O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY
UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
Davlat va huquq nazaryasi FANIDAN
Mavzu: Huquqiy davlatning asosiy belgilari va
printsiplari
Toshkent 2023
Reja
I Kirish
II Asosiy qism
1 huquqiy davlat haqida ma’lumot
2 Huquqiy davlatning asosiy belgilari
III Xulosa
Huquqiy davlatda eng oliy qadriyat inson hisoblanadi. Davlat faqat huquq
normalarini yaratib qolmay, oʻzi ham ularga amal qilishi Huquqiy davlatning eng
muhim xususiyatidir. Huquqiy davlat demokratiyaning ajralmas belgisidir.
Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining muqaddimasida Oʻzbekiston xalqi
insonparvar demokratik huquqiy davlat barpo etishni koʻzlab oʻzining muxtor
vakillari siymosida davlatimizning asosiy qonunini qabul qilishi taʼkidlab oʻtilgan.
Oʻzbekistonning mustaqil davlatchiligi davrida konstitutsiya va qonunlarning
ustunligi gʻoyasi xalq ijtimoiy ongining tarkibiy qismiga aylandi. Qonunni chetlab
oʻtish emas, aksincha, qonun talablari asosida, unga mos va muvofiq ravishda
yashash lozimligi kishilar ongiga tobora singib bormoqda. davlat inson huquqlari va
manfaatlarini taʼminlashning izchil huquqiy mexanizmini yaratish tadbirlarini
amalga oshirdi (yana qarang Qonun ustuvorligi).
Huquqiy davlatning shakllanishi va faoliyat yuritishning muhim shart-sharoitlaridan
bo'lib quyidagilar hisoblanadi: mamlakatda fuqarolik jamiyatining shakllanganligi;
jamiyatning barcha yoki ko'pchilik a'zolarining siyosiy va huquqiy ongining yuqori
darajada ekanligi; ularning mamlakat ijtimoiy va siyosiy hayotida faol ishtirok eta
olishi uchun umuminsoniy madaniyatga ega boʻlishi; mamlakatda bir-biriga zid
bo'lmagan yagona qonunchilik tizimining mavjudligi. Huquqiy davlat nazariyasi
bilan uni amalga oshirish o'rtasida katta farq bor. Hozirgi paytda huquqiy davlat
nazariyasi dunyodagi koʻpgina davlatlarning konstitutsiyalarida o'z aksini topgan.
Masalan, 1978-yilda qabul qilingan Ispaniya Konstitutsiyasining 1- moddasi 1-
bandida quyidagilar mustahkamlab qo'yilgan: "Ispaniya - bu sotsial, huquqiy va
demokratik davlat boʻlib, bu davlatda oliy qadriyat erkinlik, adolat, tenglik va
siyosiy hurfikrlilik hisoblanadi". 1949-yilgi GFR asosiy qonunga ko'ra "Germaniya
Federativ Respublikasi demokratik va sotsial federativ davlat boʻlib hisoblanadi"
(20-modda) hamda ularning konstitutsiyaviy tuzilmasi Asosiy Qonunga zid
kelmasligi kerak (28- modda). Huquqiy davlat to'g'risidagi g'oyalar Avstriya,
Gretsiya, Italiya, Fransiya, Shvetsiya, Shveytsariya va boshqa bir qator yuqori
darajada rivojlangan davlatlarning konstitutsiyalarida belgilab qo'yilgan. 1993-yilgi
Rossiya Konstitutsiyasida huquqiy davlat to'g'risidagi g'oya to'g'ridan-to'g'ri o'z
aksini topgan. Uning birinchi moddasida "Rossiya Federatsiyasi - Rossiya
respublika boshqaruv shaklidagi demokratik, federativ. huquqiy davlatdir" , -deb
yozib qo'yilgan. 1992-yilda qabul qilingan O'zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasini muqaddimasida ham huquqiy demokratik davlat toʻgʻrisidagi
g'oya o'z ifodasini topgan. Huquqiy davlat to'g'risidagi g'oya va nazariyalarni
dunyodagi ko'pchilik mamlakatlar tan olsalarda, ammo uni amaliyotda hamma
davlatlar to'laligicha qoʻllamaydilar. Hozirgi paytda huquqiy davlat to'g'risidagi
g'oyani to'liq hayotga tatbiq qilgan biron-bir davlatni uchratmaysiz. Huddi shu
ma'noda huquqiy davlat to'g'risidagi nazariyalar har qanday demokratik davlat
intilishi kerak boʻlgan ideal, etalon vazifasini o'taydi
Jamiyatni demokratik isloh qilish inson manfaatlari va ehtiyojlarini, huquq va
erkinliklarini himoya qilishga qaratilgan qonun ustuvorligi sari qadam tashlamoqda.
Bu qonunga asoslangan va o'z harakatlarida u bilan chegaralangan, hokimiyat
suvereniteti sifatida xalqning irodasiga bo'ysunadigan davlat. 1 ) Konstitutsiyaviy
davlat- ko'p o'lchovli rivojlanayotgan hodisa. Vaqt o'tishi bilan u ko'proq va ko'proq
xususiyatlarga ega bo'ldi, yangi tarkib bilan to'ldiriladi. Faqat qonun ustuvorligi va
qonun o'rtasidagi bog'liqlik g'oyasi o'zgarmasligicha qoldi. 2) "O'ng qanot davlat"
ta'rifining ko'plab talqinlari mavjud: Huquqiy davlat - davlat-siyosiy hokimiyatni
tashkil etish va faoliyatining huquqiy shakli va uning huquq subyektlari sifatida
shaxslar bilan munosabatlari; 3) Huquqiy davlat – muayyan shaxsning maqsad va
manfaatlarini hamda bozor iqtisodiyoti va liberal-demokratik siyosiy rejimga ega
jamiyatni saqlash, barqarorlashtirishni ta’minlaydigan tirik organizmdir (Gegel); 4)
Qonun ustuvorligi ob'ektiv zarurat va eng katta ijtimoiy qadriyat, jamiyatni tashkil
etish va boshqarishning samarali usulidir. Boshqacha qilib aytganda, qonun
ustuvorligi davlat hokimiyatini tashkil etish va faoliyatining shakli sifatida qaraladi,
bunda inson va fuqaroning huquq va erkinliklarini imkon qadar to'liq ta'minlash,
shuningdek, qonun orqali eng izchil majburiyat uchun sharoitlar yaratiladi.
suiiste'mol qilishning oldini olish uchun siyosiy hokimiyat !!! Huquqiy davlat
shaxslar va ularning turli birlashmalari bilan munosabatlarida qonun ustuvorligi
asosida quriladi.
Qonun ustuvorligi g'oyasining qadriyat tuyg'usi xalq suverenitetini hokimiyat
manbai, erkinligining kafolati, davlatning jamiyatga bo'ysunishi sifatida
ta'minlashdan iborat. Huquqiy davlatning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
Davlat va hokimiyatni tartibga solishning barcha imtiyozlarini qonun asosida
yaratilgan davlat institutlari tizimiga jamlash; Siyosat va iqtisodiyotda
monopoliyaning oldini olish, monopoliyaga qarshi mexanizmlarni yaratish; Davlat
hokimiyati organlarining jamiyat tomonidan nazorat qilinishi, buning eng samarali
usuli barcha darajadagi davlat organlariga xalq tomonidan muntazam, erkin,
demokratik saylovlar o‘tkazishdir; ichki qonunchilikning xalqaro huquqning
umume'tirof etilgan normalari va tamoyillariga muvofiqligi (yoki xalqaro
normalarning bevosita harakati); Shaxsni muayyan davlat muammolarini hal qilish
vositasi emas, balki davlatning maqsadi, oliy qadriyat sifatida tan olish;
- konstitutsiyaning ustunligi va bevosita harakati; Fuqarolarning huquq va
majburiyatlarining birligi; Rivojlangan fuqarolik jamiyatining mavjudligi;
Davlatning tashqi va ichki suvereniteti; Inson va davlatning o'zaro javobgarligi;
Qonun ustuvorligining belgilari uning asosiy belgilarini aks ettiradi, ular unda
mavjud bo'lishi kerak: Vakolatlarning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud
hokimiyatiga bo‘linishi davlatda mavjud bo‘lgan uch hokimiyatning har biri bir-
biridan mustaqil bo‘lishi va o‘z faoliyatida faqat qonunga bo‘ysunishi, shu orqali
“o‘zaro nazorat va muvozanat” tizimini yaratishni anglatadi. hokimiyatning barcha
tarmoqlarini cheklash va o'zaro nazorat qilish. Hokimiyat boʻlinishi tushunchasining
asoschisi fransuz pedagogi Sh.L. Monteskye, garchi undan oldin ham shunga
o'xshash g'oyalar J.Lokk tomonidan aytilgan bo'lsa-da, hatto undan oldin Polibiy va
bu tamoyilning boshlanishini biz qadimgi dunyoda demokratik Afina va respublika
Rimda ko'ramiz. Bu tamoyil hokimiyatning bir shaxs, organ yoki ijtimoiy qatlam
qo‘lida monopollashuvini istisno qiladi va butun davlat hokimiyati tizimining qonun
talablariga muvofiqligini va ularga izchil rioya etilishini ta’minlaydi. Bu davlat-
hokimiyat mexanizmi Qo'shma Shtatlarda ishlaydi. Yana bir variant, masalan,
Angliya uchun xos bo'lgan hokimiyat tarmoqlaridan biri - qonun chiqaruvchi
hokimiyatning ustuvorligini nazarda tutadi. Hokimiyatlarni ajratish- bu huquq va
davlat taraqqiyotining ko'rsatkichidir. Kuchlar muvozanati bir qator zamonaviy
davlatlarda konstitutsiyaviy mustahkamlanishni topgan xalq suverenitetiga
asoslanadi. Nazariy jihatdan qonun chiqaruvchi hokimiyat qonunlar qabul qilishi,
ijro etuvchi hokimiyat ularning bajarilishini tashkil qilishi, sud hokimiyati esa
qonunchilik haqidagi nizolarni qonun chiqaruvchi organ tomonidan qabul qilingan
qonun asosida hal qilishi kerak. Ayni paytda aynan ijro hokimiyati faollashib
bormoqda, go‘yoki o‘z faoliyat doirasini bosqichma-bosqich kengaytirmoqda. Bu
ob'ektiv qonuniyatdir, chunki zamonaviy davlatning hayoti yanada murakkab
shakllarni oladi va ko'pincha hukumatning tezkor aralashuvini talab qiladi, bu
birinchi navbatda hukumatning vazifasidir. Shu bilan birga, ijro hokimiyati organlari
faoliyati huquqiy shakllarda va qonun chiqaruvchi organ tomonidan qabul qilingan
hujjatlar asosida amalga oshirilishi muhim ahamiyatga ega.
1) Qonun chiqaruvchi organ vakillik organidir. Aynan saylov asosida xalq
hokimiyatni o‘z vakillariga beradi va vakillik organlariga davlat hokimiyatini
amalga oshirish vakolatini beradi. Shu ma’noda davlat hokimiyati mexanizmida
vakillik organlarining ustuvorligi haqida gapirish mumkin. Biroq, bu hokimiyat
uchun muhim, siyosiy va huquqiy cheklovlar mavjud. Muhim cheklovlar
saylovchilarning irodasiga tubdan bog'liqligi bilan belgilanadi. Siyosiy va huquqiy
cheklovlar har qanday qonunning qog‘ozda iboralar yig‘indisi bo‘lib qolmaslik
uchun siyosiy va huquqiy voqelik bilan bir qatorda asosiy qonun – konstitutsiyaga
ham mos kelishi bilan bog‘liq. Hukumatning ushbu tarmog'i nafaqat qonunlarning
qabul qilinishini nazorat qiladi, balki uning muhim vazifasi moliyaviy - yillik
byudjetni tasdiqlashdir. Bundan tashqari, ma'muriy funktsiyalar mavjud - muayyan
ijro etuvchi va sud hokimiyatini shakllantirish. Qonun chiqaruvchi hokimiyat ijro
etuvchi hokimiyatning ayrim harakatlariga siyosiy baho berish va shu asosda ularni
siyosiy javobgarlikka tortish huquqiga ega. Sud hokimiyati davlat hokimiyati
mexanizmida ham, tiyib turish va muvozanat tizimida ham alohida o‘rin tutadi.
Sudning alohida roli uning qonunga oid nizolarda hakamlik sudyasi ekanligi bilan
belgilanadi. Huquqiy davlatda faqat sud hokimiyati odil sudlovni amalga oshirishi
mumkin. Sud bo'limi- huquqiy davlatda qonunga oid nizolarni ochiq, munozarali,
kollegial ko‘rib chiqish va sud majlislarida hal etish yo‘li bilan amalga oshiriladigan
davlat hokimiyatining o‘ziga xos, mustaqil tarmog‘i. Hokimiyatlarning bo‘linishi
mexanizmida sud hokimiyatining o‘rni konstitutsiyaviy qonuniylik va qonunchilik
doirasida va birinchi navbatda, hokimiyatning ushbu tarmoqlari ustidan
konstitutsiyaviy nazorat va sud nazoratini amalga oshirish orqali qolgan ikki
vakolatni cheklashdan iborat. b) Qonun ustuvorligi, davlatning qonun bilan
“majburiyligi” davlat va shaxsning o‘z harakatlarida, eng avvalo, qonunga rioya
qilishini, ya’ni hech kimning qonunni buzishga haqqi yo‘qligini bildiradi. O'z
navbatida, bunday davlatdagi qonunlar qonuniy bo'lishi kerak.
1) Oliy hokimiyat organi tomonidan barcha konstitutsiyaviy tartib-qoidalarga qat'iy
rioya qilgan holda qabul qilingan qonun idora hujjatlari bilan ham, hukumat
farmoyishlari bilan ham, partiya organlarining qarorlari bilan ham, ular qanchalik
yuqori va nufuzli bo'lishidan qat'i nazar, o'zgartirilishi, bekor qilinishi yoki to'xtatib
turilishi mumkin emas. bor. Barcha ijtimoiy faoliyat huquqiy davlat
konstitutsiyasida mustahkamlangan.
2) Qonun o'z ko'rsatmalarini javobgarlik choralari bilan mustahkamlaydi va shu
orqali jamiyat va fuqarolarning qonuniy huquqlari, manfaatlari, erkinliklari
buzilishidan himoya qilinishini kafolatlaydi. Qonun- har bir shaxs va butun
jamiyatning ehtiyojlari va manfaatlarini ifodalash va mustahkamlash, xalq irodasini
ijtimoiy munosabatlarning umumiy majburiy tartibga soluvchisiga aylantirish, bu
irodani har kim bo'ysunadigan qoidalar darajasiga ko'tarishning yagona mumkin
bo'lgan vositasi.
3) Fuqaroning huquq va erkinliklarining realligi. Bu tamoyil inson va fuqaroning
huquq va erkinliklarini tan olish, tasdiqlash va tegishli tarzda kafolatlashdan iborat.
Bundan tashqari, inson huquqlari va erkinliklari hokimiyatning o'ziga xos "tuhfasi"
emas, balki tug'ilishdan unga tegishli ekanligi taxmin qilinadi. d) Inson huquq va
erkinliklarini himoya qilish, eng avvalo, insonning erkin ekanligi, uning huquqlari
sud ruxsatisiz buzilmasligining konstitutsiyaviy kafolatidir. Davlat insonni himoya
qilishga majbur, inson esa shunga ko'ra o'z davlatini himoya qilishga majburdir.
Huquqiy davlatda davlat hokimiyati hech kimga qaram bo'la olmaydi, lekin shunga
qaramay, u abadiy xalqqa bog'liq bo'lib chiqadi, ya'ni hech bir davlatda davlat
hokimiyati suveren bo'la olmaydi. Hokimiyat har doim faqat odamlarga bog'liq
bo'lishi kerak va boshqa hech kimga emas. Hokimiyatning vazifasi odamlarni
qonunga itoatkor bo'lishlari va o'z kuchlarini pulga sotib olishga urinmasliklari
uchun tarbiyalashdir. Huquqiy davlat deb atalgan davlatda davlatga yoki uning
alohida organlariga ta’sir o‘tkazishga qaratilgan har qanday urinishlar qat’iy
bostirilishi kerak.
4) Konstitutsiyaning ustunligi va bevosita harakati. Konstitutsiya – mamlakat davlat
huquqining manbai va uning asosiy qonuni bo‘lib, unda jamiyat va davlat tuzilishi,
tashkil etilishi, davlat hokimiyati oliy organlarining o‘zaro munosabatlari va
vakolatlari, davlat boshqaruvi va sud-huquq tizimini tashkil etish asoslari; saylov
huquqining asosiy tamoyillari va fuqarolarning huquqiy holati. Konstitutsiya
davlatning qonunchilik va ma'muriy hujjatlari ierarxiyasida alohida o'rin tutadi.
Davlat organlarining mulkchilik shakllari, tashkil etilishi, ularda mustahkamlangan
vakolatlari va munosabatlari, jismoniy shaxsning huquqiy maqomining asoslari
qonun hujjatlarining qolgan qismi uchun huquqiy asosdir. Konstitutsiyaga xilof
boshqa barcha aktlar Konstitutsiya va uning normalariga mos kelishi kerak.
5) Davlat va shaxsning o'zaro javobgarligi. Bu tamoyil siyosiy hokimiyat
tashuvchisi sifatida davlat va uni amalga oshirish ishtirokchisi sifatidagi fuqaro
o'rtasidagi munosabatlardagi axloqiy tamoyillarni ifodalaydi. Qonunlar chiqarish
orqali davlat fuqarolar, jamoat tashkilotlari, boshqa davlatlar va butun xalqaro
hamjamiyat oldida aniq majburiyatlarni oladi. Jamiyat va davlat oldidagi mas'uliyat
bundan kam emas. Jamiyat, siyosiy va davlat hayotining barcha subyektlarining
huquqiy holati va munosabatlari huquqiy qonunlar bilan aniq belgilanishi, huquqiy
davlatchilikning butun tuzilmasi bilan himoyalanishi va kafolatlanishi kerak. Agar
hech bo‘lmaganda bitta sub’ektning huquqiy maqomi belgilanmagan yoki aniq
belgilanmagan bo‘lsa, bu huquqiy tamoyillarni e’tiborsiz qoldirib, suiiste’mol qilish
uchun maydon yaratadi, agar bir bo‘g‘inda huquqiy tamoyillar e’tibordan chetda
qolsa, boshqa bo‘g‘inlarda ular darhol buziladi. 1) g) Shaxsni davlatning oliy
qadriyati, maqsadi deb e’tirof etish. Huquqiy davlatda hamma narsaning asosi shaxs
bo‘lib, davlat qadriyatlari tizimida shaxs erkinligi va mustaqilligi birinchi o‘rinda
turadi. Huquqiy davlatda bu qoida bevosita yoki bilvosita konstitutsiyada
mustahkamlab qo‘yilgan bo‘lib, shaxsning huquq va erkinliklari daxlsiz va bevosita
qo‘llanilishi mumkin deb e’lon qilinadi. Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasida
ushbu qoidalar San'atda mustahkamlangan. 2, shuningdek, 17, 18-moddalarda.
Shuni yodda tutish kerakki, huquqiy davlatda erkinlik jamiyat va davlatga foyda
keltirishi mumkin bo'lgan va kerak bo'lgan ishlarni qilish erkinligidir. Huquqiy
davlatda erkinlik ongli zaruratdir, u boshqa odamlarga bir xil darajada erkinlik
berish uchun xalqning o'zi tomonidan cheklanadi. Aslini olganda, huquqiy davlatda
inson mavjudligining asosiy g'oyasi "oqilona xudbinlik" bo'lishi kerak - men o'zim
xohlagan narsani qilaman, lekin shu bilan birga mening ishlarim boshqa odamlarga
zarar keltirmasligi kerak. Huquqiy davlatdagi erkinlik undan hamma odamlar
foydalana olishi uchungina cheklangan. Huquqiy davlatda rasmiy tenglik tamoyiliga
amal qilish kerak – hamma qonun oldida tengdir. Ushbu tamoyilga rioya qilish
ba'zilarning erkinligidan boshqalar foydalanishi uchun cheklanishiga olib keladi.
Huquqiy davlatning vujudga kelishi va amal qilishi uchun zarur shart-sharoitlar:
1) mulkchilikning xilma-xil shakllariga asoslangan ishlab chiqarish munosabatlari,
tadbirkorlik erkinligi;
2) demokratiya,
3) konstitutsiyaviylik va parlamentarizm rejimi
4) xalq suvereniteti,
5) hokimiyatni egallab olishga urinishlarning oldini olish;
6) odamlarning siyosiy va huquqiy ongining yuqori darajasi;
huquqiy shart - qonunchilikning ichki yagona va izchil tizimini yaratish; eng muhim
shart - bu fuqarolik jamiyati, ya'ni. odamlarning o'zini o'zi boshqarish va erkinlik
asosida ajralmas huquq va manfaatlarini qondirishni ta'minlovchi munosabatlar
tizimi. Konstitutsiyaviy davlat huquqiy davlat, jamiyat hayotining barcha
jabhalarida qonun ustuvorligi ta’minlangan, inson huquq va erkinliklari e’tirof
etilgan va kafolatlangan, qonun oldida barchaning tengligi, hokimiyatlar bo‘linishi
prinsipi ta’minlangan davlatdir. hokimiyatni tashkil etish uchun asosdir. Davlat va
shaxsning o'zaro javobgarligi amalga oshiriladi (hokimiyat qonuni bilan ruxsat
etilmagan hamma narsa unga taqiqlangan), bu erda qonuniylik va huquqiy tartibning
mustahkamligining
mustahkam
rejimi
kuzatiladi.
Huquqiy davlatning asosiy belgilari Avvalo, qonun ustuvorligi qonun
ustuvorligiga
xosdir
Asosiy qonunning ustunligi shundan iboratki, davlat hokimiyati organlari, mahalliy
o'zini o'zi boshqarish organlari, mansabdor shaxslar, fuqarolar va birlashmalar
Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasiga va boshqa barcha qonunlarga rioya
qilishlari shart. Bu qonunlar hamma uchun – davlat rahbaridan tortib oddiy
fuqarogacha majburiydir. Mansabdor shaxslarning o'z vakolatlari doirasidan
tashqariga chiqib, ortiqcha vakolatlarini amalga oshirishi qonun ustuvorligi
tamoyilini buzadi. Qonun ustuvorligi fuqarolik jamiyatining majburiy mavjudligini
nazarda tutadi, unda fuqarolar o'zlarining, ko'pincha bir-biridan farq qiladigan
manfaatlarga ega bo'lib, ularni individual ravishda yoki jamoat tashkilotlariga
birlashish orqali ifoda etadilar. Fuqarolik jamiyati huquqiy davlatning ijtimoiy asosi
bo‘lib, u o‘z navbatida fuqarolarning turli manfaatlarini uyg‘unlashtirishi kerak.
Muhim tamoyil - bu qonunning shaffofligi. Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasi
qonunlarni umumiy ma'lumot uchun majburiy nashr etish talabini o'z ichiga oladi.
Qonun ustuvorligi nafaqat qonun va qonun ustuvorligi, balki qonunlarning
adolatliligi bilan ham tavsiflanadi. Inson va fuqaroning huquq va erkinliklari eng
yuqori ustuvor hisoblanadi. Huquqiy davlatda tabiiy qonunchilikka asoslangan
ushbu huquq va erkinliklar Konstitutsiyada mustahkamlab qo‘yilgan va davlat
tomonidan
kafolatlangan.
Rossiya
Federatsiyasi
Konstitutsiyasida
inson
huquqlariga bunday yondashuv mavjud. Bunda huquqiy davlat konstitutsiyaviy
demokratik davlat bilan bir xildir. Shaxs uchun daxlsiz huquqlar tan olinadi; shaxs
daxlsizligi qonun bilan kafolatlanadi. Huquqiy davlat despotik yoki totalitar
davlatdan farqli o'laroq, bir qator normalar bilan chegaralanadi. Vakolatlarning uch
tarmoqqa – qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo‘linishi shular
jumlasidandir. Ularning har biri qat'iy belgilangan vakolatlarga ega. Biroq, ular bir-
birini muvozanatlashtiradi va ushlab turadi. Buning uchun ular o'zaro hamkorlik
qilishlari va hamkorlik qilishlari kerak. Huquqiy davlatning muhim xususiyati o'zaro
nazorat tamoyilidir. Bu saylov jarayonida ishtirok etayotgan fuqarolar hokimiyatni
nazorat qilish, o‘z xohish-irodasini ifodalash orqali o‘z harakatlarini to‘g‘rilash,
tuzatish imkoniyatiga ega ekanligini anglatadi. Huquqiy davlatning yana bir belgisi
xalqaro huquqning ustuvorligidir. Sudning mustaqilligi muhim tamoyildir. Faqat
sudning mustaqilligi inson va fuqaroning huquq va erkinliklarini kafolatlaydi,
hokimiyatning mumkin bo'lgan o'zboshimchaliklaridan samarali himoya qiladi. Sud
hokimiyatining mustaqilligi printsipi Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasining 120-
moddasida mustahkamlangan; bir qator boshqa moddalarda - sudyalarning
daxlsizligi va daxlsizligi, sud ishlarini yuritishning demokratik tamoyillarini qaror
toptirish to'g'risida qayd etilgan va ta'minlangan. Lekin Konstitutsiya qoidalarini
batafsil va bir qator qonunchilik va me’yoriy-huquqiy hujjatlar bilan to‘ldirish zarur.
Qonun ustuvorligi tamoyili: barcha masalalarni huquq pozitsiyasi bilan ko'rib
chiqish, axloqiy va huquqiy qadriyatlarni rasmiy tartibga solish bilan
uyg'unlashtirish, davlat organlarining qarorlari uchun mafkuraviy va huquqiy asos
zarurligini anglatadi. Shaxs va fuqaroni huquqiy himoya qilish printsipi:
tomonlarning tengligi va davlat va fuqaroning o'zaro javobgarligi, huquqiy
munosabatlarni tartibga solishning alohida turi va shakli, fuqaroning barqaror
huquqiy holati va uning huquqiy kafolatlari tizimi. amalga oshirish. Qonun va
huquqning birligi printsipi: tabiiy huquqiy tamoyillarni aks ettirishi, xalqaro huquq
normalariga mos kelishi, qonuniy davlat organi tomonidan qabul qilinishi va nashr
qilishda barcha huquqiy vositalardan foydalanish kerak. Demak, davlat qonunlari
xalqaro huquqqa zid kelmasligi kerak. Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasi (15-
modda, 4-qism) ikkita qoidani o'z ichiga oladi. Birinchidan, xalqaro huquqning
umume'tirof etilgan normalari va Rossiyaning xalqaro shartnomalari uning huquqiy
tizimining ajralmas qismi ekanligi ta'kidlangan. Ikkinchidan, Rossiyaning xalqaro
shartnomasi va har qanday ichki qonun o'rtasidagi qarama-qarshiliklar bo'yicha
bahsli holatlarda xalqaro shartnomaga ustunlik beriladi. Ushbu tamoyilning Rossiya
Federatsiyasi Konstitutsiyasiga kiritilishi Rossiyaning jahon hamjamiyatiga a'zo
bo'lib, rivojlanishida o'zi ishtirok etadigan xalqaro qonunlarni hurmat qilgan holda
kirishga
intilishini
anglatadi.
Fuqarolarning huquqiy ongining rivojlanganligi qonun ustuvorligi uchun juda
muhimdir. Mamlakat aholisi o'z qonunlarini, o'z huquq va majburiyatlarini bilishi
va qonunlarga rioya qilishi kerak. Bu konstitutsiyaviy demokratiyaning
rivojlanishiga xizmat qiladi. Huquqiy davlat bu, eng avvalo, huquqiy davlat, qonun
ustuvorligi, barcha fuqarolarning tengligi kafolatlangan demokratik davlatdir. Uning
tashkil etilishi sud, ijro etuvchi va qonun chiqaruvchi hokimiyatga asoslangan.
Davlat fuqarolari muayyan tartibga solinadigan huquq va erkinliklarga ega,
hokimiyatni amalga oshirishda (vakillar orqali yoki bevosita) ishtirok etishlari
mumkin. Bu faoliyat yuritayotgan siyosiy partiyalar va jamoat tashkilotlarining
ancha rivojlangani, so‘z erkinligi, siyosiy va huquqiy madaniyatning yuksak darajasi
tufayli mumkin bo‘ldi. Qonun ustuvorligining belgilari qanday? Hammada qonun
ustuvorligi Bu inson huquq va erkinliklarini himoya qilish va tashkil etishning o'ziga
xos shaklidir. U tenglik va tenglik asosida hamma uchun majburiy bo'lgan xulq-
atvor qoidalarini tartibga soladi. Qonun eng yuqori yuridik kuchga ega. U boshqa
huquqiy hujjatlarni tartibga soladi va ijtimoiy-siyosiy hayotning eng muhim
tomonlarini nazorat qiladi. Konstitutsiya davlatning asosiy qonunlari majmuidir.
Unda jamiyat va davlat hayoti va faoliyatining huquqiy tamoyillari aks ettirilgan.
Konstitutsiya huquqiy jamiyatning ideal modelidir. Qonun ustuvorligining yuqorida
qayd etilgan xususiyatlari mamlakatda jamiyatda qonuniylik va adolatli qonun-
tartibot rejimini yaratish imkonini beradi. Bepul shaxsiy rivojlanish. Haqiqat uniki.
Huquqiy davlatning bu belgilari jamiyatning ijtimoiy-siyosiy hayotiga qaratilgan.
Inson erkinligi uning ajralmas huquqidir. Shu sababli, har bir shaxs davlat
aralashuviga tobe bo'lmaydigan ma'lum bir erkinlik sohasiga ega. Shaxs qonun bilan
tartibga solingan quyidagi huquqlarga ega: immunitet, ta'lim, sud himoyasi va
boshqalar. Shaxs va davlatning o'zaro javobgarligi. Bu ikki tomon o'rtasidagi
munosabatlar adolat va tenglik tamoyillariga asoslanishi kerak. Davlat (siyosiy
hokimiyat tashuvchisi sifatida) jamiyatning har bir fuqarosiga nisbatan ularga rioya
etilishini ta'minlaydi. Huquqiy me'yorlarga bo'ysungan hokimiyat organlari o'z
ko'rsatmalarini buzishi mumkin emas, chunki ular o'z vazifalarini bajarmaganliklari
uchun ma'lum javobgarlikni o'z zimmalariga oladilar. Kafolatlarning tartibga
solinadigan tizimlari (hukumat va deputatlarning saylovchilar va davlat organlari
oldidagi javobgarligi, mansabdor shaxslarning o‘z vazifalarini bajarmaganligi uchun
jinoiy va intizomiy javobgarligi va boshqalar) ma’muriy o‘zboshimchalik holatlarini
istisno qiladi. Qonunga rioya qilish davlat apparati uchun majburiydir. Shaxsning
davlat oldidagi javobgarligi ham xuddi shunday huquqiy asoslarga asoslanadi.
Majburlash
shakllaridan
foydalanish
tamoyillarni
buzmasligi
kerak
Qonun ustuvorligining bu belgilari adolat va tenglikni ta’minlaydi. Ijroiya, sud va
qonun
chiqaruvchi
hokimiyatlar
haqida.
Bu
tamoyil
davlat
organlari
munosabatlarida muvozanat, muvozanatga erishish, o‘zaro nazorat o‘rnatish
imkonini beradi. Davlat hokimiyatining har bir tarmog‘i o‘z vakolatlari doirasida
mustaqil faoliyat yuritadi va boshqasining faoliyatiga aralashmaydi. Huquqiy
davlatning asosiy belgilariga mafkuraviy va siyosiy plyuralizm kiradi. Bu faqat
konstitutsiya normalariga muvofiq harakat qiladigan turli yo'nalishdagi partiyalar,
uyushmalar, tashkilotlarning erkin faoliyat yuritishidan iborat. Bu tamoyil turli
mafkuraviy oqimlar, tushunchalar va qarashlarning mavjudligini ham nazarda
tutadi. Yuqoridagi barcha xususiyatlar qonun ustuvorligini tavsiflaydi. Davlat
tuzilmasining belgilari jamiyatda barqarorlik, qonuniylik va qonun-tartibotning
kafolati hisoblanadi. Qonun ustuvorligi har qanday davlatga xos bo'lgan
xususiyatlarga ega. Biroq, ular bilan bir qatorda, qonun ustuvorligining belgilari
bo'lgan quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi: Qonun ustuvorligi; Davlat va
shaxsning o'zaro javobgarligi; Hokimiyatlarni ajratish; Shaxs huquq va
erkinliklarining kafolati; Keling, qonun ustuvorligidan boshlaylik. Davlat
qonunlarda umumiy majburiy bo'lgan xulq-atvor qoidalarini o'rnatadi, ular ijtimoiy
taraqqiyotning ob'ektiv ehtiyojlarini hisobga olishlari kerak. Huquqiy davlatda na
davlat organi, na mansabdor shaxs yoki jamoat tashkiloti, na birorta shaxs qonunni
buzishga haqli emas. Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasi - bu Rossiya davlatining
asosiy qonuni bo'lib, oliy hokimiyat organlari tomonidan tasdiqlangan, davlat
hokimiyati tuzilishining asosiy tamoyillarini va shaxsning huquqiy maqomi
asoslarini belgilaydigan, oliy yuridik kuchga ega. Konstitutsiyaning ustunligi
printsipi Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasida mustahkamlangan, 15-moddaning
1-qismida shunday deyilgan: "Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasi oliy yuridik
kuchga ega, to'g'ridan-to'g'ri ta'sir qiladi va Rossiya Federatsiyasining butun
hududida qo'llaniladi. Rossiya Federatsiyasi. Rossiya Federatsiyasida qabul qilingan
qonunlar va boshqa huquqiy hujjatlar Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasiga zid
bo'lmasligi kerak ". Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, Rossiya Federatsiyasi
Konstitutsiyasi qonunlar qonunidir va boshqa hech qanday qonun yoki hujjat
Konstitutsiyaga o'zgartirishlar yoki qo'shimchalar kiritishga haqli emas, unga zid
bo'lmasin. Konstitutsiya va uning qoidalari mutlaqo barcha davlat va o'zini o'zi
boshqarish organlari, muassasalar va tashkilotlar, jamoat birlashmalari, har qanday
mansabdor shaxslar, shuningdek, fuqaroligidan qat'i nazar, Rossiya hududida
joylashgan jismoniy va yuridik shaxslar uchun majburiydir. Rossiya Federatsiyasi
Konstitutsiyasiga sharhda Rossiya muassasalari va tashkilotlari, ularning mansabdor
shaxslari va boshqa xodimlari, Rossiya fuqarolari va Rossiya Federatsiyasidan
tashqarida joylashgan yuridik shaxslarning munosabatini o'rganadigan band mavjud.
Ularning barchasi uchun Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasi qonun va
majburiydir. Shuningdek, Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasiga sharhda bunday
qoida xorijiy davlatlarning diplomatik va konsullik vakolatxonalari, xalqaro
tashkilotlarning vakolatxonalari va ularning Rossiya hududida joylashgan,
diplomatik va konsullik vakolatlaridan foydalanadigan xodimlarining munosabati
sifatida ko'rib chiqiladi. immunitet (ya'ni immunitet), Rossiya Federatsiyasi
Konstitutsiyasiga. Ular hurmat qilishlari va uni buzmasliklari shart. Yuqorida
ta’kidlanganidek, barcha mansabdor shaxslar – davlat rahbaridan tortib oddiy
mansabdor shaxsgacha – qonunga muvofiq ish olib borishi, unga rioya etishi va uni
buzmasliklari shart. Va qoidabuzarlik uchun ular jinoiy, ma'muriy yoki fuqarolik
javobgarligi shaklida qattiq yuridik javobgarlikka tortilishi kerak. Qonunni
qonunosti hujjatlari bilan “boyitish”, uning mazmuniga qonun chiqaruvchi
tomonidan nazarda tutilmagan ma’noni kiritish ham qabul qilinishi mumkin emas.
Bundan tashqari, barcha oddiy fuqarolar o'z xatti-harakatlarida qonunga amal
qilishlari kerak. Va buning uchun, boshqa narsalar qatorida, ular uning mazmuni
haqida
xabardor
bo'lishlari
kerak. Mamlakatimizda
bu qoida
San'atda
mustahkamlangan. Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasining 15-moddasi 3-qismida
shunday deyilgan: "Qonunlar rasmiy e'lon qilinishi kerak. Nashr qilinmagan
qonunlar tan olinmaydi. Inson va fuqaroning huquqlari, erkinliklari va
majburiyatlariga daxldor har qanday normativ-huquqiy hujjatlar, agar qonun
hujjatlarida belgilangan tartibda e'lon qilinmasa, qo'llanilishi mumkin emas. ular
umumiy ma'lumot uchun rasman nashr etilmagan." Rasmiy nashr ularning
mazmunini ommaga etkazishni maqsad qilgan, bu esa ularni amalga oshirish uchun
mutlaqo zarurdir. Shu bilan birga, aynan rasmiy nashr e’lon qilinayotgan matnning
asl nusxaga, ya’ni qonun chiqaruvchi organ yoki referendum tomonidan qabul
qilingan va vakolatli mansabdor shaxs tomonidan imzolangan matnga to‘liq mos
kelishini kafolatlaydi. Qonun rasman e'lon qilinmaguncha, u kuchga kirishi mumkin
emas, shuning uchun ham qo'llanilishi mumkin emas. Bunday holda, uni amalga
oshirishning boshqa shakllari ham mumkin emas - muvofiqlik, bajarish, foydalanish.
Agar fuqaro qonunlarni bilishi shart deb hisoblansa (haqiqiy nodonlik uni ularni
buzganlik uchun javobgarlikdan ozod etmaydi), u holda ularni nashr etish
fuqaroning bunday bilim olishi uchun zaruriy shartdir. Ma'lumki, qadimgi Rimda
ham hukmdorlar qabul qilingan qonunlarning mazmunini o'z fuqarolari e'tiboriga
havola qilganlar. Buni Qadimgi Rimdagi XII jadvallar qonunlari tasdiqlaydi, ular
o'n ikkita yog'och taxtalarda ijro etilganligi sababli o'z nomlarini oldilar. Va bu
taxtalar hamma ko'rishi uchun shahar maydonida o'rnatildi. Shuning uchun hech kim
qonunni bilmaslik bilan "o'zini oqlay olmaydi". Bundan tashqari, Rim fuqarosi
bo'lgan har bir yosh bu qonunlarni yoddan bilishi kerak edi. Busiz fuqarolik
burchlarini bajarish va davlat vakolatlarini amalga oshirish mumkin emas deb
hisoblar edi. Hozirgi vaqtda federal qonunlar bo'yicha majburiy bilimga ega bo'lish
ham muhimdir, ularning asoslari hatto maktablarda ham o'qitiladi. Davlat va
shaxsning o‘zaro javobgarligi huquqiy davlatning uzviy belgisidir. Nodemokratik
davlatda faqat fuqaroning davlat oldidagi javobgarligi tan olinadi. U, go'yo, huquq
va erkinliklarni beradi va o'z mavqeini belgilaydi. Huquqiy davlatda, aksincha,
davlat organlari va mansabdor shaxslarning fuqarolar oldidagi ularning huquq va
erkinliklariga
tajovuz
qilganliklari
uchun
javobgarligiga
urg‘u
beriladi.
Fuqarolarning huquq va erkinliklarini buzganlikda aybdor mansabdor shaxslarni
javobgarlikka tortish tartibini belgilovchi va buning uchun qattiq jazo choralarini
