, muassasa, tashkilot va korxonalarda butun yozuv ishlarini faqat o‘zbek tilida yurgizishga majbur etish vazifasi qo‘yilgan edi. 1928-yilga kelib “Davlat idoralarini o‘zbeklashtirish” hamda “O‘zbekiston Respublikasida idora, korxona va tashkilotlari ishchi xodimlarini o‘zbek tiliga majburiy o‘rgatish to‘g‘risida” ikkita tarixiy qaror qabul qilinadi. Ularda davlat idoralarini o‘zbeklashtirish Markaziy Komissiyasiga idoralarda ish yuritish hujjatlarini mahalliy va rus tiliga o‘tkazish, idoralarni asta-sekin ikki tilni biladigan xodimlar bilan to‘ldirish, o‘zbek tilini o‘rganish uchun bir, ikki, uch yillik to‘garaklar tashkil etish vazifasi yuklatilgan edi. Idora va muassasalarga 1929-yil 1- oktabrdan boshlab o‘zbek tilini bilmaydigan xodimlarni ishga olmaslik, o‘zbek tilini mensimagan yoki unga nisbatan g‘ayri munosabatda bo‘ladiganlarni o‘zbek tilini biladigan xodimlar bilan almashtirish huquqi berilgan edi. Qudratulla OMONOV, filologiya fanlari nomzodi (Sharq yulduzi, 2011–3). 1931-yili O‘zR Markaziy Ijroiya Qo‘mitasi va Xalq Komissarlari Soveti tomonidan idoralarni o‘zbeklashtirish to‘g‘risida yana bir qaror qabul qilinib, unda 1933-yil 1-aprelgacha butun O‘zbekiston bo‘ylab o‘ta muhim bu ishni tugallash belgilangan edi. Ming afsuski, qisqa muddat ichida ketma-ket qabul qilingan bu qarorlarning birortasi ham hayotga tatbiq etilmasdan qog‘ozlarda qolib ketdi. Mamlakatda nafaqat ziyolilar, balki ozgina mustaqil fikrlashi mumkin bo‘lgan dehqon-u ishchilarga qarshi qaratilib, takror-takror o‘tkazilgan qatag‘on qirg‘inlari, mash’um ikkinchi jahon urushi, millionlab begunoh insonlar yostig‘ini quritgan shaxsga sig‘inish davri, talon-tarojliklar avjiga chiqqan turg‘unlik yillari sobiq shurolar davlati tarkibida bo‘lgan, nomigagina teng huquqli hisoblangan respublikalarning milliy tillariga bo‘lgan eskicha – o‘gay munosabatlarni mustahkamlab keldi, xolos. Hujjatlarning “bepoyon yurt”ning barcha nuqtalarida faqat rus tilida yuritilishi, qariyb 130 yil davomida hukm surgan mustamlakachilik munosabatlari va tazyiqlar natijasida o‘zbeklar yurtida asrlar davomida shakllangan ish yuritish va hujjatchilik sohasida uzilish yuz berishiga olib keldi. Ish yuritish Ilmiybaza.uz borasidagi an’analar davom etmay qoldi. Eng achinarlisi, o‘zbek tili o‘z nomi bilan ataladigan respublikada bir chekkaga surib qo‘yildi. Rus tilini bilish baynalmilallik belgisi qilib qo‘yilgani holda o‘zbek tilini bilish, unda gapirishni talab etish esa millatchilik deb hisoblanadigan darajaga yetdi. Natijada nafaqat og‘zaki nutqimizda, hatto adabiy tilimizda ham spravka, akt, protokol, instruksiya, dogovor, avtobiografiya, otchot, raport, xarakteristika, rekomendatsiya, retsenziya kabi ish yuritish va hujjatchilikka oid ko‘plab atamalarning qo‘llanishi odatiy holga aylandi. Oʻzbek tili rasmiy uslubining ildizlari uzoq oʻtmishga ega. Bu teran ildizlar turkiy davlatchilik tarixi bilan uzviy bogʻliq; hujjatchilik ishi – davlatchilik tarixi bilan izma-iz yuradi. Har bir davlat oʻz hududida ish yuritish qogʻozlari hamda boshqaruv ishlari, qolaversa, yondosh ellar bilan qoʻshnichilik aloqalarini oʻz tilida boʻlishini istaydi. Ayni holat, davlatning oʻzligini namoyon etuvchi muhim belgilardan biri sanaladi. Oʻzbek davlatchiligi tarixida ham hujjatchilik ishlarining koʻproq ona tilida olib borilganligining sababi ham ana shunda. Ushbu siyosiy, tarixiy va lingvistik jarayonlar turkiy hujjatlar uslubining toʻla-toʻkis, mukammal bir qolipda shakllanuvi, turkiy rasmiy yozmalari uslubning ravnaqiga keng yoʻl ochib bergan. Ajdodlarimiz oʻzaro huquqiy munosabatlarini qayd etishga alohida eʼtibor berganlar. Shu bois, oʻtmish yozma merosimizning anchayin katta qismini rasmiy matnlar tashkil etadi. Ilk va oʻrta asrlardan bizga qadar yetib kelgan rasmiy matnlar, ajdodlarimizning ish yurituvchilik sohasidagi yozma nutq madaniyati hamda rasmiy doiralarda qoʻllanilgan adabiy meʼyor va ularning huquqiy ongini koʻrsatuvchi eng ishonchli dalillardir. Rasmiy matn uslubi yoʻnalishida tadqiqot olib borish, avvalo, uning leksikasiga eʼtibor qaratishni taqqozo etadi. Ayonki, soʻz matn anglashning oʻzagidir. Soʻzga uslub jihatdan yondashuv fikrni aniq ifodalashga koʻmak beruvchi soʻz tanlash zaruriyatini paydo etadi. Muallif tomonidan soʻzning toʻgʻri tanlangani faqat uslub alomatlari boʻlib qolmay, matnning axborot tashish qimmatini oshirib, mazmun taʼsirini kuchaytiradi. Soʻzni oʻrinsiz tanlash esa, fikrni anglatishda Ilmiybaza.uz borasidagi an’analar davom etmay qoldi. Eng achinarlisi, o‘zbek tili o‘z nomi bilan ataladigan respublikada bir chekkaga surib qo‘yildi. Rus tilini bilish baynalmilallik belgisi qilib qo‘yilgani holda o‘zbek tilini bilish, unda gapirishni talab etish esa millatchilik deb hisoblanadigan darajaga yetdi. Natijada nafaqat og‘zaki nutqimizda, hatto adabiy tilimizda ham spravka, akt, protokol, instruksiya, dogovor, avtobiografiya, otchot, raport, xarakteristika, rekomendatsiya, retsenziya kabi ish yuritish va hujjatchilikka oid ko‘plab atamalarning qo‘llanishi odatiy holga aylandi. Oʻzbek tili rasmiy uslubining ildizlari uzoq oʻtmishga ega. Bu teran ildizlar turkiy davlatchilik tarixi bilan uzviy bogʻliq; hujjatchilik ishi – davlatchilik tarixi bilan izma-iz yuradi. Har bir davlat oʻz hududida ish yuritish qogʻozlari hamda boshqaruv ishlari, qolaversa, yondosh ellar bilan qoʻshnichilik aloqalarini oʻz tilida boʻlishini istaydi. Ayni holat, davlatning oʻzligini namoyon etuvchi muhim belgilardan biri sanaladi. Oʻzbek davlatchiligi tarixida ham hujjatchilik ishlarining koʻproq ona tilida olib borilganligining sababi ham ana shunda. Ushbu siyosiy, tarixiy va lingvistik jarayonlar turkiy hujjatlar uslubining toʻla-toʻkis, mukammal bir qolipda shakllanuvi, turkiy rasmiy yozmalari uslubning ravnaqiga keng yoʻl ochib bergan. Ajdodlarimiz oʻzaro huquqiy munosabatlarini qayd etishga alohida eʼtibor berganlar. Shu bois, oʻtmish yozma merosimizning anchayin katta qismini rasmiy matnlar tashkil etadi. Ilk va oʻrta asrlardan bizga qadar yetib kelgan rasmiy matnlar, ajdodlarimizning ish yurituvchilik sohasidagi yozma nutq madaniyati hamda rasmiy doiralarda qoʻllanilgan adabiy meʼyor va ularning huquqiy ongini koʻrsatuvchi eng ishonchli dalillardir. Rasmiy matn uslubi yoʻnalishida tadqiqot olib borish, avvalo, uning leksikasiga eʼtibor qaratishni taqqozo etadi. Ayonki, soʻz matn anglashning oʻzagidir. Soʻzga uslub jihatdan yondashuv fikrni aniq ifodalashga koʻmak beruvchi soʻz tanlash zaruriyatini paydo etadi. Muallif tomonidan soʻzning toʻgʻri tanlangani faqat uslub alomatlari boʻlib qolmay, matnning axborot tashish qimmatini oshirib, mazmun taʼsirini kuchaytiradi. Soʻzni oʻrinsiz tanlash esa, fikrni anglatishda Ilmiybaza.uz qiyinchilik keltirib chiqarish barobarida, mantiqiy xatoliklarga ham sabab boʻladi. Bu masalada ajdodlarimiz tomonidan rasmiy matnlarda soʻz qatʼiy oʻz anglamida ishlatilganini koʻramiz. Agar matndagi soʻzni oʻzgartirishga harakat qilinsa, matn tashigan maʼno butunlay oʻzgarganday taassurot qoldiradi. Rasmiy matnda soʻz tanlashda katta ahamiyat berilgan. Davlat institutlari – devonga tegishli ish yozmalari bilan shugʻullanuvchi masʼul xodimlar “alimgʻa”, “yozgʻuchi” va “bitigchi” deb atalgan. Ularning mashaqqatli mehnatidan darak beruvchi ayrim matnlarni koʻzdan kechirganda, hujjat tuzuvchilar matn bitish jarayonida har bir soʻzni oʻrnida, kerakli qurshovda ishlatilishiga katta eʼtibor qilishganiga guvoh boʻlamiz. Shuningdek, bizga qadar yetib kelgan tegishli vasiqalarning ayrimlari hujjat tuzish ishini oʻrganayotgan oʻquvchilarning bitiklaridir. Ular diqqat bilan koʻzdan kechirilsa, hujjat matnida koʻp qaytariluvchi boʻlimlar, kanselyarizm, qolipli birliklar, formulyarlarni mashq qilinganini, ayrim soʻz va birliklar oʻchirib tashlanganini koʻrish mumkin. Chunonchi, ayni kezda, Berlin fanlar akademiyasining fondida U belgisi ostida oʻn mingga yaqin turkiyda bitilgan matnlar saqlanadi. Ana shu matnlarning aksariyatini huquqiy yozmalar tashkil etadi. Ayni fonddagi U 5534 raqam ostida saqlanayotgan yozmada vasiqalarning boshlanmasidan oʻrin oluvchi kishi otlari yozilishi kerak boʻlgan qator oʻchirib tashlangan. Shuningdek, kishilar oʻrtasidagi oldi-berdi munosabatlarni qayd etish maqsadida tuzilgan hujjatlarning mazmuni va ulardagi soʻz tanlash meʼyoriga hujjat bitgan kishi hamda huquqiy munosabatni amalga oshirayotgan tomonlar, unga guvoh sifatida qatnashgan shaxslar masʼul boʻlgan. Odatda, hujjatda amalga oshirilayotgan oldi-berdi munosabatiga huquqiy tus berish uchun ikki kishi guvoh sifatida qatnashgan. Biroq, alohida holatlarda toʻrt kishigacha xolis sifatida ishtirok Ilmiybaza.uz qiyinchilik keltirib chiqarish barobarida, mantiqiy xatoliklarga ham sabab boʻladi. Bu masalada ajdodlarimiz tomonidan rasmiy matnlarda soʻz qatʼiy oʻz anglamida ishlatilganini koʻramiz. Agar matndagi soʻzni oʻzgartirishga harakat qilinsa, matn tashigan maʼno butunlay oʻzgarganday taassurot qoldiradi. Rasmiy matnda soʻz tanlashda katta ahamiyat berilgan. Davlat institutlari – devonga tegishli ish yozmalari bilan shugʻullanuvchi masʼul xodimlar “alimgʻa”, “yozgʻuchi” va “bitigchi” deb atalgan. Ularning mashaqqatli mehnatidan darak beruvchi ayrim matnlarni koʻzdan kechirganda, hujjat tuzuvchilar matn bitish jarayonida har bir soʻzni oʻrnida, kerakli qurshovda ishlatilishiga katta eʼtibor qilishganiga guvoh boʻlamiz. Shuningdek, bizga qadar yetib kelgan tegishli vasiqalarning ayrimlari hujjat tuzish ishini oʻrganayotgan oʻquvchilarning bitiklaridir. Ular diqqat bilan koʻzdan kechirilsa, hujjat matnida koʻp qaytariluvchi boʻlimlar, kanselyarizm, qolipli birliklar, formulyarlarni mashq qilinganini, ayrim soʻz va birliklar oʻchirib tashlanganini koʻrish mumkin. Chunonchi, ayni kezda, Berlin fanlar akademiyasining fondida U belgisi ostida oʻn mingga yaqin turkiyda bitilgan matnlar saqlanadi. Ana shu matnlarning aksariyatini huquqiy yozmalar tashkil etadi. Ayni fonddagi U 5534 raqam ostida saqlanayotgan yozmada vasiqalarning boshlanmasidan oʻrin oluvchi kishi otlari yozilishi kerak boʻlgan qator oʻchirib tashlangan. Shuningdek, kishilar oʻrtasidagi oldi-berdi munosabatlarni qayd etish maqsadida tuzilgan hujjatlarning mazmuni va ulardagi soʻz tanlash meʼyoriga hujjat bitgan kishi hamda huquqiy munosabatni amalga oshirayotgan tomonlar, unga guvoh sifatida qatnashgan shaxslar masʼul boʻlgan. Odatda, hujjatda amalga oshirilayotgan oldi-berdi munosabatiga huquqiy tus berish uchun ikki kishi guvoh sifatida qatnashgan. Biroq, alohida holatlarda toʻrt kishigacha xolis sifatida ishtirok Ilmiybaza.uz etishi mumkin hisoblanadi. Shu bois, hujjat tugallanmasida uni bitgan kishining oti, guvohlar nomi, yozma rasmiy tomonlardan kimning soʻzi bilan yozilgani va necha qayta tomonlarga oʻqib berilgani qayd etilgan band mavjud boʻladi. Shu oʻrinda, yer oldi-sotdisiga bagʻishlangan U 5239 sonli vasiqaning tugallanmasiga eʼtibor qaratsak: Bu nishon men Toʻlak Temurning-ul. Bu nishon men Buyan Temurning-ul. Bu nishon men tanuq Karayning-ul. Bu nishon men tanuq Temur Buqaning-ul. Bu bitigni men Buyan Temur oʻz iligin bitiyu tegintim. Bu belgi men Toʻlak Temurningdir. Bu belgi men Buyan Temurningdir. Bu belgi men, guvoh Karayningdir. Bu belgi men, guvoh Temur Buqaningdir. Bu hujjatni men Buyan Temur oʻz qoʻlim bilan yozdim. Bu singari tugallanma barcha vasiqalarning ajralmas komponenti sifatida doimo mavjud boʻlgan. Baʼzi fuqarolarga tegishli hujjatlarda ayrim soʻzlar oʻchirilib, oʻrniga boshqasi yozilgan, tahrir qilingan, tuzatilgan rasmiy matnlar ham uchraydi. Masalan, U 5260 raqamli hujjat qarzga sharob olingani toʻgʻrisidadir. Ana shu yozmaning uchinchi qatorida qarzga olingan sharobning miqdori yarim boʻr hajmida koʻrsatilgan birikma mavjud boʻlib, ustida yana ham aniq boʻlishini taʼminlash maqsadida qap hisob soʻzi kiritilgan va yarim qap boʻr koʻrinishiga keltirilib tahrir etilgan: Ilmiybaza.uz etishi mumkin hisoblanadi. Shu bois, hujjat tugallanmasida uni bitgan kishining oti, guvohlar nomi, yozma rasmiy tomonlardan kimning soʻzi bilan yozilgani va necha qayta tomonlarga oʻqib berilgani qayd etilgan band mavjud boʻladi. Shu oʻrinda, yer oldi-sotdisiga bagʻishlangan U 5239 sonli vasiqaning tugallanmasiga eʼtibor qaratsak: Bu nishon men Toʻlak Temurning-ul. Bu nishon men Buyan Temurning-ul. Bu nishon men tanuq Karayning-ul. Bu nishon men tanuq Temur Buqaning-ul. Bu bitigni men Buyan Temur oʻz iligin bitiyu tegintim. Bu belgi men Toʻlak Temurningdir. Bu belgi men Buyan Temurningdir. Bu belgi men, guvoh Karayningdir. Bu belgi men, guvoh Temur Buqaningdir. Bu hujjatni men Buyan Temur oʻz qoʻlim bilan yozdim. Bu singari tugallanma barcha vasiqalarning ajralmas komponenti sifatida doimo mavjud boʻlgan. Baʼzi fuqarolarga tegishli hujjatlarda ayrim soʻzlar oʻchirilib, oʻrniga boshqasi yozilgan, tahrir qilingan, tuzatilgan rasmiy matnlar ham uchraydi. Masalan, U 5260 raqamli hujjat qarzga sharob olingani toʻgʻrisidadir. Ana shu yozmaning uchinchi qatorida qarzga olingan sharobning miqdori yarim boʻr hajmida koʻrsatilgan birikma mavjud boʻlib, ustida yana ham aniq boʻlishini taʼminlash maqsadida qap hisob soʻzi kiritilgan va yarim qap boʻr koʻrinishiga keltirilib tahrir etilgan: Ilmiybaza.uz Ana shu tuzatishdan soʻng sharobning miqdori aniqlashib, Turin Baqshidin yarim qap boʻr koʻrinishiga kelgan. Yoki U 3907 sonli vasiqada jumla tahrir qilingandan soʻng uning ustiga tamgʻa bosilgan: Buni hujjat bitilayotgan vaqtning oʻzida tuzatish kiritilganiga ishora sifatida qabul qilish mumkin. Bizningcha, bu xil hujjatlarning borligi matn yakunlangandan soʻng tomonlarga oʻqib berish jarayonida, ayrim soʻz va jumlalar tomonlarning eʼtiroziga sabab boʻlganini koʻrsatadi. Ana shu soʻz va jumlalar oʻchirilib boshqasi bilan almashtirilgan boʻlishi mumkin. Shundan soʻng hujjat imzolanib, tasdiqlangan va oldi-berdi munosabatiga huquqiy tus berilgan. Fuqarolarga tegishli hujjatlar bilan bogʻliq ushbu dalillar ajdodlarimiz rasmiy yozmalari tahriri bilan oʻzlari shugʻullanganini, oʻsha kezlarda rasmiy yozishmalarning muayyan meʼyori yaxshi shakllangani, rasmiy yozmalar uslubi jamiyatga oʻrnashgani, kishilarning aksari faqat oʻqish va yozish savodidan tashqari, rasmiy yozishmalar tuzish layoqatini, yaʼni, huquqiy savodxonlikni ham oʻzlashtirganini koʻrsatmoqda. Bularning bari oʻsha kezlarda hujjat bitish qonun-qoidalaridan saboq beruvi muayyan maktablar faoliyat olib borgan boʻlishi mumkin, degan mulohazaga asos boʻladi. Shu oʻrinda, ajdodlarimizning huquqiy tafakkuri toʻgʻrisida nemis sharqshunosi Le Kokning fikrini keltirish oʻrinli boʻladi. U yozadi: “Rasmiy yozmalarning salmoqli boʻlagida oldi-berdi munosabatiga kirishayotgan kishilardan biri shaxsan, oʻz qoʻli bilan hujjatni tuzganligi ochiq koʻrsatilgan. Hujjatlarning tuzish jarayonini biror-bir huquqshunos yoki notarius nazorat qilgani rasmiy matnning hech qayerda qayd etilmaydi. Bundan kelib chiqadigan muhim xulosa shuki, hujjat tuzishning yoʻl-yoʻriqlari va unda qoʻllaniluvchi huquqiy formulyarlar jamiyatning barcha qatlami kishilari tomonidan oʻzlashtirilgan koʻrinadi. Turkiy hujjatlarning bitilgan vaqti Yevropadagi salb yurishlaridan oldingi va keyingi davrga toʻgʻri keladi. Oʻsha kezlarda yevropalik oliynasab feodallardan qanchasi buning singari rasmiy yozmalarni risoladagidek tuza olish layoqatiga ega boʻlgan. Shunday Ilmiybaza.uz Ana shu tuzatishdan soʻng sharobning miqdori aniqlashib, Turin Baqshidin yarim qap boʻr koʻrinishiga kelgan. Yoki U 3907 sonli vasiqada jumla tahrir qilingandan soʻng uning ustiga tamgʻa bosilgan: Buni hujjat bitilayotgan vaqtning oʻzida tuzatish kiritilganiga ishora sifatida qabul qilish mumkin. Bizningcha, bu xil hujjatlarning borligi matn yakunlangandan soʻng tomonlarga oʻqib berish jarayonida, ayrim soʻz va jumlalar tomonlarning eʼtiroziga sabab boʻlganini koʻrsatadi. Ana shu soʻz va jumlalar oʻchirilib boshqasi bilan almashtirilgan boʻlishi mumkin. Shundan soʻng hujjat imzolanib, tasdiqlangan va oldi-berdi munosabatiga huquqiy tus berilgan. Fuqarolarga tegishli hujjatlar bilan bogʻliq ushbu dalillar ajdodlarimiz rasmiy yozmalari tahriri bilan oʻzlari shugʻullanganini, oʻsha kezlarda rasmiy yozishmalarning muayyan meʼyori yaxshi shakllangani, rasmiy yozmalar uslubi jamiyatga oʻrnashgani, kishilarning aksari faqat oʻqish va yozish savodidan tashqari, rasmiy yozishmalar tuzish layoqatini, yaʼni, huquqiy savodxonlikni ham oʻzlashtirganini koʻrsatmoqda. Bularning bari oʻsha kezlarda hujjat bitish qonun-qoidalaridan saboq beruvi muayyan maktablar faoliyat olib borgan boʻlishi mumkin, degan mulohazaga asos boʻladi. Shu oʻrinda, ajdodlarimizning huquqiy tafakkuri toʻgʻrisida nemis sharqshunosi Le Kokning fikrini keltirish oʻrinli boʻladi. U yozadi: “Rasmiy yozmalarning salmoqli boʻlagida oldi-berdi munosabatiga kirishayotgan kishilardan biri shaxsan, oʻz qoʻli bilan hujjatni tuzganligi ochiq koʻrsatilgan. Hujjatlarning tuzish jarayonini biror-bir huquqshunos yoki notarius nazorat qilgani rasmiy matnning hech qayerda qayd etilmaydi. Bundan kelib chiqadigan muhim xulosa shuki, hujjat tuzishning yoʻl-yoʻriqlari va unda qoʻllaniluvchi huquqiy formulyarlar jamiyatning barcha qatlami kishilari tomonidan oʻzlashtirilgan koʻrinadi. Turkiy hujjatlarning bitilgan vaqti Yevropadagi salb yurishlaridan oldingi va keyingi davrga toʻgʻri keladi. Oʻsha kezlarda yevropalik oliynasab feodallardan qanchasi buning singari rasmiy yozmalarni risoladagidek tuza olish layoqatiga ega boʻlgan. Shunday Ilmiybaza.uz qilib, ayni turkiylar, oʻsha chogʻlarda huquqiy savodxonlik jihatidan ustun ekani hammaga ayon boʻlmoqda”. Ilk oʻrta asrlarning rasmiy yozmalari nashri bilan bogʻliq oʻta muhim masala xususida bir ogʻiz soʻz. Tariximizda kechgan davlatlarning boshqaruv tizimi, qonunchiligi, ijtimoiy-iqtisodiy, xoʻjalik va siyosiy hayotidan soʻzlovchi nodir hujjatlarning katta qismi oʻtgan asrning birinchi choragida nashr etilgan. Endilikda, qadimgi rasmiy matnlarni tadqiq etish sohasida toʻplangan tajribalarni qoʻllagan holda, qadimiy yozuvlarimizda bitilgan koʻhna rasmiy yozmalarning barini mujassamlashtirib, bir tadqiqot doirasida jamlab qayta chop etishning vaqti keldi. Ana shunday yoʻnalishdagi ilmiy ish – ilk va oʻrta asrlardagi oʻzbek davlatchiligining ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy tarixi, qoʻshni ellar bilan diplomatik munosabatlar kechmishi, qonunchilik tizimining shakllanishi, oʻlkamizda bojxona va soliq xizmatlarining yuzaga kelish tarixini oʻrganishda, shuningdek, ajdodlarimiz bunyod etgan saltanatlarda ona tilimizning huquqiy maqomini belgilashda qimmatli maʼlumotlar beradi. KERAKLI ADABIYOTLAR: 1. Aminov M., Madvaliyev A., Mahkamov N., Mahmudov N. Ish yuritish. – Toshkent, 2000. 2. Boltayev M. Lotin yozuviga asoslangan yangi o‘zbek alifbosi va imlosi. INTERNETdagi manzili: www.samdu.uz.files/web/index.htm. 3. Davlat tilida ish yuritish, hujjatchilik va atamashunoslik. Uslubiy qo‘llanma. Tuzuvchi: Boltayev M. – Samarqand: SamDU, 2007. 4. Mahmudov N. va bosh. Ish yuritish asoslari. – Toshkent: O‘zME davlat ilmiy nashriyoti, 2006. 5. Sanaqulov U., Abdiyev M., Qurbonov A. O‘zbek tilida ish yuritish asoslari.- Samarqand, 2014. 6. Абдиев М. Соҳавий терминологиянинг систем таҳлили муаммолари. – Тошкент: А.Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти. 2004. 7. Mahmudov N., Rafiyev A., Yo‘ldoshev I. Davlat tilida ish yuritish. – Toshkent, 2015. Ilmiybaza.uz qilib, ayni turkiylar, oʻsha chogʻlarda huquqiy savodxonlik jihatidan ustun ekani hammaga ayon boʻlmoqda”. Ilk oʻrta asrlarning rasmiy yozmalari nashri bilan bogʻliq oʻta muhim masala xususida bir ogʻiz soʻz. Tariximizda kechgan davlatlarning boshqaruv tizimi, qonunchiligi, ijtimoiy-iqtisodiy, xoʻjalik va siyosiy hayotidan soʻzlovchi nodir hujjatlarning katta qismi oʻtgan asrning birinchi choragida nashr etilgan. Endilikda, qadimgi rasmiy matnlarni tadqiq etish sohasida toʻplangan tajribalarni qoʻllagan holda, qadimiy yozuvlarimizda bitilgan koʻhna rasmiy yozmalarning barini mujassamlashtirib, bir tadqiqot doirasida jamlab qayta chop etishning vaqti keldi. Ana shunday yoʻnalishdagi ilmiy ish – ilk va oʻrta asrlardagi oʻzbek davlatchiligining ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy tarixi, qoʻshni ellar bilan diplomatik munosabatlar kechmishi, qonunchilik tizimining shakllanishi, oʻlkamizda bojxona va soliq xizmatlarining yuzaga kelish tarixini oʻrganishda, shuningdek, ajdodlarimiz bunyod etgan saltanatlarda ona tilimizning huquqiy maqomini belgilashda qimmatli maʼlumotlar beradi. KERAKLI ADABIYOTLAR: 1. Aminov M., Madvaliyev A., Mahkamov N., Mahmudov N. Ish yuritish. – Toshkent, 2000. 2. Boltayev M. Lotin yozuviga asoslangan yangi o‘zbek alifbosi va imlosi. INTERNETdagi manzili: www.samdu.uz.files/web/index.htm. 3. Davlat tilida ish yuritish, hujjatchilik va atamashunoslik. Uslubiy qo‘llanma. Tuzuvchi: Boltayev M. – Samarqand: SamDU, 2007. 4. Mahmudov N. va bosh. Ish yuritish asoslari. – Toshkent: O‘zME davlat ilmiy nashriyoti, 2006. 5. Sanaqulov U., Abdiyev M., Qurbonov A. O‘zbek tilida ish yuritish asoslari.- Samarqand, 2014. 6. Абдиев М. Соҳавий терминологиянинг систем таҳлили муаммолари. – Тошкент: А.Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти. 2004. 7. Mahmudov N., Rafiyev A., Yo‘ldoshev I. Davlat tilida ish yuritish. – Toshkent, 2015. Ilmiybaza.uz 8. To‘xliyev N. Ish yuritish. – Toshkent, 2017. 9. Abdiyev M., Umarov Y. Ish yuritish. – Samarqand, 2018. Ilmiybaza.uz 8. To‘xliyev N. Ish yuritish. – Toshkent, 2017. 9. Abdiyev M., Umarov Y. Ish yuritish. – Samarqand, 2018.