HUKMRONLIK VA UNING TURLARI REJA: 1. Jamoa tushunchasi, turlari, shakllanish boskichlari. Mexnat jamoasi 2. Ta’sir o`tkazish va xukmronlik. Xukmronlik turlari 1. Jamoa: tushunchasi, turlari, shakllanish bosqichlari Ishlab chiqarishning zamonaviy rivojlanganligi darajasi jamoaviy mehnatning zarurligini asoslab beradi, u, o'z navbatida, mehnat jamoasini mavjud bo'lishini belgilaydi. Tashkilotni samarali faoliyat yuritishi mehnat jamoalarini faoliyat yuritishlari qonunlarini bilish va ulardan foydalanishning ko'zda tutadi. Mehnat jamoasi ostida birgalikdagi mehnat faoliyatini amalga oshiruvchi xodimlar birlashmasi tushuniladi. Ular bir birlari bilan shunday o'zaro hamkorlik qiladilarki, har biri boshqa shaxsga ta'sir ko'rsatadi va bir vaqtda uning ta'siri ostida bo'ladi. Mehnat jamoalari ishlab chiqarish, savdo va boshqa jarayonni tashkil qilish uchun mehnat taqsimoti amalga oshiralayotgan vaqtda rahbarlikni yaratadilar. Bu birlashma tashkiliy yagonalikka ega va umumiy maqsadlar bilan birlashgan. Boshqaruv yagona irodaga asoslanishi kerak, bu mulk egasi tomonidan tayinlangan yoki saylangan rahbarni mavjudligi bilan ta' minlanadi. Jamoalar faoliyatining samaradorligi ko'yidagi bir qator omillarga bog'liqdir: • ishchi guruhlarning o'lchamlari va tarkibi; • guruhli me'yorlar; • odamlarning jipsligi; • nizolarning darajasi; • guruh a' zolarining statusi va vazifaviy rollari va boshqalar. O'lchami uning vazifalariga mos keluvchi va tarkibida xarakt erning o'xshamas alomatlariga ega odamlar bo'lgan guruh samarali hisoblanadi, bunda guruhli me'yorlar tashkilotning maqsadlariga erishish va jamoachilik ruhini yaratishga yordam beradilar, unda nizolarning yuqori darajasi ustinlik qiladi va guruhning yuqori statusga a' zolari esa ustunlik qilmaydilar. Menejer uchun jamoa - bu asosiy tayanchiqdir, shuning uchun jamoa ishini ratsional tashkil qilish uning dolzarb vazifasi bo'ladi. Jamoaviy ish u yoki bu sabablar bo'yicha xodimlar o'rtasida lavozimli vazifalarni aniq taqsimlash mumkin bo'lmagan joyda juda keraklidir. Me' yoriy ahloqiy-psixologik muhitga ega ishga qobiliyatli, tashkiliy jamoani tashkil qilish uchun sotsiologik, psixologik va boshqa tadqiqotlarni o'tkazish kerak. Masalan, jamoani shakllantirish va shaxslararo munosabatlarni tadqiqot qilishda sotsiomatritsalar (8.1-jadval) va sotsiogrammalarni tuzish tavsiya etiladi. Bunday sotsiomatritsa guruh a'zolarining bir birlariga munosabatlarini aniqlab olish, guruhda jipslashganlikni o'rnatish, yetakchini aniqlash, guruh a'zolarini sotsiolmatrik statusi va hayojonli ekspansivlik (o'zini tuta bilmaslik)ni belgilashga imkon beradi. Sotsiogrammani tuzish uchun hammadan avval ramzli ma'no belgilanadi, masalan: B ning G ga nisbatan ijobiy tanlovi G ning B ga nisbatan salbiy tanlovi B G B G B G G B O'zaro ijobiy aloqa O'zaro salbiy aloqa 8.1-jadval 5 kishidan iborat guruh uchun sotsiomatritsa № T/p Kim saylaydi Kimni saylaydi Qilingan tanlovlar Jami 1 2 3 4 5 1. A. X - - + - 1 3 4 2. B. + X - + - 2 2 4 3. C. - + X 0 0 1 1 2 4. D. + 0 0 X + 2 0 2 5. E. - + - + X 2 2 4 8 8 16 Keyin ma’lum savollar yordamida ijtimoiy-psixologig tadqiqotlar o’tkazish kerak. Masalan, jamoaning barcha a'zolariga (anonim ravishda) "Siz kim bilan ishni davom ettirishni xo hl aysiz" degan savol beriladi. Olingan (+) 2 2 0 3 1 Tanlovlar (-) 2 1 3 0 2 Jami 4 3 3 3 3 Kiritilgan ramzlar ma'nosidan foydalanib, ushbu jamoa a'zolari javoblarni grafik ravishda sotsiogramma ko'rinishida rasmiylashtirish mumkin (8.1.-rasm.) 8.1-rasm. "Siz kim bilan ishlashni davom ettirishni xohlaysiz?" savoliga javoblarning natijasi 8.1-rasmdan ko'rinishicha, norasmiy yetakchi -"B" emas, balki "N" -rasmiy boshliq bo'ladi. Korxona faoliyati uchun mehnat jamoasi a'zolarining vakolatlari muhim aha- miyatga ega, ular O'zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksi, respublikaning boshqa qonunlari, tashkilotning ta'sis hujjatlari, jamoaviy shartnoma tomonidan belgilanib beriladi. Masalan, Mehnat Kodeksining 21-moddassiga muvofiq xodimlar quyidagi huquqlarga egalar: ushbu kodeks, boshqa respublika qonunlari tomonidan ma'lum tartib va shartlarda mehnat shartnomasini tuzish, o'zgartirish va buzishlarga; unga mehnat shartnomasini tomonidan ma'lum ishni taqdim etishga; tashkilotning davlat standartlari va mehnat xavfsizligi va mehnat shartnomasi tomonidan ko'zda tutilgan tegishli sharoitlaridagi ish joyiga; o'zining malakasi, ishning murakkabligi va bajarilgan ishning miqdori va sifatiga muvofiq ish haqini o'z vaqtida va to'liq hajmda to'lanishiga; Boshliq ish vaqtining me'yoriy davomiyligi, ayrim kasblar va xodimlar kategoriyalari uchun qisqartirilgan ish vaqtini belgilanishi, haftalik dam olish kunlari, ish kuni bo'lmagan dam olish kunlari, yillik ta'tillarini berilishi bilan ta'minlanadigan dam olishga; ish joyidagi mehnat sharoitlari va mehnatni muhofaza qilish haqidagi to'liq ishonchli axborotlarga; ushbu kodeks, boshqa respublika qonunlari tomonidan ma'lum tartibda kasbiy tayyorgarlik, qayta tayyorlash va o'z malakasini oshirishga; birlashishga, shu jumladan kasaba uyushmalarini tashkil qilish va o'z mehnat huquqlarini, erkinliklari va qonuniy mafaatlarini himoya qilish uchun so'zga chiqish huquqiga; tashkilotning boshqaruvida ushbu Kodeks, boshqa respublika qonunlari va jamoaviy shartnoma shaklida ishtirok etishga; o'z vakillari orqali jamoaviy muzokaralarni olib borish va jamoaviy shartnomalarni tuzishga, hamda jamoaviy shartnoma, bitimlarni bajarilishi haqidagi axborotlarni olishga; barcha qonun tomonidan man qilinmagan yo'llar bilan o'zining mehnat hukuklari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishga; shaxsiy va jamoaviy mehnat nizolarini ushbu Kodeks, boshqa respublika qonunlari tomonidan ma'lum tartibda hal qilishga; xodimga u tomonidan mehnat vazifalarini bajarilishi munosabati bilan yetkazilgan zararni to'lash va ma'naviy zararni ushbu Kodeks, boshqa respublika qonunlari tomonidan ma'lum tartibda qoplanishiga; respublika qonunlari tomonidan ko'zda tutilgan hollarda majburiy ijtimoiy sug'urtalashga. Ushbu mehnat jamoalari rasmiy deb ataladilar. Rasmiy tashkilot -bu korxo nalarning ko'rsatmalar, yo'riqno malar, farmoyishlar va me' yorlar bilan belgilanadigan ijtimoiy munosabatlar tizimidir. U rahbarlar tomonidan tashkilotlar a'zolarining ideal hulqini tan olinishida quriladi. Rasmiy tashkilot yoki tuzilma korxona (yoki qandaydir muassasa)ni umuman faoliyat yurita olishi uchun zarurdir. Rasmiy tuzilma ushbu korxonaning asosiy vazifalari qandayligi bilan belgilanadi. Ushbu vazifalarni amalga oshirish uchun ham odamlar guruhining texnik asoslangan holati vujudga keltiriladi, ularning xizmat vazifalari belgilanadi. Rasmiy tuzilma - bu odamlar tashkilotning asosiy vazifalariga nisbatan bajaradigan rollari va vazifalarning tizimidir. Bu tuzilmani rivojlanishida tashkilotlarga berilgan hokimiyat, vakolatlarning roli juda kattadir. Quyidagilar uning asosiy elementlaridir: • mehnat taqsimoti (gorizontal ixtisoslashish tizimi); • lavozimlarning vertikal bo'yicha subordinatsiyasi; kommunikatsiyalar tizimi; Bundan tashqari, tashkilotlarda norasmiy jamoalar - odamlarning ma' lum maqsadlarga erishish uchun muntazam ravishda o'zaro hamkorlik qiluvchi spontan ravishda(tashqi ta'sir emas, ichki ta'sir natijasida) vujudga keladigan guruhlari mavjud bo'ladi. Bu maqsadlar norasmiy tashkilotlarni mavjud bo'lishining sababi bo'ladilar. Buning ustiga yirik tashkilotlarda bir emas, bir necha norasmiy tashkilotlar mavjud bo'ladi. Norasmiy tashkilotlarda rasmiylar bilan ko'pgina umumiylik bo'ladi, ular xuddi ko'chirilgandek bo'ladilar. Ular ma'lum darajada rasmiy tashkilotlar kabi tashkil qilinganlar, ya'ni ierarxiya va yetakchilarga egalar. Norasmiy tashkilotlarning yetakchilari rasmiy tashkilot-larning yetakchilari kabi hokimiyatga erishishga va guruh a'zolariga nisbatan ta'sir ko'rsatish vositalarini qo'llashga intiladilar. Farq shundan iboratki, rasmiy tashkilotlar yetakchilari o'zlariga berilgan vakolatlar ko'rinishidagi qo'llab quvatlashlarga egalar va o'zlariga topshirilgan aniq va xizmat sohasida harakat qiladilar. Norasmiy yetakchilarning tayanchi ularni guruhlar tomonidan tan olinishidan iboratdir. O'zlarining harakatlarida ular odamlar va ularning o'zaro munosabatlariga suyanadilar. Norasmiy yetakchi ikkita asosiy vazifani bajaradi: guruhga maqsadlarga erishishda yordam berish va uni mavjud bo'lishini qo'llab quvvatlash. Ba'zida vazifalarni har xil odamlar - ikkita yetakchi bajaradi. Norasmiy tashkilotlarda ham qoidalar va hulk me'yorlari mavjud, ammo ular yozilmaganlar. Ular rag'batlantirishlar va jazolar bilan mustahkamlanadilar. Ammo agar rasmiy tashkilot, uning tuzilishi va turi rahbariyat tomonidan ongli ravishda, oldindan o'ylangan reja asosida qurilgan bo'lsa, no rasmiy tashkilotning tuzilishi va turi o'zaro ijtimoiy hamkorlik natijasida vujudga keladi. Norasmiy jamoani tashkil bo'lishi jarayoni g'oyatda uzundir. Mutaxassislar bu jarayonni odatda 5 bosqichga bo'ladilar: - birinchisida odamlar ongsiz halokatli xarakterdagi qandaydir hodisaga stixiyali javob qaytarish bilan birlashadilar; - ikkinchi bosqichda odatda ongliroq tuyg'ular bo'ladi; - uchinchi bosqichda norasmiy jamoa qandaydir tashqi doimiy xatarga qarshi birgalikda kurash uchun endi tashkiliy ravishda birlashadi; - to'rtinchi bosqichda birlashgan odamlarga qandaydir ijobiy narsa, masalan, raqobat kurashida qaror topish, obro'li klubga tegishlilik va h.k. omil sifatida bo'ladi; - beshinchi bosqichda odamlar faqat jamoa bo'lib hal qilish mumkin bo'lgan yirik uzoq muddatli mahsadlarni hal qilishi uchun birlashadilar. Jamoaning jipslashganligi darajasi uni pishib yetilganlik bosqichiga bog'liqdir. Odamlarning norasmiy tashkilotlarga kirishlarining bir necha sabablari mavjud; 1) ushbu tashkilotlarga tegishlik hisiga ehtiyoj; 2) xodimlar norasmiy tashkilotdan oladigan, ammo ular menejerdan olmaydigan yordam; 3) xodimlarning himoyasi, masalan mehnat sharoitlari talablarga rioya qilish. Buning ustiga himoya vazifasi rahbarga ishonmagan vaqtda muhimroq ahamiyat kasb etadi; 4) odamlarning muloqot qilishga e'htiyoji. Odamlar atroflarida nimalar sodir bo'layotganligini bilishni istaydilar, ammo ko'pgina tashkilotlarda ularni yetarlicha xabardor qilmaydilar. Buning ustiga, rahbarlar ba'zida axborotlarni o'z xodimlardan ataylab yashiradilar; 5) odamlarning o'zaro xayrixohligi. Ular ko'pincha norasmiy tashkilotlarga o'zlari xayrixoh bo'lganlariga yaqinroq bo'lish uchun kiradilar. Norasmiy tashkilotlar kuyidagi muammolarni yaratishlari mumkin: korxona faoliyati samaradorligini pasayishi, yolg'on xabarlarni tarqalishi, ilg'or o'zgarishlarga qarashlik qilish va boshqalar. Shuning bilan bir vaqtda agar guruhli me'yorlar rasmiy ma'lumlardan ustunlik qilsa norasmiy tashkilotlar foyda keltirishlari mumkin (korxonaga sodiqlik, jamoachilikni yuqori ruhi va mehnatning yuqoriroq unumdorli). Bo'lajak muammolarni yengish va norasmiy tashkilotlar foydasidan foydalanish uchun menejerlar ularni tan olishlari, ular bilan ishlashlari, ularning qarorlarini hisobga olishlari , ularning yetakchilari va a' zolari fikriga quloq solishlari, norasmiy tashkilotlarini qarorlar qabul qilishga jalb qilishlar, ovozalarning rasmiy axborotlarni operativ berish bilan yo'lini to'sishlari kerak. Bundan tashqari, menejer faoliyatini tashkil qilishga rasmiy va norasmiy tuzilmalarning o'zaro munosabati ham ta'sir ko'rsatadi, chunki ko'pgina shunday vazifalar va xizmatlarni bajarishga to'g'ri keladilar, ular amalga oshirilishi bevosita rasmiy ko'rsatmalar pirovarida paydo bo'ladigan xarakterlar va ularning natijalariga qanchalik mos kelishiga bog'liqdir. Keyingi vaqtlarda rasmiy va norasmiy tashkilotlarning muvofiqligini ta'minlash, ularning o'zaro hamkorligini uyg'unlashtirish g'oyasi keng tan olinmoqda. Ko'pincha shuni kuzatish mumkinki, tashkilot a'zolarining norasmiy aloqalari tashkilotning rasmiy rejasiga mos keladilar. Rasmiy va norasmiy tashkilotlarning o'zaro hamkorligi albatta qandaydir tasodifiy chetga chiqish bo'lmaydi. U doimo mavjud bo'ladi. Menejerlar tomonidan bu narsa hisobga olinishi, ikki tuzilmalarning o'zaro hamkorligidan ishning manfaatlari yo'lida foydalanish maqsadida harakatlar qilinishi kerak. 2. Ta'sir o'tkazish va hukmronlik Rahbar, mehnat jamoasini boshqara turib, unga ta'sir ko'rsatadi, natijada qo'l ostidagilarning hulqi va ular o'rtasidagi o'zaro munosabatlar o'zgaradi. Yordamida bitta shaxs boshqasiga ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan aniq vositalar eng turli tuman: pichirlab aytilgan so'rovdan ishdan bo'shatish bilan qo'rqitishgacha bo'lishi mumkin. Bu ta'sir maqsadga yo'naltirilgan, samarali bo'lishi uchun rahbar hukmronlikni qo'llashi kerak. Hukmronlik - bu boshqa odamlar hulqiga ta'sir ko'rsatish imkoniyatidir. Hukmronlik yakka shaxsga, guruhga va umuman tashkilotga tegishli bo'lishi mumkin. Tashkiliy jarayonni hukmronlik sifatida belgilash quyidagilarni ko'zda tutadi: hukmronlik - bu uning foydalanuvchisida mavjud bo'lgan salahiyatdir, ya'ni unafaqat qullanayotgan vaqtda maqjud bo'ladi; hukmronlikda kim foydalanishi va u kimga nisbatan qullanishining o'rtasida o'zaro bog'liqlik mavjud; hukmronlik qo'llanilanayotgan shaxs harakatlarning ba'zi bir erkinligiga egadir. Zamonaviy tashkilotda amalda hech kim bitta shaxsning bo'yrug'iga faqat u boshliq bo'lganligi uchun to'liq bo'ysunmaydi. Buning ustiga, nafaqat qo'l ostidagini rahbarga, balki rahbarning ham qo'l ostidagiga bog'liqligi mavjud. Shuning uchun jamoa (guruh)ni muvofiq faoliyat yuritishini ta'minlash uchun hukmronlikni munosib tarzda qo'llash zarur. Hukmronlik mavjud bo'lishi , ammo undan foydalanilmaslik mumkin. Agar xo dim qoidalar bo'yicha ishlasa, unda boshliqda unga nisbatan mavjud bo'lgan hukumronligini qo'llashga zaruriyat yo'q. Rahbar hukmronlikka ega bo'lishi uchun ijrochi uchun ahamiyatga ega bo'lgan nimanidir nazorat ostida ushlashi kerak, buning natijasida rahbarga bog'liqlik vujudga keladi. Bu fiziologik va ijtimoiy ehtiyojlar, himoyalanish, hurmat qilinish va o'zini o'zi ifoda qilishga ehtiyoj bo'lishi mumkin. Shuning munosabati bilan hukmronlikning qo'yidagi turlari ajratiladi. 1. Majbur qilishga asoslangan hukmronlik Ijrochi rahbar uni shunday jazolashi mumkinki, bu narsa uning eng zarur ehtiyojiga halaqit berishi mumkinligiga ishonadi. Hukmronlikning bu tizimi insonparvariy emas. Bundan tashqari, o'rtacha xarajatlarda samarali nazoratni ushlab turishi mumkin emas, chunki odamlarning tashkilotni ongli ravishda aldashga intilishi kuchayadi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, hukmronlikning bunday tizimidan foydalaniladigan tashkilot-larda, qoidaga ko'ra, mehnat unumdorligi yuqori emasligi va mahsulot sifati pastroqligi, hamda xodimlarning o'z ishidan qonoatlanmaganligi kuzatiladi. 2. Mukofotlashga asoslang an hukmro nlik. Mukofot va'da qilish - bu odamlarga ta'sir ko'rsatishning eng eski va samarali usullaridan biridir. Ijrochi bu ta'sirga qarshilik ko'rsatmaydi, chunki u rahbarning istagini bajargani uchun mukofot olishiga umid qiladi, rahbar uning muhim ehtiyojini qanoatlantirishi mumkinligiga ishonadi. Ammo amalda rahbar hamma vaqt ham o'z xodimlarining mukofotlay olmaydi,chunki har bir tashkilotda resurslar cheklangandir. Qiyinchiliklar yana mukofot ostidan nimani tushunish kerakligini belgilash oson emasligi sababli ham vujudga keladilar. Pul yoki obro'liroq lavozim hamma vaqt ham insonda taassurot qoldirishi va uning hulqiga ta'sir qo'rsatishi mumkin emas. 3. Ekspertli hukmronlik Ijrochi rahbar ushbu loyiha haqida va muammoni hal qilish uchun maxsus bilimlarga egaligi va uning ehtiyojini qanoatlantira olishi mumkinligiga ishonch bilan qaraydi. Bu holda ta'sir oqilona hisoblanadi, chunki ijrochi ongli ravishda bo'ysunishga qaror qiladi. Hukmronlikning ushbu tizimi g'oyatda cheklangandir, chunki agar rahbar haq bo'lmasa, unda qo'l ostidagi endi uning maslahatiga oqilona rioya qilmaydi va ta'sir kamayadi. 4. Namuna yoki xa rizma hukmronligi Bu huqmronlik yetakchining shaxsiy sifatlari yoki qobiliyatlarga asoslanadi. Rahbarning shaxsiy xususiyatlari shunchalik o'ziga jalb qiladiki, u ham shunday bo'lishni istaydi. Xarizmaatik shaxslarning asosiy ta'riflari: 1)-energiya bilan almashish (yetakchi o'zidan energiya chiqarishi va u bilan atrofdagilarga zaryad berishi haqida tassavvur tug'iladi); 2)-salobatli tashqi ko'rinish (yetakchi o'ziga jalb qiluvchi, yaxshi qaddi - qomatga ega); 3)-xarakterining mustaqilligi; 4)-yaxshi nutqiy qobiliyatlar (gapirishni bilishlik va o'zaro muloqotga qobiliyat); 5)-o'zining shaxs bilan qoyil qoldira olishni bilish (takabburlik yoki xudbinlikning yo'qligi); 6)- o'zini munosib va xotirjam tuta bilish (vaziyatga egalik qilishni bilish). 5. Qonuniy hukmronlik Ijrochi rahbar u bajarishi kerak bo'lgan bo'yrukni berish huquqiga egaligiga ishonadi. U buyruqni ijro etadi, chunki bo'ysunish uning ehtiyojlarini qanoatlantirilishiga olib kelishiga umid qiladi. Shuning uchun qonuniy huqmronlikni ko'pincha an'anaviy deb ataydilar. Qonuniy hukmronlik, qo'l ostidagi rahbarning ko'rsatmasiga u tashkiliy ierarxiyaning yuqoriroq zinachasida turganligi uchun itoat etgan vaqtdagina haqiqiy bo'ladi. Rahbarlar, o'z navbatida bu hukmronlikdan foydalanadilar, chunki ularga boshqalarni boshqarish vakolatlari berilgan. Buning ustiga rag'batlantirish va jazolash imkoniyati rahbarning buyruq berish imkoniyatini mustahkamlaydi. Shunday kilib, tashkilotni to'xtovsiz faoliyat yuritishi qo'l ostidagilarni an'anaviy bo'yicha rahbarlikning obro'si - qonuniy hukmronlikni tan olishga tayyorliklariga bog'likdir. An'analarga asoslangan hukmronlik ayrim kamchiliklarga ega, chunki yangi, ilg'or narsa ba'zida eskisi bilan ziddiyatga keladi. 6. Re surslarga egalik qilishga asoslangan hukmro nlik Har bir tashkilot va bo'linma resurslarga muhtoj bo'ladi. Resurslarni ola bilishlikni tartibga solish hukmronlik manbaasini tashkil qiladi. Tashkilotda resurslarni taqsimlash oqimi odatda yuqoridan pastga yo'nalishiga ega, bu bilan vazifalar va ularni hal qilish uchun talab qilinadigan rusurslar o'rtasidagi moslikka erishiladi. Tashkilotni boshqaruv darajalari bo'yicha taqsimlanishi tegishli darajalardagi rahbarlariga cheklangan resurslarni nazorat qilish va shuning bilan o'z hukmronligini mustahqamlashga imkon beradi.