1 “Maktabgacha va boshlang’ich ta’lim” kafedrasi Husnixat darslariga qo‘yiladigan zamonaviy talablar 2 № Mavzular Ma’ruza Amaliy Jami 1 Husnixat darslarining o’ziga xos xususiyatlari 2 2 Husnixat o’rgatishning maqsad va vazifalari 2 3 Savod o’rgatish davrida chiroyli yozuv darslarini tashkil etish 2 2 4 4 Birinchi sinfda chiroyli yozuv malakasini shakllantirish 2 2 4 5 Ona tili bilan husnixat darslarini bog’lab o’tish metodikasi. 2 4 6 6 Oz komplektli boshlang’ich sinflarda chiroyli yozuv darslarini tashkil etish. 2 3 Husnixat darslarining o’ziga xos xususiyatlari (2 soat ma’ruza) Maktabda “Husnixat” qoidalarini o’rgatuvchi birdan bir qo’llanma “Mufradot” kitobi bo’lgan. Domlalar yozishni o’rgatish va husnixat mashq qildirishda shu kitoblardan foydalanganlar. Husnixatga o’rgatishning birdan bir yo’li ko’chirib yozish ko’nikmasini hosil qilish bo’lgan. Bolalar uchun arab alifbosida yozish juda qiyin bo’lib unda biror nuqtaning noo’rin qo’yilishi yoki nuqtalar sonining kam yoki ortiq bo’lishi so’zning ma’nosini tubdan o’zgartirib yuborgan. Shuning uchun, arab yozuvida juda ehtiyot bo’lib yozish zarur edi. Ana shunday bir vaqtda xushxat bo’lishni, har bir harfni to’g’ri va aniq yozishni talab qilish bu masalaga kishilarning diqqatini jalb qilishda husnixat ta’limini o’rgatuvchi metodik qo’llanma juda muhim edi. Bu ishga birinchi bo’lib shoir va xattot Shermuhammad Avazbek o’g’li Munis (1778-1829) bel bog’laydi. Munis 1804 yilda o’zbek tilida “Savodi ta’lim” nomli risola yozadi. Uning bu risolasi amaliy hamda nazariy tomondan o’sha davrga nisbatan katta ahamiyatga ega edi. Munisning bu asari ikki qismdan iborat bo’lib, birinchi qismida husnixat ta’limini bergan ustozlari haqida xat va chiroyli yozuv qurollari haqida foydali maslahatlar beradi. So’z mahzanining nishonasi ham, Ma’ni durining hazonasi ham, Har so’zki, ko’ngildan o’ldi mavjud Xat bo’lmasa bo’lg’ay erdi nobud… U yozuv qurollariga ham katta ahamiyat berib shunday deydi: Olam ishi intizomi andin. Olam elining nizomi andin, Ul bo’lmasa bo’lmag’ay kitobat, Bu bo’lmasa qolmag’ay hikoyat, “Savodi ta’lim” ning ikkinchi qismida arab alifbosidagi harflarning o’lchovi va shakli, katta kichikligi tushuntiriladi. Munis bu kitobida harflarning o’lchovini qat’iylashtirib har xillikkka chek qo’yib, husnixat ta’limiga yangilik kiritadi. Uning bu risolasi xattotlarga yaqindan yoirdam bergan. O’zbek maktablari 1940 yildan boshlab, rus grafikasi asosidagi yozuvga o’tkazildi. O’zbek maktablari uchun husnixatga oid qo’llanmalar yo’q edi. Kirill yozuv asosida 1948 yilda V. A. Saglin tomonidan tuzilgan “Boshlang’ich sinfda yozuvga o’rgatish” nomli qo’llanmada I- IV sinflarda husnixatga o’rgatishning maqsad va usullari bayon etiladi 1959 yilda Ye. V. Guryanovning “Yozuvga o’rgatish psixologiyasi” kitobi nashr qilindi. 1965 yildan boshlab o’zbek maktablarida yangi soddalashtirilgan kirill alifbosi joriy etildi. 1970 yilda M. G’ulomov tomonidan “Boshlang’ich sinf o’quvchilarini husnixatga o’rgatish” nomli metodik qo’llanma chop etildi. Unda o’zbek maktablarida soddalashtirilgan yozma harflar bilan husnixatga o’rgatish usullari ko’rsatib o’tiladi. Bola maktabga qadam qo’ymasidan oldinroq (3-4 yoshidan boshlab) qo’liga qalam olib turli shakllarni chiza boshlaydi. Ammo bu chiziqlar chiroyli yozuv talablariga to’g’ri kelmasada ulardagi ayrim malakalarning (ruchka, qalam ushlash) shakllanishiga yordam 4 beradi. Kichik yoshdagi bolalarning muskullari yaxshi rivojlanmaganligi uchun ularga surunkali yozdirib mashq qildirish, yozuvning sifatiga salbiy ta’sir etadi. Yozuv jarayoni turli yozuv qurollari (ruchka, qalam, bo’r) orqali amalga oshiriladi va qaysi yozuv qurolidan foydalanishiga qarab qo’l harakatlari shunga moslashtiriladi. Chiroyli yozuvga o’rgatishda birinchi navbatda quyidagi malakalarni singdirib borish talab etiladi: 1. Yozuv qurollaridan to’g’ri foydalanish 2. Parta ustida daftarni to’g’ri qo’yish. 3. Yozayotganda gavdani to’g’ri tutish va tirsaklarni to’g’ri harakat qildirish. 4. O’z xatini berilgan namuna bilan taqqoslashga o’rgatish. 5. Tovushni bosma harfga, bosma harflarni esa yozma shaklga aylantirishga o’rgatish. 6. Harflarni shaklini to’g’ri idrok etishga (yozuvni qayerdan boshlash, qayerda tugatish, o’ngga, chapga, burilish bog’lash va x.k.) o’rgatish. 7. Harflarni bir- biriga bog’lab yozishga o’rgatish. 8. Harflarni bir xil balandlikda va kenglikda tekis yozishga o’rgatish. 9. Daftar chizig’idagi qatorlarni to’g’ri to’ldirish, sarlavha, oy va kunlarni to’g’ri yozish. 10. Harflarni 75. daraja qiyaligini to’g’ri saqlash. Demak, boshlang’ich sinf o’quvchilarini chiroyli yozuvga o’rgatishdan oldin quyidagi malakalarni berish lozim. 1. Yozuv texnikasi, ya’ni yozuvning turli to’g’ri yozish usullaridan foydalanish. 2. Harflarning shaklini to’g’ri ifodalash, ya’ni grafik malakalarini egallash. 3. Yozuv vaqtida harflarning shakli bilan bir qatorda uning qanday tovush bildirishini ham bilish, ya’ni imloga oid malakalarni egallash. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan har bir malaka o’z oldiga ma’lum bir qoidani maqsad qilib qo’yadi. Masalan yozuv texnikasi yozuv qurollaridan to’g’ri foydalanish, yozayotganda partada to’g’ri o’tirish, qo’lini to’g’ri tutish, gigiyenik qoidalarga amal qilishni talab qiladi. Grafik malakalar esa harfning shaklini to’g’ri ifodalashni, ularning orasidagi masofani bir xil bo’lishini, qiyalikni to’g’ri saqlashni talab etadi. Imloga oid malakalarda esa qaysi harf qanday tovush bildirishini va ularning o’z o’rnida turishini talab etadi. Yozuv malakalari 6-9 yoshli bolalar uchun o’qituvchi tomonidan bevosita kuzatib borishni talab etadigan murakkab jarayondir. Aynan shu davrda o’quvchilar tomonidan bajariladigan yozuv mashqlari kelgusi uchun muhim ahamiyatga ega. O’quvchi o’zining dastlabki yozgan harf va uning elementlaridan ruhlanadi, o’ziga bo’lgan ishonch ortadi va qiyinroq bo’lgan harflarni ham yozishga intiladi. Shuning uchun ham o’quvchilarda dastlabki yozuv malakalarini hosil qilishda ularning irodasini mustahkamlashga e’tibor berish lozim. Bu vaqtda o’qituvchining bolalar erkin bajara oladigan topshiriqlar tanlashi katta rol o’ynaydi. Bu davrda bolalardagi psixologik xususiyatlarni ham tarbiyalash hamda ularning fiziologik o’sishlarini hisobga olish boshlang’ich sinf o’qituvchisining muhim vazifasidir. 5 O’quvchilar juda ko’p vazifalarni o’qish, yozish, chizish va boshqa mashqlarni partada o’tirib bajaradilar. Bu davrda o’qituvchi o’quvchilarni to’g’ri o’tirishga o’rgatishi, ularni ishlashi uchun zarur shart sharoit yaratib berishi lozim. Buning uchun o’quv yili boshida o’qituvchi makatab shifokori bilan hamkorlikda bolalarni yoshiga, bo’yiga hamda ko’rish va eshitish qobiliyatlariga qarab partalarga o’tqazishi lozim. Parta o’rindig’ining chuqurligi o’quvchining tanasiga mos bo’lishi, taxtasi orqa tomonga bir oz qiya bo’lishi, qulayroq o’tirishi uchun orqa suyanchiqning balandligi o’quvchining belidan yuqori bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Boshlang’ich sinflar uchun A.B. guruh partalari ishlab chiqarish ko’zda tutilgan. “A” guruh partalari bo’yi 130 sm gacha bo’lgan bolalarga, “B” guruhi bo’yi 145-160 sm gacha bo’lgan bolalarga mo’ljallangan. Parta o’rindig’ining balandligi tizza bilan baravar, chuqurligi esa son uzunligining 2/3, 3/4, qismiga teng bo’lishi lozim. Suriladigan o’tirg’ichlarni esa haddan tashqari oldinga yoki orqaga surib o’tirishga yo’l qo’ymaslik kerak. Parta ustining pastki qirrasi bilan suyanchiq orasidagi masofa, ya’ni ko’krak qafasi bilan uning qirrasi orasidagi masofa 4sm bo’lishi kerak. Bu masofa ( distansiya) oraliq masofa deyiladi. Agar partaning oraliq masofasi kichik bo’lsa, o’quvchi juda siqilib ko’kragini partaning chetiga tirab oladi, agar oraliq masofa katta bo’lsa, qo’lni qo’yib o’tirishga noqulay bo’ladi. Shu sababli ularning to’g’ri o’tirishlarini ta’minlash uchun partaning oraliq masofasi to’g’ri saqlanishi lozim. Partaning oraliq masofasi uch xil bo’lishi mumkin: musbat, nol, manfiy. Musbat distansiyada parta ustining cheti bilan o’rindiqning orasidagi masofa keng bo’ladi. Parta ustining chetidan tushrilgan chiziq o’rindiqning ustiga emas, balki polga tushadi. Hozirgi kunda o’quv partalarini yanada qulay ixcham va chiroyli qilib chiqarilmoqda. Bu paratalar gigiyenik hamda estetik talablarga to’liq javob beradi. Ular tashqi ko’rinishi va yengil bo’lishi jihatidan zamon talabiga mos bo’lib, sinf xonalarini tozalashda ham qulaylik tug’diradi. Bunday partalarning ya’ni bir qulay tomoni, uning tortmalarida yozuv asboblarini saqlash mumkin. Parta bolalarning salomatligi uchun zarar qilmaydigan bo’lishi (miz va buramalarning chiqib turmasligi) o’quvchilarning qulay o’tirishlari uchun mos bo’lishi chiroyli yozuvga o’rgatishning muhim omillaridan biridir. O’quvchilarni o’ziga mos paratalar bilan ta’minlash bilan birga, unda o’tirish qoidalarini ham o’rgatish zarur. O’quvchilarga partada to’g’ri o’tirish, gavdani to’g’ri tutish qoidalarini, vaqtida tushuntirib borilmasa uzoq muddat noqulay sharoitda o’tirish natijasida ularning gavda suyaklari qiyshiq bo’lib qolishi mumkin. Ayniqsa yozish vaqtida bir tomonga qiyshayib o’tirish umurtqa pog’onasining qiyshayishiga olib keladi. Bundan tashqari partada noto’g’ri o’tirish ko’zni tez charchatadi, natijada yozuvning sifati buziladi. Ko’rish a’zolari yaxshi bo’lmagan o’quvchilarni yorug’ tushadigan deraza tomonga, eshitish a’zolari yaxshi bo’lmagan o’quvchilarni esa partaning oldingi qatoriga o’tqazish zarur. O’quvchilar uchun bunday zarur sharoitlarni yaratish orqali ularni darslarning yaxshi o’zlashtirishlariga erishish mumkin. Boshlang’ich sinflarda o’quvchilarga to’g’ri o’tirish qoidalarini chuqur singdirish uchun “Partada qanday o’tirish kerak?” mavzuda suhbatlar tashkil qilish hamda 6 shunga oid ko’rgazmali qurollardan foydalanish lozim. Bunday suhbatlarni bolalar maktabga dastlabki kelgan kunlaridan boshlash zarur. Bunda bolalarga noto’g’ri o’tirishning zararli ekanligini aytib, shunga taalluqli fotosur’atlar va rasmlar ko’rsatish kerak, yoki quyidagicha suhbat olib borish ham mumkin: 1. To’g’ri o’tiring. Boshingizni sal oldinga eging. Ko’kragingizni partaning chetiga tiramang. 2. Boshingizni to’g’ri tuting. (Boshni chapga yoki o’ngga qiyshaytirmang) 3. Ko’z bilan daftar orasidagi masofani to’g’ri saqlang. 4. Tirsaklaringizni partaga yengil qo’ying. 5. Oyoqlaringizni partaning oyoq qo’yiladigan yeriga qo’yib o’tiring. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan qoidalarga amal qilmaslik natijasida o’quvchilar asta- sekin mayib bo’lib qolishlari mumkin. Masalan , o’quvchi partada haddan tashqari egilib o’tirishga o’rganib qolsa, uzoqni ko’rolmaydigan bo’lib, u faqat yaqin joydagi narsani ko’rishga odatlanib qoladi. Ko’zni har xil uzoqlikdagi narsalarni aniq ko’rishga moslashtirish- ko’zning “akkomodatsiyasi” deb ataladi. Akkomadatsiyaning hajmi , ya’ni ko’zning har xil uzoqlikdagi narsani ko’rish qobiliyati kattalarga nisbatan maktab yoshidagi bolalarda ko’p bo’ladi. Masalan, 10 yoshli maktab o’quvchisi 7 sm masofadagi narsani aniq ko’rishi, 20 yoshda esa 10 sm masofadagi, 45 yoshdagi kishilar, 33sm masofadagi narsalarni aniq ko’ra olishlari mumkin. Shuning uchun yozish vaqtida ko’z bilan daftar orasidagi masofaning 30sm ga teng bo’lishi talab etiladi, chunki bu masofa ko’zni charchashdan saqlaydi. Maktab yoshidagi bolalarda faqat yaqinni ko’rish kasalning oldini olish tadbirlaridan yana biri sinf xonasining yorug’ bo’lishidir. Partada yorug’lik yetarli darajada tushmasa, bolalarning ko’ziga zo’r keladi va ular juda tez charchaydilar. Shuning uchun ham yaqinni ko’rish kasaligining oldini olishda o’quvchilarning partada qanday o’tirishi ma’lum darajada ahamiyatga ega. Agar parta o’quvchining bo’yiga mos kelsa, u charchamaydi, ko’zi bilan yozayotgan narsa orasidagi masofa bir xilda saqlanadi va yaqinni ko’rish kasalligining oldini oladi. Yozish vaqtida yorug’likning qaysi tomondan tushayotganliga alohida ahamiyat berish zarur. Sinf xonasining yorug’ bo’lishi ko’zning yaxshi ko’rishi uchun eng zarur shartdir. Agar sinfda yorug’lik yetarli darajada tushib turmasa, sinf xonasi qorong’iroq bo’lsa, yoki juda yorug’ bo’lsa ham ko’z tez charchaydi, natijada yozuvning sifati buziladi. Sinf derazalariga quyosh nurini to’suvchi pardalarni tutmaslik zarur. O’quvchi yozayotganda va o’qiyotganda yorug’lik chap tomondan tushishi kerak. Yozayotganda gavdani to’g’ri tutmaslik umurtqa pog’onasining qiyshayib qolishiga, bo’yin va orqa muskullarning charchashiga olib keladi. Ko’kragini partaning chetiga tirab olishga o’rganib qolgan o’quvchining ko’krak qafasi siqiladi, nafas olishi og’irlashadi. Bunday holatda uzoq o’tirish o’quvchi sog’lig’iga katta zarar yetkazadi. Demak, o’quvchilar partada o’tirish qoidalariga amal qilishlqri shart. Har bir o;’quvchining partada qanday o’tirishini kuzatib borish, noto’g’ri o’tirgan o’quvchilarni tartibga chaqirish zarur. Sinfda partada to’g’ri o’tirish va ruchkani to’g’ri ushlash qoidalari ko’rsatilgan rasmlarni osib qo’yish ham yaxshi natija beradi. 7 Ayniqsa, olti yoshli 1- sinf o’quvchilariga alohida e’tibor berish lozim, chunki ulkarning gavda tuzilishi va muskullari hali rivojlanmagan bo’lib, biur holatda uzoq o’tirish ularni charchatib qo’yadi. Shuning uchun bu davrda yozuv mashqlarini bir necha qismlarga bo’lib, charchash hollarini hisobga olib, jismoniy mashqlar va dinamik pauzalar o’tkazib turish talab etiladi. Taniqli rus pedagogic K. D. Ushinskiy dars vaqtida jismoniy mashqlar o’tkazishning ahamiyati haqida shunday degan edi: “Birinchi darsdayoq o’qituvchi bolalarni to’da bo’lib bajariladigan harakatlarga o’rgatishi kerak. Bu harakatlar bolalalrga charchagan a’zolarini harakatlantirish bilan birga a’zolarini tetik tutishlari uchun ham katta yordam beradi” degan edi. O’quvchilarga dars jarayonida bajariladigan mashqlar, nihoyatda oddiy bo’lib, kam vaqt olishi, ularning jismoniy jihatdan o’sishiga, qo’l va barmoq muskullarining chiniqishiga , qomatlarini to’liq, erkin tutishlariga yordam berishi lozim. Yozuv darslarida 8-10 minut o’tgandan so’ng o’quvchilar betoqat bo’lib, orqa va yonlariga yaslanib o’tiradilar, o’rinlaridan beixtiyor turib ketadilar, bu ularnming charchaganliklaridan darak beradi. Ayrim o’qituvchilar bolalarning charchashiga qaramay yozuv mashqini davom ettiradilar. Natijada o’quvchilar toliqadilar, harakatlari sust bo’lib qoladi, xatlari xunuklashib ko’p xato qiladilar. Shuning uchun o’quvchilarda charchashning oldini olish uchun vaqti- vaqti bilan sinfda jismoniy mashqlar o’tkazish lozim. Jismoniy mashq daqiqalarini dars davomida bir necha marta o’tkazish mumkin. Bu mashqlarning qachon o’tkazilishi o’qituvchi tomonidan (O’quvchilarning charchash vaqtini hisobga olib) belgilanadi. Mashqlarni dastlab o’qituvchining o’zi amalda ko’rsatishi , so’ng o’quvchilar tomonidan qanday bajarilishini kuzatib borishi lozim. Husnixat mashg’ulotlari o’quvchilarning ongli ravishda chiroyli yozishga o’rgatsa, jismoniy mashqlar esa sog’lom va intizomli bo’lishga o’rgatadi. Demak o’quvchilarni qulay ish joyi bilan ta’minlash bilan bir qatorda ularga qo’yiladigan gigiyenik talablarning hisobga olinishi, ish faoliyatlarini tiklash uchun jismoniy mashqlarni muntazam o’tkazib turish chiroyli yozuvga o’rgatishning asosiy shartlaridan biridir. Husnixat o’rgatishning maqsad va vazifalari (2 soat ma’ruza) O’quvchilarda yozuv malakalarini hosil qilishdan oldin, ularni sifatli yozuv qurollari bilasn to’liq ta’minlash lozim. Yozuvning chiroyli bo’lishi ko’p jihatdan yozuv quroliga bog’liqdir. Bolalarni maktabga kelgan kunidan boshlaboq yozuv qurollaridan to’g’ri foydalanishga va uni ozoda saqlashga o’rgatish lozim. O’quvchilarning yozuv qurollarini muntazam tekshirib borish har bir o’qituvchining muhim vazifasidir. Dastur talabi bo’yicha birinchi sinf o’quvchilari uchun “Yozuv daftari” tavsiya etilgan bo’lib, unda qiya chiziqlar orasidagi masofa 25 mm va qiya chiziqlarsiz kichik harflar yoziladigan satr chizig’i orasidagi masofa 5 mm ga teng bo’lgan ikki chiziqli daftarlar tavsiya etiladi: 1- sinf uchun tavsiya etilayotgan yozuv daftarining qiya chiziqlari 75 darajaga teng bo’lishi lozim. 8 Qiya chiziqli daftariga yozib mashq qildirish orqali, qiya chiziqsiz ikki chiziqli daftarga o’tiladi. Bunday daftarda mashq qilish o’quvchilarga harflarning qiyaligini ko’z bilan chamalab yozish imkoniyatini beradi. Ikkinchi sinfdan boshlab, III- IV sinflargacha bir chiziqli daftar tavsiya etiladi. Matematika darslarida esa katakli daftaridan foydalaniladi. Katakli daftralar davlat standarti asosida chiqariladi. O’zbekiston Respublikasi xalq ta’limi vazirligining ko’rsatmasiga muvofiq orfografik tartibni amalga oshirish uchun quyidfagi talablar qo’yiladi: 1. Yozuv daftariga toza va aniq yozish. 2. Daftarning muqovasidagi yozuvlar yagona talab asosida yozilishi, unda daftar qaysi fan uchun tutilganligi (ona tili, yozuv, matematika) nechasnchi sinf, maktabning nomi va raqami, o’quvchining ismi va familiyasi va otasining ismi ko’rsatib o’tilishi kerak. 3. 1- sinf o’quvchilarining daftarlari muqovasiga o’qituvchi tomonidan yoziladi. 4. Har bir daftarda hoshiya qoldirilishi shart. 5. 1- sinfda yozuv va matematika daftarlariga oy va kun yozilmaydi, ikkinchi sinfdan boshlab kunlar arab raqamlari bilan ko’rsatilib, oylar esa harflar bilan to’liq yoziladi. 6. Ikkinchi sinfning ikkinchi yarmidan boshlab har bir mashqning tartib raqami, maqsadi qayerda bajarilganligi (sinfda yoki uyda) yozib qo’yiladi. 7. Har bir mashqni bajarishda xat boshidan yozish qoidalariga qat’iy rioya qilish talab etiladi. 8. Sarlavha bilan kun va oy orasida mashqning sarlavhasi bilan matn orasida chiziq tashlamay yoziladi, ammo ikki xil mashq bajarishda birinchi mahsqning oxirgi qatori bilan yangi mashqning sarlavhasi o’rtasida ikki chiziq tashlab yoziladi. O’quvchi daftardagi yo’l qo’ygan xatosini tuzatish uchun quyidagi talablarni amalga oshirishi kerak: - Noto’g’ri yozilgan harfning ustidan ingichka chiziq tortib qo’yishi, ayrim noto’g’ri yozilgan bo’g’in yoki so’zlar ustidan ingiichka ko’ndalang chiziq chizib qo’yishi lozim. - Noto’g’ri yozilgan harflarni o’chirishi, bo’yab qo’yishi, qavs ichiga olib qo’yishi mumkin emas. 9. Harf va bo’g’inlarning ostiga chizilishida chizg’ichdan foydalanish yoki juda ehtiyotkorlik bilan qo’lda chizish lozim. O’quvchilarning yozuv daftralari muntazam ravishda tekshirilib borilishi, xato yozilgan harf yoki uning elementlari daftarning hoshiyasida ko’rsatilishi kerak. O’quvchilarning daftarlariga qo’yiladigan asosiuy talablardan biri ularning tashqi ko’rinishi bir xil bo’lishiga erishishidir. Daftarning muqovasiga husnixat qoidalariga amal qilgan holda yozish shart . Ayrim boshlang’ich sinf o’qituvchilari daftraning muqovasiga qo’shimcha qog’oz yoki yupqa salafan o’raydilar. Aksiuncha uning o’rniga muqovani toza tutishga o’rgatish lozim. Birinchi sinf o’quvchilarining “yozuv daftar” lari sinfda saqlanishi lozim. Uni uyga berib yuborish man etiladi. O’quvchilarning daftarlari o’qtuvchi tomonidan muntazam ravishda tekshirilib borilishi kerak. Daftarni toza tutgan va chiroyli yozgan o’quvchilarni rag’batlantirib borish 9 ularning daftarlari ustiga alohida ajralib turishi uchun yulduzcha yoki “bayroqcha” lar qo’yib berish mumkin. Savod o’rgatish daftarida harflarni 75 daraja qiyalikda yozish ko’nikmasini hosil qilinsa, keyinchalik bu qiyalikda yozish malakasi oshib boradi. O’quvchilarga harflarning qiyaligini to’g’ri saqlashga o’rgatishdan oldin daftrani parta ustiga to’g’ri qo’yishni o’rgatuish lozim. Daftarni parta ustida noto’g’ri turishi gigiyenik qoidalarni buzilishiga sabab bo’ladi. Chunki yozuvning qiyaligi daftarning holatigas qarab belgilanadi. Agar daftar ko’rsatilgan qiyalikda tursa yozuv to’g’ri yoziladi. Agar daftarning holati o’zgarsa yozuvning ham qiyaligi o’zgaradi: Shuning uchun har bir darsda o’qituvchi ularning daftarlarini holatini kuzatib borishi kerak. Daftarning pastki chap burchagi ko’kral o’rtasiga to’g’ri bo’lishi yoki daftraning qiya chizig’I parta ustining chetiga tik bo’lishi kerak. Daftar yozuv bilan to’lib borgan sari uni yuqoriga chiziq bo’ylab surib boriladi. Chap qo’l bilan esa daftaraning yuqori tomoni bosib turiladi. Yozuv darslarida daftarning parta ustiga qo’yish holatini to’g’ri tashkil etish juda zarur. Buning uchun sinf partasining ustiga ikki o’quvchining har biri uchun ingichka qiya chiziq chiziladi. Bu chiziqning pastki uchi o’quvchilarning chap ko’kraklari o’rtasiga to’g’ri bo’lib, parta ustiga nisbatan 75 daraja qiya qilib chiziladi. Natijada hamma o’quvchilar partasi ustida nazorat chiziqlari bo’ladi. Endi o’qituvchi o’quvchilarning daftar chetini yoki bukish joyini shu nazorat chizig’iga to’g’rilab olishga erisha olsa bo’ladi. Chiziqlar to’lib borgan sari daftarni shu chiziq bo’ylab yuqoiriga ko’tarib borish lozim. Agar daftarning chap beti to’lsa, daftarning buklanadigan yeri nazorat chizig’iga to’g’rilab olinadi va o’ng betiga yozishga o’tiladi. Bu usuldan ko’proq bir chiziqli daftraga yozishda foydalanish mumkin. Bunda tashqari , nazorat chiziqlari daftarni bukishdan saqlaydi. Chunki ba’zi o’quvchilar o’ziga qulaylik tug’dirish maqsadida dastarni buklab yozadilar. Albatta, daftar hoshiyasiga ham e’tibor berish lozim. Chunki daftarning chetda qoldirilgan joy yozuvning tekis chiqishiga, so’zlarni bo’g’inlarga ajratishga ayrim noto’g’ri yoziladigan harf va uning elementlarini to’g’ri yozib ko’rsatishga imkon beradi. O’quvchilarning ishlartini baholashga alohida e’tibor beriush, ularni qilgan xatolariga iqror qilish hamda tegishli ko’rsatmalaar berib borish lozim. 2,3,4- sinf o’quvchilarining daftarlariga “ko’rildi”, “xato” kabi noaniq so’zlarni yozmay , “chiziqdan yoz” , “harflar orasidagi masofani to’g’ri saqla”, “harflarni bog’lab yoz” kabi aniq ko’rsatmalar berilishi kerak. O’quvchilarning xatolarini aniq ko’satmay turib, ularning baholarini pasaytirish mumkin emas. O’quvchilarning husnixatga bo’lgan qizxiqishlarini o’stirish maqsadida maktab bo’yicha eng yaxshi tutilgan daftarlarni yig’ib ko’rgazma tashkil etish daftarni toza tutishning muhim omillaridan biridir. Ko’rgazmada faol qatnashgan o’quvchilarni rag’batlantirib, boshqa o’quvchilarga namuna qilib ko’rsataish lozim. Ayrim o’quvchilarning yozuvlari toza, aniq va chiroyli bo’lib, bunday yozuv kishiga quvonch bag’ishlaydi. Ammo ba’zi o’quvchilarning yozuvlarida esa harflar qing’ir qiyshiq va xunuk bo’lib o’qishga qiyinchilik tug’diradi. 10 Shuning uchun husnixat va ona tili darslarida yozuv sifatini yaxshilash uchun turli imkoniyatlardan foydalanish lozim. Yozuvning sifatini yaxshilash deganda biz uning aniq va toza, bir xil qiyalikda va balandlikda bo’lishini, bir tekis silliq yozilishini tushunamiz. O’quvchilarda bu sifatlarni shakllantirish uchun har bir o’qituvchi quyidagi ko’rsatmalarga amal qilishi lozim: 1. Yozuvga o’rgatishning birinchi kunidan boshlab harflarning shakllarini to’g’ri tushuntirib berish; 2. Harf elementlari va harflarni to’g’ri bog’lab yozishga o’rgatish. 3. Yozuvning bir tomonga 75 daraja qiya qilib yozish qoidalarini takrorlash va takomilashtirish. 4. Har bir qatordagi harflarning bir xil balandlikda bo’lishiga erishish 5. Harf elementlari, harflar va so’zlar orasidagi masofalarni bir hilda saqlash 6. Butun sinfdagi o’quvchilarning bir xil tezlikda ravon qilib yozishlariga erishish. 7. Yozuvning bir maromda chiroyli va ravon qilib yozishlariga erishish. 8. Har bir chorak yoki yarim yillik yakunida “Kimning xati chiroyli” mavzusida ko’rik tanlovlar o’tkazish. Harflarning shakli ustida ishlash husnixatga o’rgatishning asosiy shartidir. Chunki har bir harfning aniq yozilishi yozuvning aniq va ravon bo’lishiga bog’liq. Birinchi sinfning oxiriga borib, hamma o’quvchilar harflarning shakli haqida aniq tasavvurga ega bo’lishlariga qaramay, ayrim harf yoki elementlarning shaklini unutib qo’yaduilar. Ayniqsa 3-4 sinflarda alohida husnixat darslari bo’lmasligi sababli ko’p harflarning shaklini buzib yozadilar, bir harfni ikkinchi o’xshash shakli bilan almashtirib yuboradilar. Shuning uchun har bir boshlang’ich sinf o’qituvchisi doimo harflarning shaklini tuzatish ustida ish olib borishi lozim Har bir harfning shaklini ongli ravishda egallash (ayniqsa 1-2 sinflarda) juda muhim. Bu davrda o’quvchilarda harflarni ko’rib, eslab qolish va chiroyli yozish qobiliyatlarti tarkib topadi. Harflarnig shaklini ongli o’zlashtirishlari uchun quyidagilar talab qilinadi: - Har bir harf uchun xos bo’lgan asosiy va yordamchi ulash elementlarini bir- biridan farqlash; - Harflarni bir- biriga nisbatini to’g’ri aniqlash; - Har bir harfning yozilish qoidalariga amal qilish; - To’g’ri va noto’g’ri yozilgan harflarning farqini ajratish va ulardagi xatolarni tuzatish. O’qituvchi doskada shunday elementlar ishtirok etgan kichik “n” harfini ham yozib ko’rsatishi mumkin. O’quvchilar esa daftarlarida har bir harfni bir qatordan yozib mashq qiladilar. O’qituvchi sinfni aylanib chiqib, o’quvchilarning yozuvlarini kuzatib boradi va ularning qanday xatolarga yo’l qo’yganliklarini hisobga oladi. Shundan so’ng o’qituvchi necha o’quvchi yo’l qo’ygan tipik xatolarni doskada yozib ko’rsatadi va ularning asosiy kamchiligi nimada ekanligini so’raydi. 11 O’quvchilar o’z xato va kamchiliklarini faqat doskada emas, o’z yozuvlarida ham sezishlari muhimdir. Ba’zi bir o’quvchilar o’z xato;arini sezmaydilar, shuning uchun o’quvchilarga o’zaro bir-birlarining daftarlarini tekshirish ham yaxshi natija beradi. Ayrim o’quvchilarga esa o’qituvchining o’zi daftarda yozib ko’rsatishi lozim. Bunday o’qituvchilar o’qituvchining qo’l harakatiga qarab turib o’z xatolarini tuzatishlari mumkin. Ba’zi hollarda o’qituvchi harflarning shakli haqidagi tasavvururini kengaytirish uchun ruchkani havoda mashq qildirib ko’rsatishi ham mumkin. O’quvchilar chap qo’llarini parta ustiga qo’yib, o’ng qo’llari bilan ruchkani yuqoriga ko’targan holda, o’qituvchining doskadagi harakatini havoda bajaradilar. Chiroyli yozgan o’quvchilarni rag’batlantirib, ularning daftarlarini sinfda namoyish etib ko’rsatish lozim. Ammo xunuk yozgan ba’zi o’quvchilarni esa butun sinf oldida uyaltirmaslik, xato va kamchiliklarini o’ziga mustaqil tushuntirish kerak. Birinchi sinfda alifbe davri tugagandan so’ng ham ayrim o’quvchilar ba’zi harflarning yozma shaklini unutib qo’yadilar. Shuning uchun husnixat darslarida ayrim kichik b, d, f, hy, j, k, p, q, v, x kabi murakkab harflarni yozdirib mashq qildirish lozim. Savod o’rgatish davrida chiroyli yozuv darslarini tashkil etish (2 soat ma’ruza, 2 soat amaliy) Alifbegacha va alifbe davrlarida yozuv darslarini tashkil etish. O’quvchilar alifbega tayyorgarlik davrida ayrim mashqlarni bajarga bo’lishlariga qaramay o’qituvchi navbatdagi darsni e’lon qilishi bilan birga yozuv qurollarini qayta tekshirib chiqishi hamda quyidagi vazifalarni bajarishni maqsad qilib qo’yishi lozim: 1. Barmoq va qo’l muskullarining harakatini o’stiruvchi jismoniy mashqlarni o’tkazish. 2. Doskaga mashqni yozib ko’rsatish va asosiy diqqatni qayewrga jalb etishni tushuntirish. (ayrim o’quvchilar harfni qanday yozishni aytib berishlari mumkin). 3. Yozuv daftaridan foydalanish va yozishni qayerdan boshlashni tushuntirish. 4. Partada to’g’ri o’tirish, ruchkani to’g’ri tutish qoidalarini eslatib o’tish. 5. Har bir qatorga nechta harf yozishni tushuntirish, o’quvchilarning yozuvini muntazam kuzatib borish. 6. Ishning birinchi qism: tugagandan so’ng (o’qituvchining savoliga qarab) o’quvchilarning yozuvlarini doskada namuna bilan solishtirib, yo’l qo’ygan xatolarni topishga o’rgatish. 7. Topshiriqni qayta tushuntirish orqali o’quvchilardagi kamchiliklarni yo’qotish. 8. Jismoniy mashq daqiqalarini o’tkazish. 9. Ko’z bilan daftar orasidagi masofani tog’ri saqlashga o’rgatish. 10. Har bir mashqni bajarishda ko’rsatmalar berish. Yuqorida ko’rsatilgan talablarni o’qituvchi doim amalda qo’llashi lozim. Shu bilan bir qatorda bu davrda o’quvchilarni asta- sekin yozuv daftaridan tog’ri foydalanishga o’rgatib borish zarur. O’qituvchining ko’rsatmasiga binoan, o’quvchi daftardan zarur mashqni 12 topishi va bajarilishi lozim. Alifbegacha bo’lgan davrdan boshlab harf va uning elementlarini bir xil balandlikda qiyalikda va qalinlikda yozishga qaratiladi. Alifbegacha bo’lgan davrda bu talablarni amalga oshirilishi alifbe davrida darsni yanada samaraliroq olib borish uchun imkoniyat yaratadi. Alifbe davrida o’quvchilar nutq tovushlari bilan amaliy tanishadilar, so’z tuzishga, so’z va gaplarni o’qishga hamda ayrim elementlar, harflar ishtirokida so’z va gaplarni yozishga o’rgatish juda muhimdir. Bu davrda o’quvchilarga harf va uning elementlari alifbe kitobida ko’rsatilgan tartibda o’rgatiladi. O’quvchilarga vaqti- vaqti bilan yozuv gigiyenasi qoidalarini eslatib turish lozim, chunki ayrim o’quvchilar yozuv bilan mashg’ul bo’lib, yozuv gigiyenasi qoidalarini unutib qo’yadilar. Alifbe davrida bajariladigan asosiy grafik ishlar quyidagilardan iborat bo’lishi kerak: 1. Kichik va bosh harflarning alifbe tartibida yozish 2. Bo’g’in va so’zlarda harfarni qo’shib yozish. 3. Qo’l harakatini uzmay yozishga tayyorlash 4. Harflarning qiyaligini va enini to’g’ri saqlashga o’rgatish. O’qituvchilar ayrim harflarning elementini noto’g’ri yozayotgan o’quvchilarga shu elementning to’g’ri yozilishini amalda ko’rsatib berishi lozim. Bu davrda o’quvchilarda harflarni to’liq yozmaslik yoki almashtirib yozish kabi xatolarni aniqlash mumkin. Alifbe davrida o’quvchilarning yozayotgan matnlarini uch xil yo’l bilan tahlil qilish mumkin. a) so’zlarning tarkibini aniqlash; b) so’zlarning ma’naviy tomonini aniqlash; d) mashqlarning grafik tasviri ustida ishlash. Shuning uchun ham “Yozuv daftari” dagi mashqlarning joylanishi “Alifbe” kitobi asosida beriliadi. Bu mashqlar harf, so’z va gaplardan iborat. O’qituvchi so’zlarni yozdirishga boshlashdan oldin bu harflarning boshqa harflar bilan bog’lanishini ham tushuntirib berishi lozim. Masalan, “ma”, “na” bo’ginlarini yozishdan oldin kichik “m”, “n” harflarni kichik “a” harfi bilan qo’l harakatini uzmasdan bog’lab yozishni quyidagicha tushuntirishi lozim Alifbodagi hamma harflarni elementlarga bo’lib yozish shart emas, faqat ayrim shakli murakkab bo’lgan harflarni elementlarini alohida yozib ko’rsatish va mashq qilidirish mumkin. Alifbe davrida o’quvchilarni bo’g’inlab yozishga keyinroq esa so’zlarni bir butun qilib yozishga o’rgatiladi. Ayrim o’quvchilar so’zlarni yozishda harflarni alohida alohida yozishga harakat qiladilar, bunga yo’l qo’ymaslik kerak, chunki harflarni bunday yozish natijasida ayrim harflarni so’zda tushirib qoldiradilar. Yoki, almashtirib yozadilar. Bu davrda o’quvchilarni yoddan yozishga o’rgatish uchun quyidagiga o’xshab savollar berib borish lozim: “Matnni o’qi, uning yozilishiga qara, esda tut, doskaga qaramay yoz, o’qi, namuna bilan solishtirib ko’r” va h.k. Yozuv daftarlarini bunday savol javoblar orqali o’quvchiularning esda saqlash malakalarini o’stiradi, hamda imlo xatolarini kamaytiradi. Alifbedan keyingi davrda chiroyli yozuv darsini tashkil etish. 13 Yuqorida ko’rsatib o’tilganidek , o’quv yilining to’rtinchi choragidan boshlab haftada bir marta husnixat uchun alohida dars soati ajratiladi. Bu davrda bolalarning yozuv malakalari shakllanishda muhim rol o’ynaydi, chunki husnixat mashqlari ona tili darslari bilan bir vaqtda olib boriladi. Ammo alifbedan keying davrda yozuvga o’rgatish sharoitlari bir oz o’zgaradi, chunki o’quvchilar endi yozuv daftarida emas, balki oddiy ikki chiziqli daftarada yozib mashq qiladilar. Ular endi ko’proq o’qituvchi tomonidan ko’rsatilgan namunalarga suyanadilar. Bu davrda o’quvchilarga alifbe davrida yaxshi o’zlashtirilmagan va yozilishi murakkab bo’lgan harfla r ustida mashq o’tkaziladi. Ayniqsa, yozilishi murakkab kichik f, h, k, q, g, b harflari va katta A, F, E, I, K, N, P, R, G, G’ harflarini ko’proq mashq qilidirish lozim. Bu davrda chiroyli yozuv darslarining rejasini quyidagicha tuzish mumkin: Birinchi dars. Katta va kichik Mm, Hh, Kk harflarini taqqoslab yozish, ularning bir- biriga nisbatini aniqlash, shu harflar ishtirokida so’z va bo’g’inlarni yozib mashq qilish. Ikkinchi dars. Katta A, N, D va kichik y, l, t harflarini yozib mashq qilish. Uchinchi dars. Katta O, Q, X, O’ va kichik g,q,g’, p, d harflarini yozib mashq qilish. To’rtinchi dars. Katta T, F, B, P, R va kichik h, k, f harflarini yozib mashq qilish. Beshinchi dars. Katta E, S, Z va kichik r, v, s, ch, sh harflarini yozib mashq qilishi. Bu davrda chiroyli yozuv darslarining mazmuni savod o’rgatish davriga nisbatan yozuv malakalarini yanada kuchliroq shaklantirib borishga qaratiladi. Ammo 6-7 yoshli bolalarning qo’l va barmoq muskullarini charchatib qo’ymaslik kerak. Shuning uchun har bir yozuv darsida 2-3 marta jismoniy mashq daqiqalari o’tkazilishi lozim. Mashqlar o’tirgan va turgan , holatda yoki muzika sadolari ostida o’tkazilishi ham mumkin. Bunday mashgqlar o’quvchilarning kayfiyatini ko’taradi hamda ishlash qobiliyatini tiklaydi. Bu davrda chiroyli yozuv darslarida turli ko’rgazmali qurollardan foydalanish ham yaxshi natijalar beradi. Xulosa qilib aytganda chiroyli yozuv darslari gigiyenik hamda metodik talablarga javob berishi zarur. Birinchi sinfda barcha kichik va bosh harflarning yozilishi qoidalarini o’quvchilar to’la o’zlashtirib olganlaridan so’ng, namuna sifatida ayrim kichik matnlarni yozdirib, tinish belgilarini qo’llashni mashq qildirish lozim. Dastlab harf elementlarini tahlil qilishda alifbodagi yozma harflarning xususiyatlari hisobga olinar edi. Bu narsa alifbodagi barcha kichik va bosh harflarni majburiy ravishda elementlarga ajratib yozishni talab etar edi. Hozirgi zamon talabi bo’yicha bu qoida eskirib o’rniga harflarni iloji boricha qo’l harakatini uzmasdan bog’lab yozish talab etilmoqda. Bunday mashqlar asosan 3-4 sinflarda amalga oshiriladi. Ammo 1-2 sinflarda bolalarga tushunarli bayon etish uchun, o’qituvchi har bir harfning nechta elementdan tuzilganligini va ularning nomini yaxshi bilishi lozim. 1. Birinchi guruh: i, u, m, t, l, y (i, u, m, t, l, y) 2. Ikkinchi guruh: h, j, k, f. (h, j, k, f.) 3. Uchuinchi guruh: o, o’, q, a, g, g’, p, d (o, o’, q, a, g, g’, p, d) 4. To’rtinchi guruh: r, v, s, sh, ch. (r, v, s, sh, ch) Bosh harflar guruhi: 1. Birinchi guruh: U, L, J, I. 2. Ikkinchi guruh: M, H, K, N, D, A 14 3. Uchinchi guruh: O, O’, Q, X, Ch 4. To’rtinchi guruh: E, S, Sh, Z 5. Beshinchi guruh: V, G, G’, Y 6. Oltinchi guruh: T, F, B, P, R Harflarga o’xshash raqamlarning shakl jihatidan o’xshashligiga qarab quyidagi guruhlarga ajratiladi: 1. Birinchi guruh: 1, 4, 7 2. Ikkinchi guruh: 6, 9, 0 3. Uchinchi guruh: 2, 3, 5, 8 Genetik usul bilan to’g’ri ish olib borish uchun har bir o’qituvchi kichik va bosh harflarni guruhlarga ajratish bilan birga, uning qanday elementlardan tuzilganligini va ularning nomlarini yaxshi bilishi hamda amalda qo’llay olishi lozim. Yuqorida eslatib o’tganimizdek, avtoruchkada bosimsiz yozishga o’gatiladi. Avtoruchkani barmoqlar orasida qattiq siqmasdan erkin va bo’sh ushlash kerak. Matnda uchragan nuqta va tinish belgilarini qo’yishda avtoruchkani bosmasdan sekin va erkin harakat qildirish lozim. Bosimsiz yozishning afzalligi shundaki, harflarning umumiy ko’rinishi bir tekis va chiroyli bo’lib, tez yozish malakasini shakllantirishda va bog’lab yozishga o’rgatishda osonlik tug’diradi. O’qituvchi ham doskaga yozib ko’rsatganda bo’rni qattiq ushlamay bosimsiz bir tekis yozishga haraka t qilishi kerak. O’quvchilarga bosim bilan yozilgan nuqtalarni ko’chirib yozishga ruhsat etmaslik kerak. O’qituvchi o’quvchilarga birinchi kundan boshlab bosimsiz, bir tekis yozishga odatlantirib borsa, bolalarning qo’li toliqmaydi. Birinchi sinfda o’quvchilar harflarning shaklini yozib o’rganganlaridan so’ng o’qituvchining navbatdagi vazifasi harflarni bir- biriga ulab, qo’shib yozishga o’rgatishdan iborat. Boshlang’ich sinflarning o’quv dasturida o’quvchilardan harflarni elementlarga ajratmay, bog’lab yozishlari talab etiladi. Harflarni qo’shib yozilishini ta’minlash uchun ayrim chiziqlar o’z harakati bo’yicha orqaga qaytadi, bu narsa, ayniqsa cho’zinchoq doira shaklidagi harflarda ko’proq uchraydi. Masalan: ma, non, lo kabi bo’g’inlar shunday yoziladi. Bunday qo’shib yozishni ayrim bosh harflarda ham uchratish mumkin. Masalan, katta K harfining yozilishini ko’raylik: Ko’pchilik bosh harflar kichik harflar bilan qo’l harakatini uzmay, ulab yoziladi. O’quvchilarga harflarni bir- biriga ulab yozish qoidalarini namuna sifatida quyidagi tartibda tushuntirish mumkin. - Bolalar qarang men kichik “m” harfini kichik “o” harfiga qo’shib yozishni ko’rsataman. Siz mening qo’l harakatimga qarab turing. - Kichik “g” harfining ikkinchi elementini yuqoriga olib chis\qib, salgina pastga burib, yana orqaga qaytamiz va kichik “o” harfini hosil qilamiz. - Qani, o’quvchilar, kim ko’rsatadi, bu ikkala harfni men qanday qilib qo’shib yozdim? 15 Biz o’quvchi doskaga chiqib, o’qituvchi yozgan harflar ustidan qo’lni yurgizib ko’rsatadi, qolgan o’quvchilar esa diqqat bilan qarab turadilar. -qani endi, bolalar, bu harflarning qo’shilishi harakatini havoda hammamiz birga qaytaramiz. Hammahgiz ruchkangizni oling. Boshladik (o’qituvchining o’zi ham birga qaytaradi.) O’quvchilar doskadagi “o” va “g” harflarining yozilishiga qarab, havoda harakat bajaradilar. -Endi bolalar bu harflarni daftaringizga ko’chirib yozing. Bir qator ko’chirib yozganingizdan so’ng o’zingizni tekshirib ko’ring. Agar yozayotganingizda qo’l harakati uzilmagan bo’lsa, demak to’g’ri yozayapsiz. -Endi shu ikki harfni qo’shib, bir necha qator yozamiz. O’qituvchi sinfni aylanib chiqib noto’g’ri yozayotgan o’quvchilarga yordam berishi lozim. Boshqa harf va so’zlarni qo’shib yozishda ham shunday yo’l bilan tushuntirish zarur. Birinchi sinfda o’quv yilining II- yarmidan boshlab o’quvchilar 4-5 harfdan tashkil topgan so’zlarni qo’l harakatini uzmasdan yoza oladilar. Ikkinchi sinfdan boshlab esa har qanday murakkab so’zlarni ham bog’lab yozishlari lozim. Ammo ayrim harflar esa qo’l uzib yozishni ta’ab etadi. Birinchi sinfda chiroyli yozuv malakasini shakllantirish (2 soat ma’ruza 2 soat amaliy) Boshqa fanlar qatori chiroyli yozuvga o’rgatish ham o’zining tarixiy manbalariga ega bo’lgan holda o’sib, rivojlanib bormoqda. Quyida biz hozirgi kunda boshlang’ich sinf o’qituvchilari uchun zarur bo’lgan eng asosiy yozuv usullarini ko’rsatib o’tamiz. 1. Namunaga qarab yozish. Chiroyli yozuvga o’rgatishning eng asosiy usullaridan biri harflarning shaklini namuna qilib ko’rsatish va yozdirish. Har bir harf namunasi doskada barcha o’quvchilarning diqqatini jalb qilgan hoilda yoki ayrim o’quvchilarga daftarda alohida- alohida ko’rsatib berish lozim. O’quvchining vazifasi esa doskada eslab qolgan shaklarini (harf , bo’g’in, so’zlar) o’z daftraiga to’g’ri aks ettirishdir. Doskada yozib ko’rsatilayotgan har bir harf barcha o’quvchilarga aniq ko’rinib turishi shart, agar ayrim o’quvchilar uni ko’ra olmagan bo’lsalar, qaytadan takrorlab ko’rsatish lozim. Ayniqsa, yangi harf yoki ularning bog’lanishini ko’rsatish, vaqtida qayta –qayta takrorlash juda muhimdir. O’qituvchi tomonidan har bir harf yoki harflarning bog’lanishi, og’zaki yoki doskada tushuntirish orqali, qo’lni qayerga qo’yish kerakligi, qayerda qo’l harakatining burilish va qayerda bu harakat uzilishi talab etilish, harflarning baland pastligi qay darajadagi kabilar ko’rsatmalar orqali tushuntiriladi. Keyinchalik o’quvchilar ham u yoki bu harfning yozilishini o’qituvchi bayon etgan tarzda tushuntirib beradilar. 2. Namunaga qarab ko’chirib yozish. Bu juda qadimiy bo’lib, hozirgi kunda ham u o’z qimmatini yo’qotgani yo’q. O’quvchilar, asosan, harflarning shaklini “Husnixat” kitobdagi yoki “Yozuv daftari” dagi namunaga qarab ko’chirib yozadilar. Namunaga qarab ko’chirib yozish, tayyor harfning 16 ustidan yozishga nisbatan ancha murakkab bo’lib, ularning har biri ikkalasini qaysi vaqtda qo’llashni o’qituvchi yaxshi bilishi kerak. Tayyor holdagi nuqtalar bilan ifodalangan harflar ustidan qo’lni yurgizib mashq qilish ixtiyorsiz jarayon bo’lib, o’quvchilar bu topshiriqni asosan bajaradilar. Masalan, O bosh harfi quyidagicha mashq qildiriladi: O’quvchilarning daftarlarida o’qituvchi tomonidan yozib ko’rsatilgan har bir namuna chiroyli va aniq yozilishi lozim. “Husnixat” darsligida berilgan namunaga qarab yozdirish o’qituvchining vaqtini tejaydi, hamda unumli ishlash uchun imkoniyat yaratib beradi. Buning uchun har bir o’quvchining oldida bo’lish lozim. 3. Nusxa ko’chrish. Bu usulni harf shaklini to’g’ri tasavvur eta olmaydigan yozishda daftar chiziqlaridan pastga tushib yoki chiqib ketadigan o’quvchilar uchun qo’llash mumkin. Masalan bir o’quvchi B harfini yozishda xatoga yo’l qo’yayotgan bo’lsa, o’qituvchi ularni nuqtalar bilan ifodalab, daftarga qalamda yozib ko’rsatadi, o’quvchi esa uning ustidan siyoh yurgizib chiqadi. Bu usul o’quvchining shu harf tasavvurini kengroq shakllantiradi. Ayrim hollarda nuqtalar ifodalangan harflar orasini kengroq tashlab, ular orasida mustaqil mashqlarni ham tashkil etish mumkin. Shundagina o’quvchi shu harflarning yozilishi haqida to’liq tasavvurga ega bo’ladi. Ayrim o’qituvchilar chiroyli yozuvga o’rgatishning dastlabki davrlarida o’quvchilar harf va uning unsurlari haqida turli tasavvurga ega qilish uchun yupqa xitoy qog’oz (kalka) dan ham foydalanadilar. Bunday mashqlar faqat qo’l haraakatini o’stirish uchun yordam beradi xolos. Uzoq muddat bunday usulda yozgan bolalar harflarning shaklini mustaqil yoki namunaga qarab yozishda qiynaladilar. Shuning uchun nusxa ko’chirish usulida faqat yakka –yakka mashq qilishda foydalanish lozim 4. Tasavvur orqali yozish. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan usullar bilan bir qatorda tasavvur qilish orqali havoda harflarning shklini yozdirib mashq qildiriladi. O’qituvchi doskada yozib ko’rsatga harf yoki bog’lanishlarni o’quvchilarga qanday qilib yozishgni, ruchkaning havoda haraakatini ko’rdsatib o’quvchilar tasavvur hosil qilganlaridan so’ng daftarga yozish ruxsat etiladi. Bunday mashqlar o’quvchilarning qiziqishlarini o’stiradi, hamda jismoniy mashqlarni ham bajarish imkonini beradi. Ammo o’qituvchi bu usuldan foydalanishda sinfdagi barcha o’quvchilarning qo’l harakatini qanchalik to’g’ri yoki noto’g’ri ekanligini bir vaqtda tekshira olmaydi, bir necha o’quvchinigina kuzatib, tegishli ko’rsatma bera olishi mumkin. Nusxa ko’chirish, tasavvur orqali yozish chiroyli yozishga o’rgatishda yordamchi usullaridir. 5. Harflarning shaklini tahlil qilish. Harf va uning unsurlarini tahlil qilishni turlicha amalga oshirish mumkin. Harflarni unsurlarga ajratib tahlil qilish, har bir harfning necha unsurdan tuzilganligini, har bir unsur qanday shaklga ega ekanligini, bu unsurlar boshqa harflar bilan bog’lanishda qanday ko’rinishga ega bo’lishini o’quvchilar tasavvur etadilar. Ammo soddalashtirilgan 17 harflar alfaviti ko’p harflarni unsurlarga ajratmay, bir butun shaklda yozishni tavsiya etadi. Masalan, kichik b va f harflari unsurlarga ajratilmay, bir butun shaklda yoziladi. Ayrim harflar bir necha insurdan tashkil toipgan bo’lib, ular bir butun shaklda yoziladi, ammo o’qituvchi uning nechta unsurdan iborat ekamnligini faqat eslatib turishi mumkin. Masalan, kichik n va m harfining birinchi unsure bir xil shaklga ega, ammo kichik n harfida bitta ilmoqli kichik tayoqcha bo’lsa, kichik m harfida ikkita ilmoqli tayoqcha bo’ladi. Bu yerda faqat o’qituvchi harflarning nechta unsurdan tashkil topganligini eslatib o’tadi, xolos, yozishda esa bu harflar qo’l harakatini uzmasdan yozishni talab etadi. 6. Yozuv malakasini ongli o’zlashtirish. Chiroyli yozuv qoidalarini yaxshi bilish yozuv malakasining shakllanishiga yaqindan yordam beradi. Chiroyli yozuv qoidalarini qisqa va tushunarli qilib bayon etish lozim, shundagina o’quvchiar uni to’liq o’zlashtirishlari va amalda qo’llashlari mumkin. Masalan, birinchi sinfda dastlab to’g’ri o’tirish, ruchkani to’g’ri ushlash, daftarni to’g’ri holatda qo’yish kabi talablar asosida: so’zlarda harflarning balandligini va qiyaligini bir xilda saqlash, so’zlarda harf unsurlari va harflarning o’ralig’ini bir xil uzoqlikda chamalab yozish qoidalari kelib chiqadi. Faqat ikkinchi sinfdan boshlab chiroyli yozuv malakasiga o’rgatishda yozuv texnikasiga oid bo’lgan: kichik va bosh harflarni bir xil balandlikda chamalab yozish : harf 4-5 harfdan iborat so’zlarni qo’l harkatini uzmasdan bog’lab yozish, tez va toza yozish kabi qoidalar talab etiladi. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan har bir qoida o’zining aniq mazmuniga ega bo;lishi kerak. O’qituvchi har bir qoidani asta -sekin oz o’rnida o’rgatib borishi lozim. Masalan, dastlab yozuvning qiyaligini to’g’ri saqlash qoidalari talab etilgan bo’lsa, bu alifbegacha bo’lgan davrni o’z icvhiga oladi. Bolalar qiya chiziq ahamiyatini yaxshi bilib olganlaridan so’ng, bu qoidalarni harf va so’zlarni yozishda qo’llaydilar. Yozuvning qiyaligi haqidagi tushunchalar chuqur singdirilgandan so’ng, harflarni bir xil masofada etkis yozish qoidalari o’rgatiladi. Harflarni qo’l harakatini uzmasdan yozish qoidalari o’rgatiladi. Chiroyli yozuv deganda biz toza va aniq chiziqlar bo’yicha, husnixat namunalarida ko’rsatilgandek yozilgan xatni tushunamiz. Uchinchi sinfdan boshlab esa bu qoidalarga yana qo’shimcha tez va toza yozish qoidalari kiritiladi. Ammo har bir qoidani har darsda o’quvchini bezdiradigan darajada takrorlash yaramaydi, bunda ongli ravishda o’zlashtirish uchun mo’ljallangan qoidalar asqotishi mumkin. 7. Sanoq – ohang usuli. Bu usuldan foydalanishda o’;qituvchi harf va uning unsurlarini sanash orqali yozdirib tushuntiradi. Bu unsurni ayniqsa savod o’rgatish davrida keng qo’llash mumkin. Sanoq ohang usulining afzalligi shundaki, birinchidan, u harflarning tekis yozilishini ta’minlaydi va harf unsurlarining tushib qolishiga yo’l qo’ymaydi; ikkinchidan, sekin yozadigan o’quvchilarni tez va sinfdagi barcha o;’quvchilar bilan barobar yozishga undaydi; uchinchidan o’;quvchilarga harakatlarni aniq va dadil bajarishni o’rgatadi; to’rtinchidan, sinfda darsni jonlantirishga yordam beradi. 18 Ammo bu usuldan butun dars dovomida foydalanish tavsiya qilinmaydi, chunki o’quvchilar chasrchab, yozuv sifatini pasaytirib yuborishlari mumkin. Sanoq ohang usulini qo’llashda, asosan, harflarning asosiy unsuri “bir”, “ikki”, “uch”, deb sanab boriladi, yordamchi ulash unsuri esa “va” deb bog’lanadi. Masalan kichik m harfini yozishni quyidagicha mashq qilish mumkin. Sanoq-ohang usulini qo’llashda harf yoki unsurlar avval sanoqsiz yoziladi, so’ngra sanoq bilan yozdiriladi. Shuningdek bu usul bilan yozishda dastlab sekinroq keyinchalik uni tezlashtirib yozish ko’rsatiladi. Sanoq - ohang usulidan bo’g’in, so’z va gaplarni yozdirishda ham foydalanish mumkin. 8. Xatolar ustida ishlash. Bu usulni qo’llashdan maqsad har bir o’quvchining o’z xatosini mustaqil topa olishiga va uni tuzatishga o’rgatishdir. O’quvchilarning o’z yozuvlaridagi harflarning to’g’ri yoki noto’g’ri qiyaligini baland yoki past yozilganligini tekshirib chiqish topshiriladi. O’quvchilar navbati bilan o’zlari yo’l qo’ygan kamchiliklarni aytib beradilar, ayrim o’quvchilarga o’qituvchi yordam beradi. Undan tashqari o’quvchilar o’z kamchiliklarini yozuv daftarida yoki “Husnixat” kitobida berilgan namunaga qarab taqqoslash orqali ham tuzatishlari mumkin. Ko’pchilik o’quvchiularning takrorlangan bir xildagi xatolarini o’qituvchi doskada tahlil qilib uni qanday tuzatish yo’llarini ko’rsatib beradi. Birinchi sinfda chiroyli yozuv malakalarini shakllantirish. (2 soat ma’ruza 2 soat amaliy) Birinchi sinfda yozuv mashqlarini tashkil etish birmuncha murakkab bo’lib, u bir necha davrlarga bo’linadi va bir necha xil vazifalarni o’z ichiga oladi. Bolalar o’qituvchining ko’rsatmasiga asosan, doskaga yozgan harf va so’zlarini ko’rib boradilar. So’z va bo’g’inlarnim tahlil qiladilar. Nuqtachalar bian ifodalangan harflarning ustidan boyaydilar. O’quvchialrni yozdirishga o’rgatishdan avval to’g’ri o’tirish qoidalarini tushuntirib berishi shart. Shu bilan o’qituvchi butun dars davomida o’quvchilarga to’g’ri o’tirish qoidalarini eslatib turishi lozim. O’quvchilarda chiroyli, aniq va toza yozishga qiziqish uyg’otish birinchi navbatda o’qituvchiga bog’liq . Boshlang’ich sinf dasturining so’nggi bosqichida yozuvga o’rgatish o’qish darsi bilan yozuv darsini chambarchas bog’lashni maqsad qilib qo’yadi. O’qish darslarida o’quvchilar tovush hamda bosma harflar bilan tanishtirilsa, tovush va harflarni analiz- sintez qilish orqali ularning nutqi o’stiriladi. Shu kabi yozuv darsi ham o’zining ayrim alohida xususiyatiga ega. Masalan, o’quvchilar o’qish darsida alifbe kitobidagi tayyor bosma harflaridan foydalansalar, yozuv darsida bu narsalar ko’rinmaydi. Har bir harf va uning unsurini o’quvchining o’zi namunaga qarab bajarishi shart. Harf va uning unsurlari orasidagi masofalarni to’g’ri saqlash hamda daftarga bir tekis yozish endigina yozishga o’rganayotgan o’quvchi uchun qiyinchiliklar tug’dirishi mumkin. 19 Shuning uchun ham bu sinfda yozuvga o’rgatish o’z navbatida quyidagi qator tushunchalarni bilishni talab etadi. Masalan, “baland-past”, “bir xil”, “keng-tor”, “yaqin- uzoq”, “chapga- o’ngga” va hokazo. O’qituvchi yozuvga o’rgatishga boshlashdan oldin o’quvchilar bilan yuqorida qayd etilgan tushunchalar ustida ish olib borishi lozim. Bu o’quvchilarga harflarning shaklini, uning harakatini yaxshi tushunishlariga katta yordam beradi. Harf va so’zlarni qatorlarga to’g’ri joylashtirish. Yozuvga o’rgatishning dastlabki kunlaridan boshlab harf va so’zlarni qatorlarga to’g’ri joylashtirishga alohida e’tibor berish lozim. Ularga birinchi tayyorgarlik mashqlaridan boshlab harflar orasidagi masofani teng saqlashga o’rgatiladi. Agar o’quvchilar tayoqchalar o’rtasidagi masofani tor qilib qo’ysalar, ularga kengroq qilib yozish tushuntiriladi, aksincha ular o’rtasidagi masofa haddan tashqari olis bo’lsa, o’qituvchi yaqinroq yozishni o’rgatishi lozim. Ba’zi bir o’quvchilar so’zlar orasidagi masofani ruchkaning yo’g’onligiga teng qilib olish mumkin degan ko’rsatmalarni beradilar. Bunday tushuncha noto’g’ridir, chunki o’quvchilarning ruchkalari har xil yo’g’onlikda bo’lishi mumkin. Undan tashqari, ruchkani daftar ustiga qo’yib o’lchash ham yozuv qoidalariga ziddir. O’quvchilarni chamalashga, bir qatorda joylashgan harflarning soni bilan ham o’rgatish mumkin. Masalan: bir qatorga kichik “u” harfidan 10 ta joylashtirish mumkin, undan kam bo’lsa tor bo’lib qolishi mumkin. Ammo bunday chamalash mashqlarini faqat 1- sinfda o’tkazish mumkin. II- IV sinflarda esa yozuvning yirik va maydaligiga qarab harflar bir qatorga oz yiki ko’p joylashishi mumkin. Harflarning qiyaligini to’g’ri saqlash. Bolalarning yozuvlari har xil qiyalikda bo’lishi mumkin. Agar harflarning asosiy elementlari daftar chizig’iga nisbatan tik holatda qo’yilsa, yozuvning holati ham tik bo’ladi. Harf elementlari o’ng tomonga qiya bo’lib, o’tmas burchak hosil qilishi mumkin. Biz o’quvchilarni o’ng tominga qiya qilib yozishga odatlantirishimiz lozim. O’ng qo’l bilan yozadigan kishilar uchun yozuvning qiyaligi ong tomonga moslashtirilishi faqat harflarning shaklini chiroyli qilish uchun emas, yozuvning qiyaligi uchun mos keladi. Yozuvning qiyaligini to’g’ri saqlash, qo’l va barmoqlarni ortiqcha zo’riqtirmaydi. Yozuvning o’ng tomonga qiyaligini saqlash tirsaklarni bir tomonga erkin yuritish uchun qulay bo’lib, parta ustidagi daftarning turish holatiga bog’liqdir. Yozayotganda daftarning holati bir tomonga qiya bo’lishi o’z- o’zidan yozuvning qiyaligini ta’minlaydi. Yozuvning qiyaligini saqlashda daftardagi siyrak qiya chiziqlar ham katta yordam beradi. Bunday mashq qilishda daftarning holati o’zgarsa ham, yozuvning qiyaligi o’zgarmasligi mumkin. Shuning uchun qiya chiziqli daftarlardan faqat dastlabki mashqlarni bajarishda foydalaniladi. Qiya shaklda yozishga o’rgatishning o’ziga xos usullari mavjud. O’quvchiarga dastlab eng sodda shakldagi kichik tayoqchalarni yozdirib mashq qildirish vaqtida tik va qiya tayoqchalarning farqini o’rgatish lozim. 20 Buning uchun o’qituvchi doskada ikki xil shaklda (qiya va tik) tayoqchalar shaklini yonma – yon yozib ko’rsatish va ualrning farqlarini chuqur tahlil qilib berishi lozim. Bunday mashqlar o’quvchilarning ongida uzoq vaqt saqlanadi va xatolarining oldini oladi. Shuningdek, yozuvning to’g’ri bo’lishi uchun daftarning qiya holatiga ham e’tibor berish lozimligi tushuntiriladi va ko’rsatiladi. Daftarning parta ustida noto’g’ri turishi gigiyena qoidalarining buzilishiga ham sabab bo’ladi, chunki o’quvchi yozuvning qiyaligini saqlash uchun o’z gavdasini har xil holatda tutishi mumkin. Daftarning pastki chap burchagi ko’krak o’rtasiga to’g’ri bo’lishi yoki daftarning qiya chizig’i partaning chetiga tik bo’lishi kerak. Daftarning beti satrlarga to’lib borgan sari yuqoriga surib boriladi. Chap qo’l bilan esa daftarning yuqori tomioni bosib turiladi. Buning uchun sinf partasining ustiga ikki o’quvchining har biri uchun alohida ingichka qiya tekshiruv chiziq chizib qo’yiladi. Bu chiziqning pastki uchi o’quvchilarning chap ko’kraklari o’rtasiga to’g’ri bo’lib, partaning old qirrasiga nisbatan 70 daraja qiya bo’ladi. Agar daftarning chap beti to’lsa, daftarning buklanadigan joyi tekshiruv chiziqqa tog’rilab olinadi va o’ng betiga yozishga o’tiladi. O’quvchialrga harflarni qiya yozishga o’rgatish malakasini oshirish ancha murakkab jarayon bo’lib, o’qituvchidan sabr- toqat, katta kuch talab etadi. O’qituvchi surunkali ravishda turli mashqlar olib borishi, ularning harakatlarini qunt bilan kuzatib borishi lozim. Faqat uzoq muddatli mashqlardan so’ng ko’zda tutilgan maqsadga erishish mumkin. O’qituvchi tomonidan berilgan barcha ko’rsatmalarga qaramay, ayrim o’quvchilar harflarni har xil qiyalikda yozadilar. Masalan, “b” harfini chap tomonga qiya qilib yozsalar, kichik “g” harfini chap tomonga haddan ziyod og’dirib yozadilar: Yuqorida ko’rsatib o’tilgan kamchiliklarni tuzatish uchun o’quvchilarga o’z xatolarini topishga yordam b eradigan grafik mashqlar berilishi kerak. O’quvchilarga dastlab bir-ikki harf yozdirilib, ular orasiga qiya chiziqchalar qo’ydiriladi, va shu chiziqchalarga taqqoslash orqali o’quvchilar o’z xatolarini tushunadilar hamda uni tuzatishga kirishadilar. Harflarni bir xil balandlikda yozish. Matndagi harflarning bir xil balandlikda yozilishi chiroyli yozuvga o’rgatishning shartlaridan biridir. Yozuvda harflarning bir xil balandlikda saqlash ancha qiyin bo’lib, o’quvchi barcha imloga oid malakalarni egallay olmaydi. Shuning uchun 1- sinfdan boshlab, siyrak qiya ikki chiziqli daftarga yozdirib mashq qildiriladi, so’ngra siyrak qiya chiziqsiz daftarga va 2- sinfning ikkinchi yarmidan boshlab bir chiziqli daftarga yozdirib mashq qildiriladi. Birinchi sinfda kichik harflarni 5mm balandlikda (bu o’lcham yozuv daftarining satr chizig’iga teng) yozdirib mashq qildiriladi, bosh harflar esa kichik harflarga nisbatan ikki barobar baland qilib yozdiriladi. Birinchi sinfning oxirlari va ikkinchi sinfdan boshlab ayrim o’quvchilarda yozuvning maydalashib qatorlar orasidan pastga qarab borishinin ko’rish mumkin. Bu yozuv tezligining oshib borayotganligidan dalolat beradi. Bir chiziqli daftarga mashq qilishdan oldin, o’qituvchi doskada harflarni bir tekis, ravon yozish qoidalarini mukammal tushuntiradi. Chunki bir chiziqli daftarda harflarning 21 balandligini belgilab turuvchi tekshiruv chiziq yo’q, endi o’quvchi ularni chamalab yozishga o’rganishi lozim. Masalan bir chiziqli daftarni teng uch qismga bo’lib, uchdan bir qismidan esa bosh harflarni yozish lozim: Kichik va bosh harflar alohida mashq qildiriladi. Bir chiziqli daftraga chamalab yozish ancha murakkab. Shuning uchun o’qituvchi dastlabki davrlarda o’quvchilarni diqqat bilan kuzatib borishi zarur. Yozuvdagi kamchiliklar ayniqsa, III va IV sinflarda ko’proq ushraydi, chunki bu davrda o’quvchilarda kattalarga xos bo’lgan alohida yozuv shakllana boradi. Bu davrdagi yozuvning shakllanishiga alohida ahamiyat berish kerak. Chiroyli yozuvga o’rgatishda harflarning balandligini bir xilda saqlash qanchalik zarur bo’lsa, harflar va so’zlar orasidagi masofani to’g’ri chamalab yozish ham katta ahamiyatga ega. Alifbodagi ayrim harflar keng, ayrimlari esa tor yoziladi. So’z va gaplarni yozishda esa ana shu farqni yaxshi ajrata bilish lozim. Harflar va harf elementlari orasidagi masofani chamalab yozishga alifbe davridan boshlab o’rgatish, keyinchalik esa buni muntazam ravishda tekshirib borish zarur. Gaplarni yozishda so’zlar orasidagi masofa bir harf enida bo’lishi kerak. Harf elementlari va ular orasidagi masofani chamalab yozishga o’rgatish uchun quyidagi vazifalar bajartiriladi. 1. O’quvchilarga husnixat kitobidagi namunaga qarab yozdirib, ularin tahlil qilish. 2. Husnixat kitobidan harf va ularning elementlari orasidagi masofani chamalab yozishga o’rgatuvchi mashq va topshiriqni ko’chirib yoish. 3. O’quvchilarning ishlarini kuzatib chiqib, qaysi qaysi o’quvchi tor, keng qaysi pala partish yozganinni aniqlash. 4. Shundan so’ng 3-4 ta daftrani yig’ib olib, kamchiligi birgalikda tahlil qilinadi. 5. Harf va so’zlar orasidagi masofani chamalab yozishga o’rgatish birinchi sinfda butun o’quv yili davomida muntazam olib borilishi, ikkinchi va undan keyingi sinflarda ham bu malakalarni egallash davom ettirilishi kerak. Harflarni bir xil balandlikda va kenglikda yozishga o’rgatish bilan birga tez va ravon tekis qilib yozish chiroyli yozuvning muhim ishlaridan biridir. Chiroyli va tez yozishning asosiy siri uning bir xil o’lchamdagi ravon harakatidir. Bir maromda harakat qilib yozish, har bir harf va uning elementlari bir xil balandlikda va qiyalikda bo’lishi alohida go’zallik kashf etadi. Ammo, o’quvchilar bunday malakalarga tezda erisha olmaydilar. Yozuvning ravon bo’lishi, uning tezligi bilan bog’liqdir. Masalan, endigina yozuv mashqini boshlagan olti yetti yoshli o’quvchi bir minutda 4- 6 harfni yozish mumkin. Yozuvning tezligini oshirib borishda bolalarning qo’l harakati bir maromda bo’lishiga alohida e’tibor berish, barmoqlarining charchab qolishiga yo’l qo’ymaslik kerak. Agar o‘quvchilarni charchatib qo’ymasdan sanoq- ohang usulida asta sekin yozuv tezligini oshirib borilsa, u bolalarda katta qiziqish uyg’otib yaxshi samaralar berishi mumkin. Yozuvning tezligi o’quvchilarning imlo qoidalarini qay darjada bilishiga bog’liqdir, agar o’quvchi so’zlarni yaxshi o’qisa, xatolarga yo’l qo’ymasa, tez va to’g’ri yozadi. 22 Yozuvning tezligi bola yuqori sinfda ko’chgan sari orta boradi. Agar o’quvchi o’quv yilining boshida 4-6 harf yozgan bo’lsa, o’quv yilining oxiriga kelib 7-9 harf yoza oladi, 2- sinf o’quvchisi o’quv yilining oxirida 23-25 harf yozishi, 3- sinf o’quvchisi o’quv yilining oxirida 32-35 harf, 4- sinf o’quvchisi esa minutiga 40-45 ta harf yozilishi mumkin. Yozma ishlarning turli shakllarida ( ko’chirib yozish, aytib turib yozdirish bilan yoki yoddan yozish) bu tezlik bir oz ortiq yoki kamroq bo’lishi mumkin. Yozuv tezligini oshirishning yana bir imkoniyati ko’proq qo’l va barmoqlarning erkin va yengil harakatiga bog’liqdir. Buning uchun qo’l va barmoq muskullarining harakatini o’stiruvchi hamda tez va ravon yozishga o’rgatadigan turli mashqlarni bajartirish kerak. Masalan, maktabga ilk bor qadam qo’ygan o’quvchilar uchun quyidagiga o’xshash shakllarni chizdirib yoki havoda mashq qildirish mumkin. 1. Dam olmasdan va qo’l harakatini uzmasdan o’ngdan chapga, chapdan o’ngga harakat qildirish: 2. Barmoq muskullarining harakatini o’stirish uchun yuqoridan pasga, pastdan yuqoriga harakat qildirish: 3. Barmoq va qo’l muskullarini o’stiruvchi mashqlar: 4. Yelka va qo’l muskullarini o’stiruvchi mashqlar: Bulardan tashqari, har bir harf elementlarini mashq qildirish, uchun shu elementlarga mos mashqlar tanlab yozdirish mumkin. I va II sinf o’quvchilarga esa quyidagi mashqlar beriladi. 1. Soat mili bo’yicha barmoq va panja muskullarini o’stiruvchi mashqlar: Bunday mashqlar cho’zinchoq doira shaklidagi harflarni yozishda katta yordam beradi. 2. Tugunchakdagi ipni chuvalatib yozish va o’rash shaklidagi mashq: Bunday mashqlar qo’l harakatini uzmay yozadigan harflarni mashq qilish uchun yordam beradi. 3. Soat mili bo’yicha va unga qarshi barmoq va qo’l muskullarini o’stiruvchi mashqlar: Qo’l, barmoq va panja muskullarini o’stiruvchi mashqlar bilan bir qatorda harf elementlariga yaqin bo’lgan hamda harflarni yozishda yordam beradigan turli shakllardan ham foydalanish mumkin. Ammo bunday mashqlar yozuvga o’rgatish davrida olib borilishi kerak: III va IV sinflarda esa yozuvning tezligini va uning ravon bo’lishini ta’minlovchi quyidagicha mashqlar berilishi mumkin: Yuqorida ko’rsatib o’tilgan mashqlardan o’z o’rnida unumli foydalanilsa, yozuv malakalarini shakllantirishda yaxshi natijalarga erishish mumkin. Ona tili darslari bilan husnixat darslarini bog’lab o’tish metodikasi. (2 soat ma’ruza 4 soat amaliy) Birinchi sinfda yozuv mashqlarini tashkil etish birmuncha murakkab bo’lib, u bir necha davrlarga bo’linadi va bir necha xil vazifalarni o’z ichiga oladi. Bolalar o’qituvchining so’zini tinglaydilar, doskaga yozgan harf va so’zlarni ko’rib boradilar, ayrim matnlarni 23 ko’chirib yozadilar, so’z va bo’g’inlarni tahlil qiladilar, nuqtalar bilan ifodalangan harflarning ustidan bo’yaydilar va h.k. Ayrim vaqtlarda o’qituvchi o’quvchilarni yozdirishga boshlashdan oldin to’g’ri o’tirish qoidalarini tushuntirib beradi, ammo dars o’rtalariga borib, bu narsa ularning esidan chiqib qoladi, natijada o’quvchilar qanday noto’g’ri o’tirgan bo’lsalar darsning oxirigacha shunday o’tiradilar. Shuning uchun o’qituvchi butun dars davomida o’quvchilarga to’g’ri o’tirish qoidalarini eslatib turishi, maqsadga muvofiqdir. Bu masalani oson hal etishning yana bir yo’li sinfga to’g’ri o’tirish va ruchkani to’g’ri ushlash qoidalari ko’rsatilgan ko’rgazmali qurollar osib qo’yishdir. O’quvchilarda chiroyli aniq va toza yozishga qiziqish va muhabbat uyg’otish uchun birinchi navbatda o’qituvchining o’zi chiroyli yozishi lozim, bu sohada o’quvchilarning taqlidchanligini unutmaslik k\erak. Boshlang’ich sinf dasturining so’nggi bosqichida yozuvga o’rgatish o’qish darsi bilan yozuv darsini bog’lab o’tishni maqsad qilib qo’yadi. O’qish darslarida o’quvchi tovush hamda bosma harflar bilan tanishtirilsa, tovush va harflarni tahlil va taqlid qilish orqali ularning nutqi o’stiriladi. Shu kabi ayrim yozuv darsi ham o’zining ayrim maxsus xususiyatiga ega. Masalan, o’;quvchilar o’qish darsida alifbe kitobidagi tayyor bosma harflardan foydalansalar, yozuv darsida bu narsa ko’rinmaydi. Har bir harf va uning elementlarini o’quvchining o’zi namunaga qarab bajarishlari shart. Harf va uning elementlari orasidagi masofalarni to’g’ri saqlash hamda daftarga bir tekis yozish endigina yozishga o’rganayotgan o’quvchi uchun qiyinchilik tug’dirishi mumkin. Shuning uchun ham bu sinfda yozuvga o’rgatish o’z navbatida quyidagi qator tushunchalarni bilishi talab etiladi. Masalan “baland- past”, “bir xil”, “keng- tor”, “yaqin- uzoq”, “yuqoriga”, “pastga”, “o’rta”, “oraliq”, “uzunroq- kaltaroq”, “teng”, “to’g’ri chiziq”, “qiya chiziq”, “o’ngga- chapga” va h.k O’qituvchi yozuvga o’rgatishdan oldin o’quvchilar bilan yuqorida q ayd etilgan tushunchalar ustida ish olib borishi lozim. Bu o‘quvchilarga harflarning shaklini uning harakatini yaxshi tushuntirishlariga katta yordam beradi. Xulosa qilib aytganda , yozish malakasi o’qish malakasiga nisbatan ancha murakkabdir. Shuning uchun birinchi sinfda yozuv mashqlari uchun berilgan alifbegacha bo’lgan davrni birmuncha uzaytirish mumkin. Ammo bu davrda yozuv darsi bilan o’qish darsi o’rtasida birmuncha farq bo’lishi mumkin, bundan cho’chimaslik kerak, chunki bu vaqtda o’quvchilar so’z va harflarni otilgan materialllar asosida yozib o’rganadilar. Keyinchalik esa o’qish bilan yozuv darsi bir- biri bilan, uzviy bog’langan holda davom etadi. Yozuv darsiga taaluqli bo’lgan ayrim xususiyatlar hisobga olingan holda tayyorgarlik mashqlari beriladi. O’qishning birinchi haftalaridagi tayyorgarlik mashqlari, asosan, og’zaki nutqni o’stirishga qaratiladi. Ammo butun bir soatlik dars davomida og’zaki nutq bilan shug’ullanish bolalarni zeriktirib qo’yishi mumkin. Shuning uchun bu darslarning yarmini og’zaki nutq o’stirishga , ikkinchi yarmini esa yozuv darsiga taalluqli bo’lgan tayyorgarlik mashqlarini bajarishga qaratish lozim. Bu mashqlarni qiziqarli chiqishi uchun rangli qalam 24 yoki flomasterdan foydalanish mumkin. Bu davrda husnixatga oid tayyorgarlik mashqlarini tashkil etish muhim ahamiyatga ega. Kichik yoshdagi o’quvchilarning barmoq va qo’l muskullari yaxshi rivojlanmaganligini hisobga olib, oddiy katak daftarga (5*5mm) yozdirish talab etiladi. Bunday kataklar ichida raqamlarni yozishga o’rgatish va boshqa matematik yozuvlarni bajarish ancha oson. O’quvchilarni raqamlarni yozishga o’rgatish jarayonida ko’zlangan maqsadga erishish uchun yozuv mashqlarini to’g’ri tashkil etish va uning uslublaridan to’g’ri foydalanish lozim. Bolalarni raqamlarni to’g’ri yozishga o’rgatishda mustaqil va amaliy ishlarga ham alohida e’tibor berish lozim. Chunki o’quvchilar harflarni bo’yash , kataklarga joylashtirish orqali ham yozuv malakasini egallashga o’rganadilar. Tayyorgarlik mashqlari tugagandan so’ng o’quvchilarni raqamlarni yozishga orgatiladi. Raqamlarni to’g’ri yozish uchun quyidagi talablarga amal qilish kerak: 1. Hamma raqamlar kataklar ichida to’ldirib bir tomonga qiya qilib yoziladi. 2. Raqamlarning eni balandligining 2/3 qismida yoziladi. 3. Har bir raqamni yozdirishdan oldin u qanday elemantlardan tuzilganligini va yozilish harakatlarini doskada amaliy ko’rsatiladi. 4. Namuna tarzida yozib ko’rsatilayotgan raqam doskada katta hajmda bo’lib, har bir o’quvchiga ko’rinib turishi lozim. 5. O’quvchining o’qituvchining ko’rsatmasi asosida havoda mashq qilganlaridan so’ng yozishga ruxsat etiladi. 6. O’quvchilarning yozgan raqamlarini o’qituvchi muntazam kuzatib , tegishli yordam berib borishi zarur. Ayrim o’qituvchilar raqamlarni yozish qoidalarini o’zlari ham bilmasliklari mumkin, shuning uchun biz quyida raqamlarni qanday yozilish qoidalarini ko’rsatib o’tamiz. 1- Raqami ikki tayoqchadan iborat bo’lib, uzun tayoqcha daftar katagining yuqori burchagidan pastki ko’ndalang chiziqning o’rtasigacha qiya qilib tushiriladi. Kichik tayoqcha bilan uzun tayoqcha , qo’l harakatini uzmasdan bir butun shaklda yoziladi. 2- Raqami yozuvdagi so’roq belgisiga o’xshash bo’lib, bir butun shaklda yoziladi, pastki to’lqinsimon chizig’i daftar pastki chizig’ining ustida joylashadi. Uni tuguncha yoki to’g’ri shaklida yozish mumkin emas. #68 3- Raqami ikki elementdan, ustki va pastki yarim chiziqlar hamda doiralarda iborat bo’lib, qo’l harakati uzilmay bir- biriga bog’lab yoziladi. Bu raqamni yozishda uning qiyaligiga e’tibor berish lozim. #69 4- Raqamo uch element “tayoqcha” lardan iborat bo’lib, uchinchi tayoqchani yozishda qo’l harkati uziladi. Uning birinchi tayoqchasi daftar katagining yuqori chizig’iga o’rtasidan boshlanib, bir tomonga qiya holatda katakning o’rtasidan bir oz pastroqqa tushiriladi va o’ng tomoga qo’l harakatini uzmasdan ko’ndalang chiziq chiziladi. 5- Raqami uch elementdan iborat bo’lib, birinchi kichik yoy shaklidagi elementi yoziladi, so’ngra kichik tayoqcha va o’ng yarim doira shaklidagi elementlari qo’l harakatini uzmasdan bog’lab yoziladi. 6- Raqami bir butun shaklda yoziladi u chap yarim cho’zinchoq doiaradan iborat 25 7- Raqami uch elementdan iborat bo’lib, kichik to’lqinsimon chiziqdan iborat. Kichik ko’ndalang tayoqcha, uzun tayoqchaning teng o’rtasida bo’lishi shart 8- Raqami, kichik va katta cho’zinchoq doiralardan iborat bo’lib, butun shaklda qo’l harakatini uzmay yoziladi. 9- Raqami kichik cho’zinchoq doira va o’ng yarim cho’zinchoq doiradan iborat bolib, bir butun shaklda yoziladi. 0-nol alifbodagi “o” harfi shaklida quyidagicha yoziladi. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan barcha qoidalarni o’qituvchi koundalik dars jarayonida o’quvchilarga eslatib ko’rsatib borish lozim. Har bir o’quvchi raqamlarni qayerdan boshlashni katak ichida qanday joylashtirish, qayerda tugashini yaxshi o’rganib olgan taqdirdagina xatoga yo’l qo’ymaydilar. O’quvchilar oddiy katak daftarga o’tganlaridan so’ng raqamlarning o’lchami maydalashib boradi, chunki misol va masalalarni yechishda raqamlar bir- biri bilan qo’shilib ketmasligi kerak. Shuning uchun raqamlarni katak daftarning ko’ndalang chizig’I ustida yozish mashq qildiriladi. Matematika darslarida ham yozuvning sifat va samaradorligini oshirish uchun umumiy metodik, gigiyenik va kallografik talablar qo’yiladi. Maktab dasturida ko’rsatilganidek, bolalarning yozuvlari toza, aniq va chiroyli bo’lishi kerak. Bu talabni har bir o’quvchi yaxshi bilishi va sedan chiqarmasligi kerak, shundagina “Ta’lim to’g’risida”gi Qonunni bajargan bo’lamiz. Alifbodagi barcha harflarni to’g’ri yozishga o’rgatib mashq qildirilgandan so’ng ham ayrim o’quvchilar harf va uning elementlarini buzib yozadilar. Bunday xatolarni bo’lmasligi uchun o’quvchilar bilan turli mashqlarni bajarishlozim. Bir chiziqli daftrada harflarning balandligi va qiyaligini chamalab yozishga o’rgatish asosiy maqsad qilib qo’yilishi kerak. Harflarning qiyaligini to’g’ri saqlash daftarning parta ustidagi holatiga ham bog’liq. Bu haqida biz daftra tutish qoidalari bo’limida batafsil to’xtalganmiz. Harflarning balandligini chamalab yozishga o’rgatilgandan so’ng,harflarning qiyaligini to’g’ri saqlashga yordam beruvchi hamda tekshiruvchi qo’shimcha qiya chiziqlar orqali mashq qildirish mumkin: Bunda o’quvchilar harflar yonidagi tayoqchalarga qarab harflarning qiyaligini to’g’rilab , o’zlarining yozuvlarini tekshirib boradilar. Katta va kichik harflarning yozilishi qoidalari birinchi yarim yilda aniq ko’rsatib o’tilgan, shuning uchun har bir harfning yozilish vositasi ustida to’xtalib o’tmay, bir chiziqli daftrada harflarning joylashishi, tezligi, murakkab bog’lanishlar qiyalikni saqlash qoidalari , qo’l uzmay yozish, chamalashga o’rgatish, xatolar ustida mashq qilish kabilar ustida to’xtalib o’tamiz. O’quvchining bu davrdagi eng asosiy vazifalaridan biri chiroyli yozuv uchun qo’yilgan talablarni yanada mustahkamlashdan iborat. Har bir chiroyli yozuv darsida o’quvchilarning partada o’tirishlari, daftarning to’g’ri turishga ruchkadan foydalanish, sinfdagi yorug’likni qaysi tomondan tushayotganligi o’quvchining diqqat markazida bo’lisghi kerak. Ammo yozuv gigiyenasi talablari bo’yicha uzluksiz yozuv mashg’uloti 8-10 minutdan oshmasligi zarur. 26 Masalan kichik “u” harfining yozilish qoidalari o’quvchilarga tanish bo’lsa ham, bir chiziqli daftraga uning yozilish qoidalarini qayta ko’rsatib berish zarur: Bu harfni yozishda o’quvchilar quyidagi xatolarga yo’l qo’yishlari mumkin: a) Harf elementlari orasidagi masofalarni juda keng yoki tor va burilish joyini qirrali qilib yozadilar: Bu kamchiliklarni yo’qotish uchun o’qituvchi doskada harf elementlari orasidagi masofani bir xilda saqlab yozishni manuma qilib ko’rsatishi lozim. b) Harfni juda yirik yoki juda mayda qilib yozadilar: Bunday kamchiliklarni oldini olish uchun bir chiziqli daftarning parallel chiziqlari orasidagi masofani teng 3 bo’lakka bo’lib, bir qismida kichik harflarni, uchdan ikki qismida bosh harflarni yozdirib mashq qildirish lozim. Kichik “i” harflarini yozishda uni chiziqlar orasidagi masofani 1/3 qismidan boshlash lozim: Bu harfni yozishda o’quvchilar uning o’rtasidagi tayoqcha qismini haddan tashqari burib yuboradilar, vaholanki, uning qiyaligi 75darajadan oshmasligi kerak. O’quvchilarda uchraydigan bunday kamchiliklarining oldini olish uchun kichik “i” harfi yoniga kichik tayoqchalarni qo’yib yozdirish lozim: Kichik “n” harfini yozishda o’quvchilar quyidagi xatolarga yo’l qo’yishlari mumkin: a) Harf elementlarining quiyaligini bir xilda saqlamaslik: b) Harf elementlari orasidagi masofaning keng yoki tor bo’lishi: Kichik “m” harfini yozishda uchraydigan asosiy kamchilik, harf elementlar orasidagi masofani to’g’ri saqlay olmaslik: Kichik “o” harfi cho’zinchoq doira shaklida bo’lib, uni ikki xil shaklda ulash elementi bilan va ulash elementisiz yozdirib mashq qildiriladi. Bu harfni yozishda o’quvchilar quyidagi xatolarga yo’l qo’yishlari mumkin: Kichik “a” harfi ikki elementdan tuzilgan bo’lsa ham ular bir- biriga bog’lab yoziladi. Shuning uchun o’qituvchi o’quvchilarga bu harfni yozish qoidalarini doim eslatib turish, qo’l harakatini uzib yozishga yo’l qo’ymasligi kerak. O’quvchilarning yozuvga quyidagiga o’xshash noto’g’ri yozilgan kichik “a” harfini uchratish mumkin: a) Kichik “a” harfini ikkinchi elementi birinchi cho’zinchoq doira elemntidan yuqoriga chiqib ketadi: b) Cho’zinchoq doira shakldagi elementini ochiq qoldirib so’zkarda o’qishni qiyinlashtiradilar: c) Elementlarning qo’shilish joyida burchak (joy) qoldirmaydilar:# 149 Bu xatolarni yo’qotish uchun doskada ularning yozilish qoidalarini qayta ko’rsatib berish lozim. Katta “P” harfi ham qo’l harakatini uzib yozishni talab etadi. Bu harfning ikkinchi elemntining yozilish qoidalarini ko’proq tushuntirish lozim “P” harfi kichik harflar bilan yordamchi ulash elementi orqali bog’lanadi: O’quvchining daftarlarida “P” harfining quyidagiga o’xshash noto’g’ri yozilgan shakllarini uchratish mumkin: 27 Kichik “y” harfini yozishda ham qo’l harakati uzilmaydi. Uning birinchi elementi kichik “u” harfinig elementi kabi yozilib, ikkinchi elementi esa satr chizig’idan pastga tushirib, tuguncha hosil qilib , boshqa harflar bilan bog’lanadi: Bu harfni yozishda uchraydigan asosiy kamchilik tugunchakli elementi juda qisqa yoki juda uzun yozilishidir: Kichik “g” harfi ikki elementdan iborat bo’lsa ham bir butun shaklda , o’zidan oldingi va keying harflar bilan bog’lab yoziladi: Bu harflarni yozishda quyidagi xato va kamchiliklarni uchratish mumkin: Yuqoridagi xatolarni yo’qotish uchun harflar bilan bir qatorda osti tugunchakli uzun tayoqcha shakldagi elementini yozdirib mashq qilish zarur: Katta “K” harfini yozishda o’quvchilar ruchkani chiziqnig ustidan qayta aniq yurgiza olmaydilar yoki qo’l harkatini uzib yozadilar: Bu kamchiliklarni yo’qotish uchun qo’lni uzmasdan qo’shib yozishni muntazam ta’kidlab turish lozim. Katta “H” harfini yozishda quyidagi kamchiliklarini uchratish mumkin: Katta “B” harfini yozishda o’quvchilar yarim cho’zinchoq doira elementilari nisbatan to’g’ri ololmay quyidagi xatolarga yo’l qo’yadilar: Katta “D” harfini yozishda qo’l harakati uzilmaydi va bir butun shaklda yoziladi, ammo bu harfni yozishda o’quvchilar quyidagi xatolarga yo’l qo’yadilar: Katta “A” harfi qo’l harakatini uzmasdasn bog’lab yoziladi. Bu harfni yozishda quyidagi kamchiliklarni uchratish mumkin: a) Harf elementlari orasidagi masofani juda tior yoki keng qilib yuboradilar. b) Tugunchakli elementlarni juda katta yoki kichik qilib yozadilar: c) Haddan ziyod qiya qilib yozadilar: Kichik “r” harfining yozilishida qiyinchili tug’ilmaydi, ammo shunga qaramay, ayrim o’quvchilar tomonidan quyidagiga o’xshash xato yozilgan shakllarni uchratish mumkin: Katta “E” harfi tashqi ko’rinishidan sodda bo’lsa ham, yozishda quyidagi kamchiliklarni ko’rish mumkin: a) Harf elementlari orasidagi nisbatni to’g’ri ololmaydilar: b) Talab etiladigan 75 daraja qiyalikni saqlay olmay tik yozadilar: Bu kamchiliklarni yo’qotish uchun bir necha qator harflar bilan qiya shaklidagi tayoqchalarni yozdirib mashq qildirish lozim. Oz komplektli boshlang’ich sinflarda chiroyli yozuv darslarini tashkil etish. (2 soat ma’ruza) Boshlang’ich sinf dastur talablariga ko’ra 1 sinfning IV choragida yozuv darslari uchun 24 soat vaqt ajratilib, yndan haftada 1 soat chiroyli yozuv uchun ajratilgan. Bu davrda o’qituvchi yozuv malakalarini yanada takomillashtirish, yozuv gigiyenasi qoidalariga rioya qilish, hamda harflarning shakli va ularning bog’lanishi, qo’l harakatini uzmasdan yozish, so’z, bo’g’in va gaplarning ravon bo’lishiga e’tibor berishi lozim. 2- sinfda chiroyli yozuv uchun haftada bir soat vaqt ajratilib, yiliga 34 soatni tashkil etadi. 28 Bu davrda oq’uvchilardan ruchkani to’g’ri ushlash, daftarning holatini to’g’ri tutish, to’g’ri o’tirish kabi gigiyenik qoidalar talab etiladi. Shuningdek harflarning sodda va murakabligiga qarab guruhlarga bo’lib yozdiriladi. Ayrim bo’g’in va sodda so’zlar qo’l harakatini uzmasdan bog’lab yozdiriladi. 3- sinfda husnixat mashqlari ona tili darslari bilan har kuni (8-10 minut) qo’shib olib boriladi. Bu davrda yozilishi va bog’lanishi murakkab bo’lgan kichik va bosh harflarni yozish qoidalari mashq qildiriladi. Ayniqsa bu davrda bog’lanishi murakkab bo’lgan so’z va gaplarni ravon yozish ustida mashqlar o’tkaziladi. 4- sinfda ham chiroyli yozuv mashqlari ona tili darslari bilan har kuni (8-10 minut) qo’shib olib boriladi. Bu davrda harflarni qoida bo’yicha to’g’ri yozish malakalari mustahkamlanadi. So’z va gaplarda bog’lanishli harflarni topib, tahlil qilinadi hamda ravon va tez yozish malakalari rivojlantirilib, o’quvchilarning yozuvlarida uchraydigan tipik xatolar ustida mashq qildiriladi. Boshlang’ich sinf dasturining so’nggi bosqichida yozuvga o’rgatish o’qish darsi bilan yozuv darsini bog’lab o’tishni maqsad qilib qo’yadi. O’qish darslarida o’quvchi tovush hamda bosma harflar bilan tanishtirilsa, tovush va harflarni tahlil va taqlid qilish orqali ularning nutqi o’stiriladi. Shu kabi ayrim yozuv darsi ham o’zining ayrim maxsus xususiyatiga ega. Masalan, o’;quvchilar o’qish darsida alifbe kitobidagi tayyor bosma harflardan foydalansalar, yozuv darsida bu narsa ko’rinmaydi. Har bir harf va uning elementlarini o’quvchining o’zi namunaga qarab bajarishlari shart. Harf va uning elementlari orasidagi masofalarni to’g’ri saqlash hamda daftarga bir tekis yozish endigina yozishga o’rganayotgan o’quvchi uchun qiyinchilik tug’dirishi mumkin. Shuning uchun ham bu sinfda yozuvga o’rgatish o’z navbatida quyidagi qator tushunchalarni bilishi talab etiladi. Masalan “baland- past”, “bir xil”, “keng- tor”, “yaqin- uzoq”, “yuqoriga”, “pastga”, “o’rta”, “oraliq”, “uzunroq- kaltaroq”, “teng”, “to’g’ri chiziq”, “qiya chiziq”, “o’ngga- chapga” va h.k O’qituvchi yozuvga o’rgatishdan oldin o’quvchilar bilan yuqorida q ayd etilgan tushunchalar ustida ish olib borishi lozim. Bu o‘quvchilarga harflarning shaklini uning harakatini yaxshi tushuntirishlariga katta yordam beradi. Xulosa qilib aytganda , yozish malakasi o’qish malakasiga nisbatan ancha murakkabdir. Shuning uchun birinchi sinfda yozuv mashqlari uchun berilgan alifbegacha bo’lgan davrni birmuncha uzaytirish mumkin. Ammo bu davrda yozuv darsi bilan o’qish darsi o’rtasida birmuncha farq bo’lishi mumkin, bundan cho’chimaslik kerak, chunki bu vaqtda o’quvchilar so’z va harflarni otilgan materialllar asosida yozib o’rganadilar. Keyinchalik esa o’qish bilan yozuv darsi bir- biri bilan, uzviy bog’langan holda davom etadi. Yozuv darsiga taaluqli bo’lgan ayrim xususiyatlar hisobga olingan holda tayyorgarlik mashqlari beriladi. O’qishning birinchi haftalaridagi tayyorgarlik mashqlari, asosan, og’zaki nutqni o’stirishga qaratiladi. Ammo butun bir soatlik dars davomida og’zaki nutq bilan shug’ullanish bolalarni zeriktirib qo’yishi mumkin. Shuning uchun bu darslarning yarmini og’zaki nutq o’stirishga , ikkinchi yarmini esa yozuv darsiga taalluqli bo’lgan tayyorgarlik 29 mashqlarini bajarishga qaratish lozim. Bu mashqlarni qiziqarli chiqishi uchun rangli qalam yoki flomasterdan foydalanish mumkin. Bu davrda husnixatga oid tayyorgarlik mashqlarini tashkil etish muhim ahamiyatga ega. Yozuvga tayyorgarlik mashqlarini tashkil etish. Birinchi sinf o’quvchilari bilan tayyorgarlik mashqlarini to’g’ri olib borish uchun quyidagi vazifalarni amalga oshirish kerak: 1. Partada to’g’ri o’tirishga, avtoruchkani to’g’ri ushlashga va daftarning holatini to’g’ri tutishga o’rgatish. 2. O’quvchilarning husnixatga bo’lgan qiziqishlarini o’stirish; 3. Bolalarning taqqoslash va chamalash qobiliyatlarini o’stiruvchi mashqlarni bajarish; 4. Qo’l va barmoq muskullarining harakatini o’stirish; Tayyorgarlik mashqlarini bajarish uchun o’quvchilarni qora va rangli qalamlar, flomaster hamda yozuv daftari bilan ta’minlash lozim. O’qituvchining bu davrda rangli bo’rlardan foydalanishi yaxshi natijalar beradi. Tayyorgarlik davrida o’tkaziladigan mashqlarni guruhlarga bo’lib, avval sodda va keyin murakkabroq mashqlarni bajarish lozim. Mahsqlarni quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin: Birinchi guruh mashqlari Darsning maqsadi. O’quvchilarni daftarning chiziqlari bilsan tanishtirish va nuqtalarni ko’z bilan chamalashga o’rgatish. Birinchi vazifa. O’quvchilarda buir xil masifada nuqtalar qo’yishga o’rgatish. Ikkinchi vazifa. O’quvchilarga daftarning qiya holati bulann tanishtirish. Bolalarga oldin daftrani tik, keyin esa qiya qilib qo’yish topshiriladi. ( daftarning pastki chap burchagi ko’krak o’rtasiga to’g’ri bo’lishi lozim) so’ngra daftarning qiya va tik holatlari solishtirib, ko’rsatiladi, hamda yozuvning qiyaligi daftarning holatiga taalluqli ekanligi bolalarga tushuntiriladi. To’rtinchi vazifa: o’quvchilarning qalam ushlashlari tekshirib chiqiladi va qizil qalam bilan bir qator nuqtalar qo’yib chiqish topshiriladi. Ikkinchi guruh mashqlari Darsning maqsadi: chiziqlarning qiya shaklda yozilishini ko’rsatish hamda chiziqlar orasidagi masofani to’g’ri topishga o’rgatish. Vazifa. Kichik harfar yoziladigan chiziqlar orasiga qiya tayoqchalarni yozdirib mashq qildirish. O’qituvchi bu mashqni doskada namuna qilib ko’rsatib beradi. O’quvchilar esa qizil qalamda qiya tayoqchalarni chizadilar. O’quvchilar bir qator yozib bo’lganlaridan so’ng tekshirib chiqadilar va tahlil qilinadi. Yozilgan tayoqchalarning bir xilligini tekshirish uchun ularning o’rtasiga boshqa rangdagi qalam bilan nuqtalar qo’ydiriladi: Agar nuqtalar barobar masofada bo’lsa, o’quvchi vazifani to’g’ri bajargan, baravar masofada bo’lmasa, xatoga yo’l qo’ygan bo’ladi. Xatoga yo’l qo’ygan o’quvchilarga shu mashqni qayta bajartirish mukin. Uchinchi guruh mashqlari Darsning maqsadi. O’quvchilarga “baland” “yuqori” va “past” tushunchalarini anglatish. Chiziqlar orasini to’g’ri topishga o’rgatish. 30 Vazifa. Har xil balandlikdagi qiya tayoqchalarni yozdirish. O’qituvchi doskaga daftarning yuqori chizig’idan pastki chizig’igacha uzun tayoqchalar tushirishni, tayoqchalarning teng o’rtasini topib nuqta qo’yishni aytadi; uzun tayoqchaning yarmidan, ya’ni nuqta qo’yilgan yeridan , uning yoniga kichik qiya tayoqcha chizishni topshiradi. Uzun tayoqchalarning o’rtasiga qo’yilgan kichik tayoqcha yotiq chiziq bilan bog’lanadi: Doskada tayoqchalarning baland va pastligi taqqoslab beriladi. Shundan so’ng o’quvchilar vazifani bajarishga kirishadilar. To’rtinchi guruh mashqalri Darsning maqsadi. Har xil shaklga va qiyaliklarga ega bo’lgan harf elementlarini yozishga o’rgatish. Birinchi vazifa. Uzun tayoqcha elementini bir necha bo’laklarga bo’lib, ularning orasidagi masofani bir xilda saqlashga o’rgatish. Ikkinchi vazifa. Tayoqchalarning past balandligi, oralaridagi masofaning tengligi tekshirilib chiqilgandan so’ng rangli qalim bilan har xil qiyalikka ega bo’lgan kichik baliqcha shaklini ifodolovchi chiziqlar chiziladi: O’quvchilar bu mashqni bajarish orqali oraliq masofalarni chamalshga va qiyaliklarni to’g’ri saqlashga o’rganadilar. Beshinchi guruh mashqlari Darsning maqsadi. O’quvchilarga “keng” va “tor” tushunchasini anglatish; tagi ilmoqli kichik tayoqcha shaklidagi elementni yozishga o’rgatish. Birinchi vazifa. Tagi ilmoqli kichik tayoqcha elementini har xil rangli qalamda bajarish. Masalan, 3 ta tayoqcha qizil rangda 3 ta tayoqcha ko’k rangda bajarilsa o’quvchilarning qiziqishlari ortadi. Ikkinchi vazifa. O’tkir burchak hosil qilib yozilgan element bilan tagi ilmoqli kichik tayoqcha elamantlarini qiyoslab ko’rsatish. O’quvchilarga bu qoidalar tushuntirilgandan so’ng bir qatorga oralatib bitta kichik to’g’ri tayoqcha va bitta tagi ilmoqli kichik tayoqcha elementi yozdiriladi. Oltinchi guruh mashqlar. Darsning maqsadi. Cho’zinchoq doira shaklini chizishga o’rgatish. Vazifa. Cho’zinchoq doira bilan tanishtirish hamda uni aylana bilan qiyoslab ko’rsatish. O’qituvchi doskada aylana va uning yoniga cho’zinchoq ko’rsatishi mumkin. Ularning bir- biridan farqini tushuntiradi: aylana- bu koptok yoki tarvuzga , cho’zinchoq doira esa qovun yoki olxo’ri shakliga o’xshaydi. Song o’qituvchi cho’zinchoq doira shaklini tik va qiya holatda chizib ko’rsatadi. O’quvchilar uni solishtirib ko’radilar: biri tik holatda, ikkinchi esa chap tomonga qiya qilib yozilgan. O’qituvchi cho’zinchoq doira shakldagi bu elementni bir tomonga zich qilib chizish shart ekanligini ta’kidlaydi. O’quvchilar uning yozilishini bir necha marta havoda bajarganlaridan so’ng yozishga ruxsat etiladi. O’qituvchi cho’zinchoq doiraning balandligi ham tayoqcha bilan barobar bir qatorda ikkita kichik tayoqcha va bitta cho’zinchoq doira shaklini yozadilar. Cho’zinchoq doira shaklining orasiga qo’yilgan bu kichik tayoqchalar uning qiyaligini saqlab yozishga yordam beradi. 31 Yettinchi guruh mashqlar Darsning maqsadi. Kichik harf elementlarining qo’shib yozilishini hamda ularning orasidagi masofani to’g’ri saqlashga o’rgatish. Vazifa. Tagi ilmoqli kichik tayoqcha elementini mashq qildirish hamda ularni bir- biriga qo’shib yozishga o’rgatish: Bu topshiriqning to’g’ri yoki noto’g’ri bajarilganini ikki element o’rtasidagi bo’shliqqa boshqa rangli qalam bilan nuqta qo’ydirish orqali ham bilish mumkin: Agar o’quvchi vazifani to’g’ri bajargan bo’lsa, nuqta harf elementlari orasiga to’g’ri joylashadi, aksincha noto’g’ri bo’lsa, nuqta uchun joy qolmaydi. Bunday usul bilan vazifani tekshirish ularda uchraydigan xatolarni oldini olishnig birdan – bir to’g’ri yo’lidir. Sakkizinchi guruh mashqlar. Darsning maqsadi. “uzunroq” va “kaltaroq” tushunchasini anglatish Vazifa. Ikki xil uzunlikdagi tayoqcha elementlarini yozib ko’rsatish: Bu vazifani ham rangli qalam bilan bajariladi. O’quvchiar bu tayoqchalarning qaysi biri uzun, qaysi biri kalta ekanini solishtirib ko’radilar. To’qqizinchi guruh mashqlar. Darsning maqsadi.. harf elementlarini bir qatorga to’g’ri joylashtirishga o’rgatish. Birinchi vazifa. O’quvchilarga bir qator cho’zinchjoq doira shaklini yozdirib mashq qildirish. Ikkinchi vazifa. O’quvchilarga ko’k rangli qalam bilan cho’zinchoq doira shakli ichiga har xil masofada tayoqchalar chizib chiqishni topshirish. Har bir tayoqcha olma shaklining o’rta qismini, ya’ni uning o’ng chap tomonlari vazifasini bajaradi. Olma shaklining tashqarisiga ham kichik tayoqcha chiziladfi, bu esa uning bandi hisoblanadi. Tayyorgarlik mashqlarini bunday tashkil etish o’quvchilarni avtoruchka bilan yozishga tayyrlashda katta rol oynaydi. Ammo tayyorgarlik davrida o’quvchilar yozuvga taalluqli bo’lgan hamma malakalarni to’liq hosil qiladilar deb bo’lmaydi. Shuning uchun ayrim tayyorgarlik mashqlarini harflarni o’rgatish davrida ham olib borish mumkin. Masalan, kichik “y” harfini yozishga o’rgatishda uning ikkinchi tagi tugunchakli elementini yozishda qiynalishlari mumkin. Yuqorida ko’rsatilgan tayyorgarlik mashqlarini o’qituvchi o’quvchilarning kuchiga qarab bir oz soddalashtirishi yoki, aksincha murakkabroq qilib yozdirishi mumkin. “Yozuv daftar” larida harflarning eng ko’p qollaniladigan asosiy elementlari qo’shib yozish uchun mo’ljallangan ayrim mashqlar ham berilgan. Bu mashqlar o’quvchilarning qo’l harakatini uzmasdan qo’shib yozishlarida katta rol o’ynaydi. Ayrim mashqlarda harf elementlari nuqtalar bilan qo’shib berilgan, bunday ishlar o’quvchilarning chamalash qobiliyatlarini o’stirishda katta yordam beradi. “Yozuv daftar”laridagi mashqlarining ko’pchiligida elementlar aralish beriladi, chunonchi, bir qatorda kichik tayoqcha, cho’zinchoq doira shakli va boshqalar. O’quvchilar uchun tanish bo’lgan elementlarni bunday aralash qilib berish ularni yozuvga tayyorlashda muhim rol o’ynaydi, chunki bir qator yozuvda bir necha xil element takrorlanadi. Mashqlarni bunday tuzish takrorlash vazifasini ham bajaradi. 32 Yozuv daftarida namunalar berilgan bo’lsa ham sinfda husnixat mashqlari o’qituvchi tomonidan doskada yozib ko’rsatigan namunalar asosida olib boriladi. Shuning uchun har bir o’qituvchidan harf shaklining yozilishini yaxshi bilishi talab etiladi. Yozuv daftarida berilgan namunalar bilan o’qituvchining yozib ko’rsatilgan namunasi o’rtasida farq bo’lmasligi kerak. O’qituvchi yangi materialni to’liq tushuntirib bergach, shu materialni yozuv daftaridan qarab yozishga ruxsat etadi. O’tilmagan harf elementi yoki harfni mustaqil yozishga ruxsat etilmaydi. Matematik raqamlarni yozish. Matematika darslarida beriladigan topshiriq va masalalarda raqamlarni to’g’ri va chiroyli yozishga o’rgatish maqsadga muvofiqdir. Matematika daftarida yozuv mashqlari bajarishda o’qtuvchi bolalarda charchash alomatlari sezilishi bilan, barmoq muskullarini o’stiruvchi jismoniy mashqlarni bajartirish lozim. Kichik yoshdagi o’quvchilarning barmoq va qo’l muskullari yaxshi rivojlanmaganligini hisobga olib, oddiy katak daftarga (5*5mm) yozdirish talab etiladi. Bunday kataklar ichida raqamlarni yozishga o’rgatish va boshqa matematik yozuvlarni bajarish ancha oson. O’quvchilarni raqamlarni yozishga o’rgatish jarayonida ko’zlangan maqsadga erishish uchun yozuv mashqlarini to’g’ri tashkil etish va uning uslublaridan to’g’ri foydalanish lozim. Bolalarni raqamlarni to’g’ri yozishga o’rgatishda mustaqil va amaliy ishlarga ham alohida e’tibor berish lozim. Chunki o’quvchilar harflarni bo’yash , kataklarga joylashtirish orqali ham yozuv malakasini egallashga o’rganadilar. Yozuv mashqlariga o’xshash matematik raqamlarni yozish uchun ham qator tayyorgarlik mashqlarini o’tkazish lozim. Bunda o’qituvchi har bir raqam katak ichida qanday joylashishini, qanday elementlardan iborta ekanligini, yozilish harakatini doskada ko’rsatib berishi har bir raqam katak ichida qanday holatda turishini amaliy ko’rsatib berishi lozim. Har bir katak tik va ko’ndalang chiziqlarning kesishishidan hosil bo’ladi. Bolalarga ham tik va ko’ndalang chiziqlar mavjudligini aytib, ayrim elementlarini yozishda “tik” va ko’ndalang chiziqlarga e’tibor berishlari eslatib o’tiladi. Matematika daftariga raqamlarni yozishdan oldin quyidagi tayyorgarlik mashqlarini o’tkazish maqsadga muvofiqdir. Bu mashqlar bolalarning qo’l va barmoq muskullarini o’stirish bilan birga ularni kataklar orasini chamalab yozishga o’rgatadi. Bolalar bilan tayyorgarlik mashqlarini o’tkazish vaqtida kataklarning “o’ng” va “chap” tomonlari “pastki” “ustki” “ko’ndalang” chiziqlar “tik” chiziqlar haqida ham tushunchalar beriladi. Bolalar bilan kataklarni teng bo’laklarga bo’lish, kataklarning o’rtasini topish uchun quyidagicha mashqlarni o’tkazish lozim. Bu mashqlar bolalarga ayirish, qo’shish tenglik belgilarini to’g’ri yozishga yordam beradi. 33 Tayyorgarlik mashqlari tugagandan so’ng o’quvchilarni raqamlarni yozishga orgatiladi. Raqamlarni to’g’ri yozish uchun quyidagi talablarga amal qilish kerak: 7. Hamma raqamlar kataklar ichida to’ldirib bir tomonga qiya qilib yoziladi. 8. Raqamlarning eni balandligining 2/3 qismida yoziladi. 9. Har bir raqamni yozdirishdan oldin u qanday elemantlardan tuzilganligini va yozilish harakatlarini doskada amaliy ko’rsatiladi. 10. Namuna tarzida yozib ko’rsatilayotgan raqam doskada katta hajmda bo’lib, har bir o’quvchiga ko’rinib turishi lozim. 11. O’quvchining o’qituvchining ko’rsatmasi asosida havoda mashq qilganlaridan so’ng yozishga ruxsat etiladi. 12. O’quvchilarning yozgan raqamlarini o’qituvchi muntazam kuzatib , tegishli yordam berib borishi zarur. Ayrim o’qituvchilar raqamlarni yozish qoidalarini o’zlari ham bilmasliklari mumkin, shuning uchun biz quyida raqamlarni qanday yozilish qoidalarini ko’rsatib o’tamiz. 10- Raqami ikki tayoqchadan iborat bo’lib, uzun tayoqcha daftar katagining yuqori burchagidan pastki ko’ndalang chiziqning o’rtasigacha qiya qilib tushiriladi. Kichik tayoqcha bilan uzun tayoqcha , qo’l harakatini uzmasdan bir butun shaklda yoziladi. 11- Raqami yozuvdagi so’roq belgisiga o’xshash bo’lib, bir butun shaklda yoziladi, pastki to’lqinsimon chizig’i daftar pastki chizig’ining ustida joylashadi. Uni tuguncha yoki to’g’ri shaklida yozish mumkin emas. #68 12- Raqami ikki elementdan, ustki va pastki yarim chiziqlar hamda doiralarda iborat bo’lib, qo’l harakati uzilmay bir- biriga bog’lab yoziladi. Bu raqamni yozishda uning qiyaligiga e’tibor berish lozim. #69 13- Raqamo uch element “tayoqcha” lardan iborat bo’lib, uchinchi tayoqchani yozishda qo’l harkati uziladi. Uning birinchi tayoqchasi daftar katagining yuqori chizig’iga o’rtasidan boshlanib, bir tomonga qiya holatda katakning o’rtasidan bir oz pastroqqa tushiriladi va o’ng tomoga qo’l harakatini uzmasdan ko’ndalang chiziq chiziladi. 14- Raqami uch elementdan iborat bo’lib, birinchi kichik yoy shaklidagi elementi yoziladi, so’ngra kichik tayoqcha va o’ng yarim doira shaklidagi elementlari qo’l harakatini uzmasdan bog’lab yoziladi. 15- Raqami bir butun shaklda yoziladi u chap yarim cho’zinchoq doiaradan iborat 16- Raqami uch elementdan iborat bo’lib, kichik to’lqinsimon chiziqdan iborat. Kichik ko’ndalang tayoqcha, uzun tayoqchaning teng o’rtasida bo’lishi shart 17- Raqami, kichik va katta cho’zinchoq doiralardan iborat bo’lib, butun shaklda qo’l harakatini uzmay yoziladi. 18- Raqami kichik cho’zinchoq doira va o’ng yarim cho’zinchoq doiradan iborat bolib, bir butun shaklda yoziladi. 0-nol alifbodagi “o” harfi shaklida quyidagicha yoziladi. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan barcha qoidalarni o’qituvchi koundalik dars jarayonida o’quvchilarga eslatib ko’rsatib borish lozim. Har bir o’quvchi raqamlarni qayerdan boshlashni katak ichida qanday joylashtirish, qayerda tugashini yaxshi o’rganib olgan taqdirdagina xatoga yo’l qo’ymaydilar. 34 O’quvchilar oddiy katak daftarga o’tganlaridan so’ng raqamlarning o’lchami maydalashib boradi, chunki misol va masalalarni yechishda raqamlar bir- biri bilan qo’shilib ketmasligi kerak. Shuning uchun raqamlarni katak daftarning ko’ndalang chizig’I ustida yozish mashq qildiriladi. Matematika darslarida ham yozuvning sifat va samaradorligini oshirish uchun umumiy metodik, gigiyenik va kallografik talablar qo’yiladi. Maktab dasturida ko’rsatilganidek, bolalarning yozuvlari toza, aniq va chiroyli bo’lishi kerak. Bu talabni har bir o’quvchi yaxshi bilishi va sedan chiqarmasligi kerak, shundagina “Ta’lim to’g’risida”gi Qonunni bajargan bo’lamiz. 2- sinfda chiroyli yozuv darslarini tashkil etish 2- sinfda chiroyli yozuv malakasi birinchi sinfga nisbata ancha keng va chuqur o’rgatiladi. Shuning uchun ham yil davomida husnixat uchun 34 soat vaqt ajratiladi. Buning sababi o’quvchilarning 1- sinfda chiroyli yozuvdan olgan bilim va malakalari yozgi ta’tilda ancha sedan chiqadi. Shu bilan birga o’qishning birinchi kunidan boshlab ular ona tili darsligidan foydalanadilar. Bu darslikda husnixat malakasini shakllantirish uchun hech qanday ko’rsatma berilmagan. Ikkinchi sinfda chiroyli yozuv darslarini tashkil etiushda alifbodagi barcha harflarni guruhlargas ajratib yozish talab etiladi. Shuningdek ikkinchi sinfda chiroyli yozuv malakasini shakllantirish quyidagi vazifalarni o’z ichiga oadi: 1. Partada to’g’ri o’tirish, ruchkani va daftrani to’g’ri ushlash. 2. O’quvchilarda chiroyli yozishga qiziqish uyg’otish. 3. Husnixat darslarini sanoq -ohang usullari va jismoniy mashqlar bilan bog’lab olib boorish. 4. O’quvchilarning chamalab yozish qobiliyatlarini o’stiruvchi mashqlarni bajartirish. 5. Qo’l va barmoq muskullari harakatini o’stiruvchi mashqlarni bajartirish. 6. Harflarni oq’l harkatini uzmasdan bog’lab yozishga o’rgatish. 7. Kichik va bosh harflarni guruhlarga ajratib yozishga o’rgatish. 8. Xato yozilgan harflar ustida mashq qilish. 9. Sinf doskasiga yozib mashq qilish. 10. “Kimning xati chiroyli ” mavzuisda ko’rik tanlov o’tkazish. Husnixat darslarini tashkil etish uchun har bir o‘qituvchi yuqorida ko’rsatib o’tilgan talablarni bajarishi va unga amal qilishi lozim. Quyida biz 2- sinfda o’tkaziladigan bir soatlik chiroyli yozuv darsining namunasini keltiramiz. Qolgan darslarning esa qisqacha mazmunini va o’rgatiladigan harflarning guruhini ko’rsatib o’tamiz. Ushbu dars namunasidan o’qituvchilar boshqa mavzularni o’tishda ham foydalanishlari mumkin. Mavzu: Kichik “m” harfini yozishga o’rgatish. Maqsad.: O’quvchilarni kichik “m” harfini to’g’ri va chiroyli yozishga o’rgatish. Darsni jihozlash. “Yozuv vaqtida to’g’ri o’tir” nomli plakat, kichik “m” harfining yozish qoidalari kattalashtirib ko’rsatilgan jadvallar. 35 Darsning rejasi: 1. Darsnig tashkiliy qismi. 2. Chiroyli yozuv qoidalari haqida suhbat. 3. Panja va barmoq muskullarining harakatini o’stiruvchi mashqlar. 4. Kichik “m” harfini doskada yozib ko’rsatish 5. Kichik “m” harfining yozma va bosma shakllarini taqqoslab ko’rsatish. 6. Harflarning shaklini daftarga yozdirish. 7. Jismoniy mashq o’tkazish. 8. Kichik “m” harfini qo’l harakatini uzmasdan bog’lab yozishga o’rgatish. 9. Kichik “m” harfining boshqa harflar bilan bog’lanishini mashq qilish. 10. Uyga vazifa berish. 11. Yaxshi yozgan o’quvchilarning ishlarini ko’rsatib rag’batlantirish. Darsning borishi: 1. O’quvchilarning darsga tayyorgarliklarini har bir o’quvchining oldida daftar ruchka borligini tekshirib, yozuv daftarlarini ham ko’rib chiqish. 2. Sinfga osib qo’yilgan “Yozish vaqtida to’g’ri o’tir!” nomli plakatdan foydalanib, o’quvchilarning o’tirishlarini tekshirib chiqish, daftarni to’gri tutish qoidalarini o’rgatish. 3. O’quvchilarga barmoqlarning harkatini o’stiruvchi mashqlar bajartiriladi. Bunday mashqlarni o’tirgan holda bajartirish mumkin. Chunonchi, qo’llarimizni oldinga uzatib, barmoqlarimizni harakatlantiramiz. Bir deganda, barmoqlarimizni ochamiz, ikki deganda barmoqlarimizni yopamiz. (bu mashq 6-7 marta takrorlanadi) Sinfda jismoniy mashq daqiqalarini o’tkazish ta’lim- tarbiya, gigiyena vazifalarini bajarib qolmay, bolalarning jismoniy jihatdan sog’lom o’sishiga , qaddi qomatining to’g’ri va erkin shakllanishiga yordam beradi. 4. Bugun kichik “m” harfini yozishni mashq qilamiz. O’qituvchi doskada “m” harfini, uning elementlarini va qanday yozilishini tushuntirib beradi. Shundan so’ng “m” harfini doskaga yozib ko’rsatadi. O’quvchilar esa uning yozilishini diqqat bilan kuzatadilar. O’qituvchi doskada harf elementlarini tushuntirish bilan birga uning bir butun shaklda yozilishini ham eslatib o’tadi. 5. O’qituvchi bosma va yozma “m” harfini bir – biri bilan solishtirib ko’rsatadi. O’quvchilarga kichik “m” harfining bosma va yozma shakllarini bunday taqqoslab ko’rsatishning ahamiyati katta, chunki ko’pchilik o’quvchilar ayrim harflarni kitobdagi bosma shakliga o’xshatib yozadilar. 6. Kichik “m” harfinig birinchi elementini yana qayta doskada ko’rsatib berishi shart. Shundan so’ng o’quvchilarga daftarlarida qizil siyoh bilan yozib ko’rsatilgan joyni topib, uning davomidan yozishni davom ettirish topshiriladi. Bu harfni yozishda pastdan yuqoriga qiya shiziqcha chiziladi, yuqoridan pastga kichik tayoqcha tushiriladi va qo’l harakatini uzmasdan , yana tagi ilmoqli ikkinchi kichik tayoqcha tushiriladi. 7. O’quvchilarni buyruq bilan turg’azib, oldin o’rganilgan badantarbiya mashqlaridan 2-3 tasini bajartiriladi. Bu mashqlar 2-3 daqiqadan oshmasligi kerak. Mashq tugagandan so’ng yana yozuv mashqlarini davom ettiriladi. 36 8. O’qituvchi doskada kichik “m” harfining elementlarga ajratmay, bir butun shaklda yozilishini ko’rsatib beradi. O’quvchilar yozishni yana davom ettiradilar. 9. Kichik “m” harfining bir necha kichik harflar bilan bog’lanishi ko’rsatib beriladi, ular esa o’z daftarlarida bajaradilar. 10. Uyga vazifa. Daftarga ikki qator kichik “m” harfini va shu harf bilan bog’langan so’zlarni yozib kelish topshiriladi. O’qituvchi uy vazifalarini bajarish vaqtida ham yozuv qoidalariga qat’iy amal qilish lozim ekanligini eslatib o’tadi. 11. Dars jarayonida toza va chiroyli yozgan o’quvchilartning daftralari namuna qilib ko’rsatiladi. Husnixat mashg’ulotlarini yuqorida ko’rsatilgandek uyushtirish chiroyli va to’g’ri yozish malakasini hosil qilish, o’quv fanlarini puxta o’zlashtirishga yordam beradi. Quyida II sinf o’quvchilari bilan yil davomida olib boriladigan mashg’ulotlarini soatlarga ajratib ko’rsatamiz. 1-dars. Kichik “i”, “u”, harflarini yozish. Kichik “i” harfini yozish uchun 70 daraja qiyalikda osti ilmoqli kichik tayoqcha tushiramiz va ilmoqchaning ustiga nuqta qo’yamiz. Kichik “u” harfini yozish uchun dafta chizig’idan pastga qarab kichik tayoqcha tushiramiz va uni pastki chiziqqa yatkazmay turib, o’ngga buramiz va yuqoriga qarab davom ettiramiz. Bu harf elementlarini ikki marta qo’shib yozsak, kichik “u” harfi hosil bo’ladi. Bu harfni elementlarga ajratmay qo’shib yoziladi: Kichik “u” yozishda ularning elementlari orasidagi masofani bir xil saqlash lozim. 2- dars. Kichik “n”, “m” harflarini yozish. Kichik “n” ikki elementdan , kichik to’g’ri tayoqcha, tagi va usti ilmoqli kichik tayoqchadan iborat bo’lib, qo’l uzmasdan qo’shib yoziladi: Kichik “m” harfi uch elementdan : kichik to’g’ri tayoqcha, uchi ilmoqli kichik tayoqcha va tagi ham, usti ham ilmoqli kichik tayoqchadan iborat bo’lib, bir butun shaklda yoziladi: 3-dars. Kichik “t”, “ l”, “y” harflarini yozish. Kichik “t” harfi osti ilmoqli uzun tayoqchadan iborat bo’lib, “belbog’i” kichik satr chizig’ining ustida to’lqinsimon chiziqcha shaklida qo’yiladi: Kichik “l” harfi elementlarga ajratilmay bir butun shaklda yoziladi. Kichik “y” harfi ikki elementdan tuzilgan bo’lib, birinchi elementi osti ilmoqli kichik tayoqcha shaklidan, ikkinchi element esa tugunchakli uzun tayoqcha shaklidan iborat: 4- dars. Kichik “ j”, “h” harflarini yozish. Kichik “j” harfi osti ilmoqli uzun tayoqcha shaklidan iborat bo’lib, bir butun shaklda yoziladi. Uning nuqtasi esa so’z tugagandan so’ng qo’yiladi: Kichik “h” harfi ikki elementdan iborat bo’lib, ular bir butun shaklda yoziladi: 5- dars. Kichik “k”, “f” harflarini yozish. Kichik “k” harfi uch elementdan tuzilgan bo’lib, birinchi unsuri usti tugunchakli uzun tayoqcha shaklida, ikkinchi elementi kichik doira shaklida, uchinchi elementi esa ham osti ham usti ilmoqli kichik tayoqcha shaklida yoziladi: Kichik “f” harfi kichik “b” harfiga o’xshash bo’lib, bir butun shaklda yoziladi, ammo uning elementlari chiziqdan pastga tushadi: 6- dars. Kichik “o”, “a”, “o’” harflarini yozish. 37 Kichik “o” harfi cho’zinchoq doira shaklida bo’lib, uni ikki xil shaklda ulash elementi va ulash elementisiz yozish mumkin: Kichik “o’” harfi cho’zinchoq doira shaklidagi “o” harfining ustiga kichik ko’ndalang to’lqinsimon chiziqcha chizish orqali hosil qilinadi: Kichik “a” harfi kichik cho’zinchoq doira va osti ilmoqli kichik tayoqcha shaklidan iborat. Bu harfni yozish uchun avval cho’zinchoq doira, so’ng qo’l harakatini uzmay turib, ikkinchi osti ilmoqli kichik tayoqcha elementi yoziladi. O’zidan oldin va keyin kelgan harflar bilan qo’l harakatini uzmay bog’lanadi. 7- dars. Kichik “q”, “g”, “g’” harflarini yozish. Kichik “o” harfiga osti tugunchakli elementini qo’shib yozish orqali hosil bo’ladi: Kichik “g” harfi ikki elementdan iborat bo’lib, birinchi elementi cho’zinchoq doira shaklida ikkiinchi elementi osti tugunchakli uzun tayoqchadan iborat: Kichik “g’ “ harfi kichik “g” harfining ustiga ko’ndalang to’lqinsimon chiziqcha qo’yish orqali hosil bo’ladi: 8- dars. Kichik “p” harfini yozish. Kichik “p” harfi ikki elementdan iborat bo’lib, birinchi elementi uzun tayoqcha shaklida ikkinchi elementi esa cho’zinchoq doira shaklida yoziladi: Kichik “d” harfi ikki elementdan iborat, birinchi elementi kichik cho’zinchoq doira shaklida, ikkikinchi elementi esa ilmoqli uzun tayoqchadan iborat: 19- dars. Kichik “e”, “b”, “x” harflarini yozish. Kichik “e” harfi elementlarga ajratilmay, bir butun shaklda yoziladi: Kichik “b” harfi elementlarga jatrailmay bir butun shaklda yoziladi. Boshqa harflar bilan oson bog’lanadi. Kichik “x” harfi ikki, o’ng va chap yarim cho’zinchoq doiralardan iborat bo’lib, qo’l harakatini uzmay yoziladi: 10 dars. Kichik “z”, “r”, “v” harflarini yozish. Kichik “z” harfini yozish uchun uning boshlash elementiga alohida e’tibor berish lozim. So’zlarni yozishda u elementlarga ajratilmaydi: Kichik “r” harfi ikki elementdan iborat bo’lib, birinchi boshlanish elementi to’lqinsimon shaklda, ikkinchi elementi osti ilmoqli kichik tayoqchadan iborat: Kichik “v” harfi elementlarga ajratilmay bir butun shaklda yoziladi va o’qidan oldin va keyin kelgan harflar bilan oson bog’lanadi: 11-dars. Kichik “s”, “sh”, “ch” harflarini yozish. Kichik “s” harfi elementlariga ajratilmay bir butun shaklda yoziladi. Kichik “sh” harfi , kichik “s” va “h” harflarining birikmasidan hosil bo’ladi: Kichik “ch” harfi, kichik yarim cho’zinchoq doira shaklidagi elementga kichik “h” harfini bog’lab yozish orqali hosil bo’ladi: 12dars. Kichik “ng” birikma harfini yozish. Kichik “n” harfi ikki elementdan , kichik to’g’ri tayoqcha, osti va usti ilmoqli kichik tayoqchadan iborat bo’lib, qo’l harakatini uzmasdan qo’shib yoziladi. Kichik “g” harfi ikki elementdan iborat bo’lb, birinchi elementi kichik cho’zinchoq doira shaklida, ikkinchi elementi osti tugunchakli uzun tayoqchadan iborat: 13 dars. Quyidagi bosma shaklda yozilgan so’zlarni yozma shaklda yozing: 38 Aholi, alanga, ayyom, baho, banan, behi, dada, daftar, daryo, ekin, elak, el-yurt, fan, fazo, fil, gap, gerb, gimn, hadis, havo, hosil, idrok, iorda, imzo,jadval, jahon, javon, kitob, lagan, maqol navo, oftob, pilla, qaldirg’och, rubob, sabzi, tabassum. 14- dars. Tutuq belgisi. Tutuq belgisi (‘) vergul shaklida ifodalanib, ikki harf oralig’ining yuqori qismiga qo’yiladi: 15- dars. Katta “U” va “L” harflarini yozish. Katta “U” harfi ikki elementdan iborat bo’lb, birinchi elementi ham usti ham osti ilmoqli uzun tayoqcha shaklidan , ikinchi elementi esa osti ilmoqli uzun tayoqcha shaklidan iborat: Katta “L” harfi bir butun shaklda qo’l harakatini uzmay yoziladi va o’zidan keying kichik harflar bilan oson bog’lanadi: 16-dars. Katta “J” harfi va “I” harflarini yozish. Katta “J” harfi elementlariga ajratilmay bir butun shklada yoziladi: Katta “I” harfi ham qo’l harakatini8 uzmay bir butun shaklda yoziladi. 17-dars. Katta “M” va “N” harflarini yozish. Katta “M” harfi uch elementdan iborat bo’lib, yozishda va bog’lashda qo’l harakati uzilmaydi. Katta “N” harfi ham elementlarga ajratilmay bir butun shaklda yoziladi. Ammo kichik harflar bilan bog’lab yozishda qo’l harakati uziladi: 18- dars. Katta “H” harfi va “K” harflarini yozish. Katta “H” hatfi ham elementlarga ajratilmay bir butun shaklda yoziladi. Uning pastki va ustki tugunchaklari bir xil bo’lishi lozim: Katta “K” harfi ikki elementdan iborat bo’lib, ikkinchi elementi ham usti, ham osti ilmoqli tayoqchadan iborat bo’lib, keying kichik harflar bilan oson bog’lanadi: 19-dars. Katta “A” va “D” harflarini yozish. Katta “A” harfi elementlarga ajratilmay, bir butun shaklda yoziladi. Buning uchun daftar chizig’ining yuqorisiga ruchkaning uchini qo’yib (ammo nuqta hosil bo’lmasligi kerak), pastki chiziqcha yarim oy shakli tushiriladi. Uni harf qiyaligiga nisbatan tikroq qilib yuqoriga davom ettiriladi, hamda daftarning yuqori chizig’iga yetkazmay turib, pastga 75 daraja qiyalikda to’g’ri tayoqcha elementi tushiriladi va qo’l harakatini uzmay turib shu chiziq bo’yicha yana yuqori ko’tarib tugunchasi yoziladi: Katta “D” harfini yozishda qo’l harakati uzilmaydi va bir butun shaklda yoziladi. Ammo kichik harflar bilan qo’shimcha chiziqcha bilan bog’lanadi: 20-dars. Katta O,O’Q harflarini yozish. Katta “O” harfi katta cho’zinchoq doira shaklida yoziladi. Kichik harflar bilan pastdan yordamchi chiziq orqali bog’lanadi: Katta “O” harfiga ko’ndalang to’lqinsimon chiziqcha chizilsa “O’” hosil bo’ladi: Katta “Q” harfi “O” harfiga osti tugunchakli elementini qo’shib yozish orqali hosil bo’ladi: 21-dars. Katta “X” va “Ch” harflarini yozish. Katta “x” harfi o’ng va chap yarim cho’zinchoq doiradan iborat bo’lib, bu harfni yozishda qo’l harakati uzilmydi. Katta “Ch” harfi katta yarim cho’zinchoq doira shaklidagi elementga kichik “h” harfini bog’lab yozish orqali hosil bo’ladi: 39 22-dars. Katta “E”, “S”, “Sh” harflarini yozish. Katta “E” harfining tashqi ko’rinish: sodda bo’lsa ham, yozilish usuli ancha murakkab, chunki bu harfning harakati soat miliga qarshi yurgizishni talab etadi. Bu harfning yuqoridagi yarim cho’zinchoq doira elementi pastki elementiga nisbatan kichikroq bo’ladi Katta “S” harfi kichik “s” harfi shaklida bo’lib, undan ikki borobar katta yoziladi: Katta “Sh” harfiga kichik “h” harfini qo’shib yozilsa “Sh” harfi hosil bo’ladi. 23-dars. Katta “Z” va “V” harflarini yozish Katta “Z” harfi bir butun shaklda yoziladi va boshqa kichik harflar bilan oson bog’lanadi: Katta “V” harfi kichik “v” harfi shaklida bo’lib, faqat o’lchami bilan farq qiladi: 24- dars. Yuqorida ko’rsatilgan bosh harflar ishtirokida kishi ismlari va shahar nomlarini topib yozish. (mustaqil ish) 25-dars. Katta “G”, “G’” va “Y” harflarini yozish. Katta “G” harfi ikki elementi “cho’zinchoq doira” va osti tugunchakli tayoqchadan iborat bo’lib, kichik harflar bilan bog’lab yozishda qo’l harakati uzilmaydi: Katta “G” harfining ustiga kichik to’lqinsimon chiziqcha qo’yilsa katta “G’” harfi hosil bo’ladi: Katta “Y” harfi ikki elementdan iborat bo’lib, birinchi elementi osti va usti ilmoqli tayoqcha shaklidan, ikkinchi elementi esa osti tugunchakli uzun tayoqcha shaklidan iborat. Ammo uning yozilishida qo’l harakati uzilmaydi. 26- dars. Katta “T” va “F” harflarini yozish. Katta “T” harfi ikki elementdan iborat bo’lib, yozishda qo’l karakati uziladi: Katta “F” harfi “T” harfidan o’rtadagi to’lqinsimon chiziq “belbog’i” bilan farq qiladi: 27-dars. Katta “B” va “P” harfini yozish. Katta “P” harfi ikki elementdan iborat bo’lib, qo’l harakatini uzib yozish talab etiladi. Bu harfning ikkinchi elementini yozishni ko’proq mashq qilish lozim. 28-dars. Katta “R” harfini yozish. Katta “R” harfi katta “B” harfiga o’xshash bo’lib, faqat uchinchi elementi bilan farq qiladi: 29-dars. Bosh harflar bilan kishi ismi va shahar nomlarini yozish . 30-dars. Katta va kichik harflarni qo’shib “Alifbo”ni ko’chirib yozish. 31-dars. Bosma shakldagi matnni yozma shaklga aylantirib ko’chirib yozish. 32-dars. Husnixat qoidalariga amal qilgan holda tabrik xatlarini yozish. 33-dars. Rasmlarga qarab gap tuzish. 34-dars. Erkin mavzuda diktant yozish. Alifbodagi barcha harflarni to’g’ri yozishga o’rgatib mashq qildirilgandan so’ng ham ayrim o’quvchilar harf va uning elementlarini buzib yozadilar. Bunday xatolarni bo’lmasligi uchun o’quvchilar bilan turli mashqlarni bajarishlozim. Bir chiziqli daftrada harflarning balandligi va qiyaligini chamalab yozishga o’rgatish asosiy maqsad qilib qo’yilishi kerak. Harflarning qiyaligini to’g’ri saqlash daftarning parta ustidagi holatiga ham bog’liq. Bu haqida biz daftra tutish qoidalari bo’limida batafsil to’xtalganmiz. 40 Harflarning balandligini chamalab yozishga o’rgatilgandan so’ng,harflarning qiyaligini to’g’ri saqlashga yordam beruvchi hamda tekshiruvchi qo’shimcha qiya chiziqlar orqali mashq qildirish mumkin: Bunda o’quvchilar harflar yonidagi tayoqchalarga qarab harflarning qiyaligini to’g’rilab , o’zlarining yozuvlarini tekshirib boradilar. Katta va kichik harflarning yozilishi qoidalari birinchi yarim yilda aniq ko’rsatib o’tilgan, shuning uchun har bir harfning yozilish vositasi ustida to’xtalib o’tmay, bir chiziqli daftrada harflarning joylashishi, tezligi, murakkab bog’lanishlar qiyalikni saqlash qoidalari , qo’l uzmay yozish, chamalashga o’rgatish, xatolar ustida mashq qilish kabilar ustida to’xtalib o’tamiz. Masalan kichik “u” harfining yozilish qoidalari o’quvchilarga tanish bo’lsa ham, bir chiziqli daftraga uning yozilish qoidalarini qayta ko’rsatib berish zarur: Bu harfni yozishda o’quvchilar quyidagi xatolarga yo’l qo’yishlari mumkin: c) Harf elementlari orasidagi masofalarni juda keng yoki tor va burilish joyini qirrali qilib yozadilar: Bu kamchiliklarni yo’qotish uchun o’qituvchi doskada harf elementlari orasidagi masofani bir xilda saqlab yozishni manuma qilib ko’rsatishi lozim. d) Harfni juda yirik yoki juda mayda qilib yozadilar: Bunday kamchiliklarni oldini olish uchun bir chiziqli daftarning parallel chiziqlari orasidagi masofani teng 3 bo’lakka bo’lib, bir qismida kichik harflarni, uchdan ikki qismida bosh harflarni yozdirib mashq qildirish lozim. Kichik “i” harflarini yozishda uni chiziqlar orasidagi masofani 1/3 qismidan boshlash lozim: Bu harfni yozishda o’quvchilar uning o’rtasidagi tayoqcha qismini haddan tashqari burib yuboradilar, vaholanki, uning qiyaligi 75darajadan oshmasligi kerak. O’quvchilarda uchraydigan bunday kamchiliklarining oldini olish uchun kichik “i” harfi yoniga kichik tayoqchalarni qo’yib yozdirish lozim: Kichik “n” harfini yozishda o’quvchilar quyidagi xatolarga yo’l qo’yishlari mumkin: d) Harf elementlarining quiyaligini bir xilda saqlamaslik: e) Harf elementlari orasidagi masofaning keng yoki tor bo’lishi: Kichik “m” harfini yozishda uchraydigan asosiy kamchilik, harf elementlar orasidagi masofani to’g’ri saqlay olmaslik: Kichik “o” harfi cho’zinchoq doira shaklida bo’lib, uni ikki xil shaklda ulash elementi bilan va ulash elementisiz yozdirib mashq qildiriladi. Bu harfni yozishda o’quvchilar quyidagi xatolarga yo’l qo’yishlari mumkin: Kichik “a” harfi ikki elementdan tuzilgan bo’lsa ham ular bir- biriga bog’lab yoziladi. Shuning uchun o’qituvchi o’quvchilarga bu harfni yozish qoidalarini doim eslatib turish, qo’l harakatini uzib yozishga yo’l qo’ymasligi kerak. O’quvchilarning yozuvga quyidagiga o’xshash noto’g’ri yozilgan kichik “a” harfini uchratish mumkin: c) Kichik “a” harfini ikkinchi elementi birinchi cho’zinchoq doira elemntidan yuqoriga chiqib ketadi: d) Cho’zinchoq doira shakldagi elementini ochiq qoldirib so’zkarda o’qishni qiyinlashtiradilar: 41 f) Elementlarning qo’shilish joyida burchak (joy) qoldirmaydilar:# 149 Bu xatolarni yo’qotish uchun doskada ularning yozilish qoidalarini qayta ko’rsatib berish lozim. Katta “P” harfi ham qo’l harakatini uzib yozishni talab etadi. Bu harfning ikkinchi elemntining yozilish qoidalarini ko’proq tushuntirish lozim “P” harfi kichik harflar bilan yordamchi ulash elementi orqali bog’lanadi: O’quvchining daftarlarida “P” harfining quyidagiga o’xshash noto’g’ri yozilgan shakllarini uchratish mumkin: Kichik “y” harfini yozishda ham qo’l harakati uzilmaydi. Uning birinchi elementi kichik “u” harfinig elementi kabi yozilib, ikkinchi elementi esa satr chizig’idan pastga tushirib, tuguncha hosil qilib , boshqa harflar bilan bog’lanadi. Uchinchi sinfda husnixat malakasini shakllantirish. 3- sinfda alohida husnixat darslari o’tkazilmasa ham, yozuvga o’rgatish qoidalari ona tili darslari bilan bog’lab olib boriladi. Bu sinfda bolalarning chamalash qobiliyatining o’sib borishi , qo’l va barmoq muskullarining taraqqiy etishi bilan ularda tez va mayda yozuv shakllana boradi. Bu davrda bolalarning yozuvlariga e’tibor bermaslik natijasida harflar shaklini buzib yozish, noto’g’ri bog’lash kabi kamchiliklar sodir etilishi mumkin. Shuning uchun 3- sinf ona tili datrslariga husnixat malakasii\ni shakllantirish uchun 8-10 minut vaqt ajratiladi. O’quv yilining boshlarida o’quvchilarning 2-sinfda olgan bilim va malakalarini mustahkamlash lozim. 3- sinfda bir chiziqli daftarga kichik harflarni 3,5 mm , bosh harflarni esa 7mm balandlikda yozdirib mashq qildiriladi. Ayniqsa, bu davrda kichik harflar bilan bosh harflar nisbatini taqqoslab yozishni ko’proq mashq qildirish lozim, chunki yozuvning maydalashib borgani sari kichik harflar bilan bosh harflarning farqini ajratish qiyinlashib boradi. Bunday harflarning shaklini yozdirib mashq qilishni ona tili darslarida olib borilayotgan mavzuga moslab, qo’shib olib borish maqsadga muvofiqdir. Har bir husnixat mashqlarini tashkil etishda, o’quvchilarning o’z- o’zini boshqarib borishini ham davom ettirish lozim, chunki tez yozish orqali o’quvchilar faqat tasviriy xatolarga , harflarni tushirib qoldirish, almashtirib yoki buzib yozish kabi xatolarga yo’l qo’yishlari mumkin. Chiroyli yozuvga o’rgatish yuzasidan olib borilgan mashqlar har bir ona tili darsida 4- 5 qatordan oshmasligi kerak. Bu sinfda bosh harflarning yozilishini takrorlash bilan birga ayrim ish qog’ozlarini yozish qoidalari ham tushuntiriladi. Ish qog’ozlarini aniq , ozoda va tog’ri bajarish shu sinfdan boshlab talab etiladi. Ish qog’ozlari (xat, tilxat, ariza, bildirishnoma va x.k.) qanday yozilishini o’qitruvchining o’zi namuna sifatida yozib ko’rsatishi lozim. 3-sinfda yozuv bilan bog’liq bo’lgan har bir dars husnixat talablaridan chetda qolmasligi kerak. Kichik “f” harfini yozdirishga boshlashdan oldin uning elementlarga ajratmay bir butun shaklda yozilishi shart ekanligi tushuntirib beriladi. Tushuntirish mashqlarini plakatlardan foydalanib olib borish mumkin. 42 Bu harfni yozishda uning alifbodagi eng uzun harf ekanligi tushuntirib beriladi. O’quvchilar bu harfning yozilish usuli bilan oldingi sinflarda ham tanishganlar. Bu darsda esa kichik “f” harfining murakkab tomonlari bilan tanishtiriladi. Uning boshqa kichik harflar bilan qo’l uzmasdan bog’lab yozish qoidalari eslatib o’tiladi. O’qituvchi o’quvchilarga butun dars davomida to’g’ri o’tirish, ruchkani to’g’ri ushlash, gavdani to’g’ri tutish, ko’z bilan daftar orasidagi masofani to’g’ri saqlash, daftarni to’g’ri qo’yish qoidalarini eslatib turish lozim. Yuqorida eslatib o’tilgan malakalar hosil qilingandan keyin, yozuv mashqlarini boshlash kerak. Uchinchi sinfda husnixat mashqlarini yuqorida ko’rsatilgani kabi ona tili darslari bilan bog’lab olib borish, to’g’ri, tez , toza va chiroyli yozish malakalarini hosil qilish ona tili fanini ham puxta o’zlashtirishga asos bo’ladi hamda o‘quvchining savodxonligini mustahkamlashga yordam beradi. To’rtinchi sinfda chiroyli yozuv mashqlarini tashkil etish. Bu sinf o’quvchilarining yozuvlari kattalarga xosligi bilan ajralib turadi. O’quvchilar endi qiynalmay erkin yozishga o’tadilar, ularning yozuv tezligi ham ancha yuqori darajaga ko’tariladi. Bu davrda o’quvchilar o’z fikrlarini tezroq qog’ozga tushirishga harakat qiladilar. Yozuv tezligi past bo’lgan o’quvchilar boshqa o’quvchilarga nisbatan ko’p kuch va diqqat sarf etadilar va charchab qoladilar. Bu sinfda o’qituvchining asosiy vazifasi o’quvchilarda kattalarga xos bo’lgan yozuv malakalarini shakllantirishdan iborat. Ba’zi o’qituvchilar bu sinfda ona tili mashqlari bilan yozuv darslarini bir- biriga bog’lab o’tish yo’llarini yaxshi bilmaydilar, vaholanki, har bir ona tili darsida yozuv mashqi uchun ajratilgan 8-10 minut vaqtdan unumli foydalanishi shart. Aks holda, o’quvchilar ayrim harflarning shaklini buzib yozishga odatlanib qoladilar. O’quvchilarning yozuvlariga qat’iy talablar qo’yish bilan birga, ularningt daftarlariga qo’yilgan pedagogik va gigiyenik talablarni ham ununtib qo’ymaslik kerak. 4- sinf o’quvchilariga chiroyli yozuv qoidalarini eslatib turish bilan bir qatorda, uni bir tartibga tushirib olish har bir o’qituvchining muhim vazifasidir. Bu sinfda to’g’ri tashkil etilgan chiroyli yozuv malakalari bir umrga saqlanib qoladi. 4- sinfda ham tez yozish malakalarini yanada o’stirish uchun quyidagi mashqlarni bajartirish mumkin: Shuningdek, bu sinflarda ayrim noto’g’ri yozilgan harflarni tuzatish mashqlarini ham o’tkazish lolozim. Masalan 4-sinf o’quvchilarining yozuvlarida quyidagiga o’xshash xato va kamchiliklarni uchratish mumkin: 1. Yozuv qiyaligining har xil holatda bo’lishi: 2. Daftar chizig’ining ustidan yozmaslik: 3. Harflar oralig’ida haddan tashqari ko’p joy qoldirish: 4. Harflar orasidagi masofaning zichligi: 5. Harflarni juda yirik yozish: 6. Harflar va so’zlar orasidagi masofani bir xilda saqlamaslik: 7. Harf elementlarini uchburchak shaklda yozish: 43 Yuqorida ko’rsatib o’tilgan kamchiliklarni o’z vaqtida tuzatib, oldini olish uchun ayrim o’quvchilar bilan yakkama- yakka mashqlar olib borish lozim. Shuningdek, har bir o’qituvchi bu kamchiliklarning kelib chiqish sabablarini ham aniqlashi zarur, shuningdek uni tuzatish yo’llari oson hal etiladi. Chiroyli yozuv qoidalarini eslatib turish bilan bir qatorda uni bir tartibga tushirib olish har bir o’qituvchining muhim vazifasidir. Agar maktabda yozuv qoidalariga rioya qilish to’g’ri tashkil etilsa o’quvchilarning chiroyli yozuv malakalari bir umrga saqlanib qoladi. Buning uchun boshlang’ich sinf o’qituvchisi o’quvchilarda hosil qilgan chiroyli yozuv malakasini yuqori sinflarda ham har bir fan o’qituvchisi eslatib turishi lozim. Aks holda ular boshlang’ich sinfda olgan bilim va malakalarini unutib yuboradilar. 5- sinfdan boshlab o’quvchilar yozuvning o’zgarishiga asosiy sabab boshqa fan o’qituvchilarinig bunga yetarli e’tibor bermasliklaridir. Undan tashqari ularga yozuv mashqlarini me’yoridan ortiq beradilar. Natijada o’quvchilarning barmoq muskullari charchaydi va yozuvning sifati buziladi, bu esa o’quvchilar yozuvning buzilishiga sabab bo’ladi. O’quvchilardan partada to’g’ri o’tirish qoidalarini talab etish, har bir fan o’qituvchisinig vazifasidir. Yuqori sinflarda ham har bir harfni aniq yozishni talab qilish lozim, aks holda, harflar o’z shaklini yo’qotib boradi. O’quvchilarda uchraydigan kamchiliklarni yo’qotish uchun o’qituvchi harflarning to’g’ri yozilishiga alohida e’tibor berishi, daftarni baholash vaqtida noto’g’ri yozilgan harflarni ham hisobga olish lozim. Qaysi harfni buzib yozganligini aniq ko’rsatib o’tish kerak. O’quvchilarning yozuvini yaxshilash uchun umum maktab ishlarida quyidagilarni amalga oshirish lozim: 1. Maktabda chiroyli yozuv tartibini amalga oshirish; 2. Bir yilda ikki marta yoki har chorakning oxirida “Kimning xati chiroyli” mavzusida daftarlar tanlovini o’tkazish. 3. Maktabda chiqariladigan har bir devoriy gazetadagi maqolalarni chiroyli yozuv qoidalariga rioya qilib yozish; Ammo chiroyli yozuv tartibini amalga oshirishda birinchi navbatda o’qituvchiuning o’zi namuna bo’lishi kerak. Chunki o’quvchiolar ko’proq taqlidchan bo’lib, o’qituvchining yozuviga o’xshatib yozishga harakat qiladilar. Agar o’qituvchi bir harfni doskada noto’g’ri yozsa, o’quvchilar ham noto’g’ri yozadilar. Maktabda yagona yozuv tartibini amalga oshirish uchun quyidagi ishlarni amalga oshirish lozim: 1. Maktabda har qanday yozuv ishlarini o’quvchilar standart daftarda bajarishlari kerak. Faqat (shahar va tuman xalq ta’limi tomonidan yuborilgan ayrim tekshiruv ishlari ikki varoqda yozdiriladi). 2. Hamma fan uchun daftar bir xilda to’ldiriladi: daftarning varoqlari 12 betdan kam bo’lmasligi chetida (30mm) masofada hoshiya bo’lishi lozim. Har bir daftar qaysi fan uchun tutilgani kimga tegishli ekanligi, nechanchi sinfda o’qishi maktab nomeri va nomi ko’rsatilishi lozim. 3. Sinf ishi va uy vazifalarini bir xil rangda binafsha rangdagi siyohda bajartirish. 44 4. O’quvchilarni faqat tavsiya etilgan avtoruchkada yozdirish. 5. Har bir darsda partada to’g’ri o’tirish qoidalariga amal qilish , boshni chapga yoki o’ngga osiltirib o’tirmaslik, ko’z bilan daftra orasidagi masofani to’g’ri saqlash. 6. Yozuvning qiyaligini 75 darajadan oshirmaslik 7. Har bir harfning shakli “Husnixat” o’quv qo’llanmasida ko’rsatilgandan farq qilmasligi. 8. Noto’g’ri yozilgan harf va so’zlarni o’chirg’ich bilan o’chirishga ruxsat etilmaydi. Noto’g’ri yozilgan so’z, gap yoki harfnig ustidan bir chiziq tortib ustiga to’g’risini yozib ko’rsatish mumkin. 9. Har kungi bajarilgan ishni kuni mavzusi, mashq nomeri daftarning o’rtasiga chiroyli qilib yozib ko’rsatilishi kerak. 10. So’zlarni qisqartirib yozishga ruxsat etilmaydi. 11. Bosh va kichik harflar bir xil balandlikda yozilmasligi kerak. 12. O’quvchilarning ishlarini tekshirish uchun o’qituvchi faqat qizil rangdagi siyohdan foydalanishi lozim. 13. Doskada bo’r bilan yozilgan yozuvlar ham yozuv qoidalariga mos bo’lishi kerak. O’qituvchi doskada o’tayotgan materiallarni joylashtira bilishi ham, katta ahamiyatga egadir. 14. Maktabda chiqarilgan har xil e’lonlar, maktab devoriy gazetasidagi maqola matnlari ham chiroyli qilib, yozuv qoidalariga amal qilgan holda yozilishi kerak. Xulosa qilib aytganda, yuqorida ko’rsatib o’tilgan shartlar amalga oshirilsa maktabda qat’iy yozuv tartibini amalga oshirish mumkin. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Karimov I. A. “barkamol avlod- O’zbekiston taraqqiyotining poydevori”. 1998. 2. Karimov I. A. “Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz” asarlar 8-tom, Toshkent, “O’zbekiston” 2000 yil. 3. Karimov I. A. “Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch” T. “Ma’naviyat” 2008 yil 4. Yoldoshev J. G’., S. Usmonov, “Pedagogik texnologiya asoslari” Toshkent 2003 yil. 5. “Boshlang’ich ta’lim- shaxs kamolotining poydevori”, “Farg’ona” nashriyoti, 1999 yil. 6. Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standartlari va o’quv dasturi. “Ta’lim taraqqiyoti” 7-maxsus son. Toshkent Sharq 1999 yil. 7. Umarova M. , Xudoyberganova M. “Bayonlar to’plami” Toshkent 1992 yil. 8. Yusupov M. “O’qish va yozuv darslari samaradorligini oshirish”. Toshkent 1994 yil. 9. G’ulomov M. “Husnixat”-1-sinflar uchun “O’zbekiston” 2002 yil 10. G’ulomov M. “Yozuv daftari” 1- sinf uchun “Ma/naviyat”2005 yil 45 11. G’ulomov M. “Husnixat” 2- sinf uchun. “Cho’lpon” 2003 yil 12. G’ulomov M. “Husnixat” 3- sinf uchun “O’qituvchi” 2003 yil 13. G’ulomov M. “Chiroyli yozuv malakalarini shakllantirish”. A. Avloniy nomidagi XTRXMOQMI. 2010 yil 14. G’ulomov M. “Husnixat” Pedagogika bilim yurtlari uchun dastur. Toshkent 1995 yil. 15. G’ulomov M. “Chiroili yozuvga o’rgatish” jadvallar “O’qituvchi 1992 yil. 16. G’ulomov M. “Husnixat” dasturi 2-sinflar uchun O’qituvchi 1997 yil. 17. G’ulomov M. , Xo’jayeva M. “Yozuv daftari” Yordamchi maktablarning 1- sinfi uchun . Toshkent 2009 yil. 18. G’ulomov M. “Boshlang’ich sinflar uchun ona tili o’quv fanidan ko’rgazmali qurollar” to’plami. El- Xolding M. Ch. J. chop etilgan. 2003 yil. 19. Axmedov M. va boshqalar “Matematika” darsligi 1- sinf uchun Toshkent 2005 yil. 20. Q. A. Abdullayeva, R. F. Safarova, M. O. Ochilov, K. N. Nazarov, N. U. Bikbayeva, M. A. Zayniddinova. Boshlang’ich ta’lim konsepsiyasi-1998yil. 21. O’zbekiston Respublikasi XTV Axborotnomasi. 7-maxsus son. Umumiy o’rta ta’limning DTS va o’quv dasturi. T. “Sharq”, 1998 yil 22. Jumayev M. E. va boshqalar. 1-sinf matematika daftari Toshkent “Sharq” 2005 yil. 23. G’ulomov M. “Chiroyli yozuv malakalarini shakllantirish” O’qituvchilar uchun metodik qo’llanma. Toshkent “O’qituvchi” 1992 yil. 24. G’ulomov M. Tog’ri va chiroyli yozing”. Mashq daftari. Toshkent “Turon- iqbol” nashriyoti. 2010 yil. 25. G’ulomov M. “ Yozuv dafrtari” Ma’naviyat nashriyoti. 2010 yil.