Husnixat darslarini tashkil etishga qo‘yiladigan tashkiliy va metodik talablar. R e j a: 1. Sinfda o’quvchilar ish joyini to’g’ri tashkil etish. 2. Partaga o’tirish gigiyenasi. Sinfda o’quvchilar ish joyini to’g’ri tashkil etish. Partaga o’tirish gigiyenasi. Boshlang’ich ta’limni isloh qilish, uni ilmiy asoslangan tahkursilar bilan qaytadan ta’minlash borasidagi asosli fikrlar yurtboshimiz tomonidan o’rtaga tashlangan edi. Shundan keyin bir qator qonun, qaror va ko’rsatmalar e’lon qilindi va ularni amalga oshirish ishlari respublikamiz ta’lim muassalarida keng quloch yozdi. Ayni damda bu borada muayyan chora- tadbirlar rejalashtirilib, muayyan ishlar amalga oshirilgan bo’lsa-da, hali hal etilishi lozim bo’lgan dolzarb masalalar talaygina. Kuzatishlarimiz shundan dalolat beradiki, boshlang’ich sinf, xususan, birinchi sinf o’quvchilarining savodini chiqarishda ularning yoshi va jismoniy tayyorgarligi ham katta rol o’ynaydi. Masalan, yozish va o’qish malakalarining shakllantirishning birinchi zinalarida bola yozish va o’qish mashqlarini bajarish uchun o’zining bor kuchini – jismoniy va ruhiy imkoniyatlarini sarflaydi: yozuv jarayonida o’quvchining hamma muskullari, ayniqsa qo’l va yelka muskullari, bel va oyoq tomirlari hamda asab torlari ancha taranglashadi. Shuning uchun o’qituvchilar bu jarayonni sezgirlik bilan kuzatadilar, barmoq va qo’l muskullarining harakat tezligi, partada to’g’ri o’tirishi, umuman o’quvchilarning jismoniy va ruhiy holati hamda tayyorgarligini hisobga oladilar. Tabiiyki, yozish va o’qish jarayonlari dastlabki bosqichlarda jismoniy va ruhiy siqilishlar ostida o’tadi. Bola birinchi mushkilot va muvaffaqiyatsizlikni qiyinchilik bilan hazm qiladi. Shuning uchun jismoniy va ruhiy zo’riqishlar ham kutilgan samarani bermaydi. O’quvchi o’z xatosini sezadi va tushunadi, lekin o’quvchisining yo’l – yo’riqlari bilan ham uni bartaraf etolmaydi. Bunday hollarda o’qituvchi o’quvchini ruhiyati – kayfiyatini ko’tarish uchun turli xil lahzalik sho’x o’yinlar tashlil etadi. Bunday lahzalik jismoniy va ruhiy tanaffuslar bolaning ruhiy zo’riqishini mo’tadillashtiradi va bolaning mavzuni o’zlashtirish, qabul qilish darajasini oshiradi. Aytganlarimiz o’sha vaqt o’z samarasi – mevasini beradiki, boshlang’ich sinf o’quvchisi, xususan birinchi sinf o’quvchisining ta’lim olishi uchun hama tashkiliy va metodik ishlar a’lo darajada tayyorlangan bo’lishi lozim. Tashkiliy va metodik ishlarga nimalar kiradi? Keling, shu haqda bahslashaylik! Maktab o’quvchisi o’zining ko’p vaqtini darsxonada quyidagi o’quv qurollari bilan bog’liq holda o’tkazadi: parta, sinf taxta (doska)si, daftar, ruchka va boshqalar. Shunday ekan o’quv qurollarining gigiyenik va pedagogik talablarga javob berishi katta ahamiyatga egadir. Takidlaganimizdek maktab o’quvchilari o’zining juda ko’p vaqtini partada o’tirib o’tkazadi. Shuning uchun bu mas’uliyatli davrda o’quvchilarni qo’yilgan gigiyenik talablarga amal qilishga o’rgatish kerak. Ish qobiliyati uzoq vaqtgacha pasaymay turishini hamda bolalar qaddi- qomatining to’g’ri rivojlanishi, o’qish davrida ko’zning salbiy ta’sirlanmasligini ta’minlash maqsadida sinflarni gigiyena talablariga javob beradigan partalar bilan jihozlash muhim ahamiyatga ega. Birinchi navbatda ustoz – muallim o’z shogirdining mo’tadil ishlashi uchun zarur shart-sharoit yaratib berishi lozim. Bu ishga tayyorgarlik avgust oyidan boshlanadi. O’qituvchi unga ajratilgan sinfxonani va undagi partalarni bo’lajak shogirdlari ishlashi uchun mos kelish-kelmasligini tekshirib ko’rishi lozim. Shogirdlarini maktabga qabul qilib olgandan so’ng esa ularning bo’yiga, ko’rish va eshitish qobiliyatlariga qarab partalarga o’tqazishi kerar. Sinf partalari birinchi navbatda pedagogik talablarga to’liq javob berishi lozim. Bu talablar quyidagilar: 1. O’quvchilarning yoshlari va bo’ylariga mos bo’lishi. 2. O’quvchilarning gavdasiga mos bo’lishi. 3. Yozish hamda rasm chizish uchun qulay bo’lishi. 4. O’quvchi turganda yoki o’tirganda qiyinchilik tug’dirmasligi. Deraza tomondagi birinchi partada asosan ko’rish qobiliyati pastroq yoki eshitish imkoniyatlari pastroq bo’lgan o`quvchi o’tirg’izish lozim. Partalar sinfda asosan uch qator bo’lishi kerak. Birinchi parta va sinf doskasi o’rtasidagi masofa 2 metrdan, oxirgi parta bilan doska orasidagi masofa esa 8 metrdan kam bo’lmasligi lozim. Bu masofa bolalarning yaxshi ko’rishlari va o’qituvchini yaxshi eshitishlari uchun zarur. Derazadan ichkaridagi oxirgi parta orasidagi masofa 6 metrdan oshmasligi kerak. Qatorlar o’rtasidagi partalarning orasi 75 sm bo’lishi kerak. Bu masofa qatorlar orasida ikkita o’quvchini bemalol harakatlanishi uchun zarur. Bizning kuzatish va tajribalarimiz shundan guvohlik beradiki, ko’pgina umumta’lim maktablarining boshlang’ich sinflarida bu talablarga umuman rioya etilmaydi va yo ular qo’pol tarzda buziladi. Birinchidan, o’quvchilar partasi ularning yosh, bo’y va gavdasiga mos emas. Aslida partalar bir o’rinli va ikki o’rinli bo’lishi mumkin. Xorijiy mamlakatlarda ko’pincha bir o’rinli partalardan foydalaniladi. Respublikamiz maktablarida, ayni damda, ikki o’rinli partalardan foydalanilmoqda. Ta’ridlash joizki, prifessor F.F.Erisman tomonidan yaratilgan ikki o’rinli yog’och partalar gigiyenik tomondan juda qulay edi. Likin ming afsuski, ayni damda bunday partalar batamom iste’moldan chiqdi. Mabodo qolgan bo’lsa ham ular qishloq maktablarida mavjud. Talabga muvofiq parta ustining qiyaligi 15ºga teng bo’lishi lozim, chunki bunday qiyalikda yozish va o’qish juda qulay bo’lib, ko’z tez charchamaydi (1-rasm). 1-rasm Yana bir muhim talablardan biri partaning qopqog’I ochilib ham yopilib turadigan bo’lishi lozimligidir. Agar partada ochilib yopiladigan qopqog’ bo’lmasa o’quvchining o’rnidan turishi va o’rniga o’tirishi noqulay boladi. Natijada bu ung’aysizlik bola ruhiyatiga salbiy ta’sir qilishi mumkin. Hozir iste’moldagi partalarda shunday qopqog’ning yo’qligi afsuslanarli holdir. Parta o’tirg’ichining mustahkam turishi to’g’ri o’tirishni ta’minlaydigan eng muhim omildir. Agar o’tirg’ichning taxtasi orqa tomonga bir oz moyil bo’lsa yana ham yaxshiroq bo’ladi. O’quvchilarning yanada qulayroq o’rnashib o’tirishlari uchun orqa suyanchiqning balandligi o’quvchining belidan yuqori bo’lishi kerar. Parta distansiyasi degan tushuncha mavjud. Distansiya deb parta ustining pastki qirrasi bilan suyanchiq orasidagi masofaga aytiladi. Bu masofa, ya’ni ko’krak qafasi bilan uning qirrasi orasidagi masofa 4 sm bo’lishi lozim. Ayni damda ko’pgina maktablarning boshlang’ich sinflarida usti bir tekis, o’tirg’ichi alohida, balandligi va tuzilishi (temir va taxta partalar, ish stollari) har xil bo’lgan, oyoqni qo’yish joyi bo’lmagan partalardan foydalanilmoqda. Bunday gigiyenik va pedagogik talablarning qo’pol ravishda buzilishi ta’lim sifatiga isloh qilib bo’lmas salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Tasavvur qiling, birinchi sinf o’quvchisi o’tirg’ichi past, parta o’rnida ishlatilayotgan idora ish stolida o’tirib yozayapti. O’tirg’ich pastligi bois u qulochlarini ko’tarib partaga qulay o’rnashib olishga harakat qiladi, lekin tezda har ikkala qo’li og’riy boshlaydi. Natijada uning diqqati susayib, bezovtalana boshlaydi. Yozish jarayonida xatolarga yo’l qo’ya boshlaydi va bundan tabiiyki, o’zi ham asabiylashadi. Shunday holatlar bo’lmasligi uchun partaning distansiyasi to’g’ri saqlanishi lozim. Talabga muvofiq partaning distansiyasi uch xil bo’lishi mumkin: musbat, nol, manfiy. Musbat distansiyada parta ustining cheti bilan o’tirg’ich orasidagi masofa teng bo’ladi. Parta ustining chetidan tushirilgan chiziq o’tirg’ichning ustiga emas, balki polga tushadi (2-rasm). 2- rasm Yuqoridagi rasmda ko’rsatilgan partalarda o’tirish o’quvchular uchun noqulay bo’ladi. O’quvchi bunday partalarda o’tirsa pastga egilib o’tirishga majbur bo’ladi. Nol masofadagi distansiyada parta ustining cheti bilan o’tirg’ichning orasida hech qanday masofa bo’lmaydi. Parta ustining chetidan tushirilgan chiziq o’tirg’ich ustining chetiga mos bo’ladi (3-rasm). Bunday partalar ham o’quvchilar uchun qulay bo’lmaydi. 3-rasm 0 Uchinchi, ya’ni manfiy distansiyada parta ustining cheti o’tirg’ichning ichiga 4 sm masofada kirib turadi. Parta ustining chetidan tushirilgan chiziq o’tirg’ichning ustiga tushadi (4-rasm). 4-rasm Distansiyasi manfiy bo’lgan partalar boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun juda qulay bo’lib, gigiyenik talablarga to’liq javob beradi. Parta tanlashning yana bir muhim jihati shundaki, uning differensiyasini to’g’ri saqlashdir. Parta qopqog’ining cheti bilan o’tirg’ichning orasidagi masofa differensiya deyiladi. Agar parta o’tirg’ichi past bo’lsa, o’quvchi parta qopqog’iga osilib turadi, agar yuqori bo’lsa, bukchayib o’tirishga majbur bo’ladi. Shuning uchun o’tirg’ichning balandligi o’quvchilarning oyoqlari uzunligiga teng bo’lib, o’tirganda tovonlari polga yoki partaning zinasiga tegib turishi lozim. Oyoqlarni qo’yish uchun maxsus joy bo’lmaganligi bois oyoq muskullari ham zirqirrab og’rishni boshlaydi. Keltirganimiz holat kichik bir misol. Endi tasavvur qiling, butun sinf o’quvchilari (sinfda bironta ham talabga javob beradigan parta yo’q-da) shunday jismoniy va ruhiy zo’riqish ostida savod o’rganadilar. Shunday vaz’iyatda eng tajribali o’qituvchining zahmatlari ham barabas ketishi tabiiy hol. Ayni zamonda rivojlangan mamlakatlarda quyidagi konstruktor partalardan ham keng foydalanilmoqda: Erisman partalariga o’zgarishlar kiritilib, yuqoridagi davlat standarti bo’yicha temir oyoqli ikki va bir o’rinli partalar tavsiya etilmoqda. Bunday partalarning gigiyenik afzalligi shundaki, balandligini bolalarning bo’yiga qarab o’zgartirib turish mumkin, bundan tashqari, suyanchig’I ikkita taxtadan iborat bo’lib, suyanganda yaxshi tayanch vazifasini o’taydi. Hozirgi vaqtda o’quvchilar uchun 15 sm oralab belgilangan bo’y balandligi qabul qilingan, o’quvchilar mebelning davlat standartlari shu ko’rsatkichga muvofiq ishlab chiqariladi. 1-3- sinf o’quv xonalari uchun A, B, V turdagi partalar ishlab chiqariladi. “A” turdagi partalar bo’yi 130 sm gacha bo’lgan bolalar uchun, “B” turdagi partalar bo’yi 130-145 sm, “V” turdagi partalar bo’yi 145-160 sm.li bolalar uchun mo’ljallangan. Parta o’rindig’ining chuqurligi son uzunligining 2/ 3-3/ 4 qismiga teng bo’lishi lozim. O’rindiqning pol sathidan balandligi boldir suyagi va to’piqning uzunligiga hamda poyabzalning 1-2 sm poshnasi balandliginingf yug’indisiga teng bo’lishi kerak. Partaning o’quvchiga qaragan qirrasining pol sathidan balandligi o’quvchi o’tirganda pol sathidan to’g’ri burchak hosil qilgan tirsakning balandligiga teng bo’lishi kerak. Parta ustki qismining o’tirg’ichiga nisbatan 15° pastda og’ishi gigiyenik talablarga javob beradi. Partalarning ustki sathi tabiiy taxta rangida yoki yashil, sariq va havo rangga bo’yalgani ma’qul, bunda yorug’likni qaytarish koeffitsenti 35-55% atrofida bo’ladi. Bolalarni antropometrik belgilarni hisobga olib partalarga o’tqizish ularning to’g’ri rivojlanishiga ta’sir qilib qolmay, ish qobiliyatini ham oshiradi. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Sinfda o’quvchilar ish joyini tog’ri tashkil etish uchun qanday gigiyenik va metodik talablarga rioya etish lozim? 2. Partaga to’g’ri o’tirish gigiyenasiga nimalar kiradi? 3. Yozuv qurollariga nimalar kiradi? Ulardan foydalanish metodikasi borasida gapirib bering. 4. Dars jarayonida jismoniy mashq lahzalarini qanday tashkil etish kerak? Mavzuga doir testlar 1. Parta ustining pastki qirrasi bilan suyanchiq orasidagi masofa, ya’ni ko’krak qafasi bilan uning qirrasi orasidagi masofa -distantsiya qancha bo’lishi kerak? A) 6 sm B) 4 sm * C) 8 sm D) 2 sm 2. Partaning distantsiyasi necha xil bo’ladi? A) bir xil: musbat