Husnixatga o‘rgatish metodlari
Reja:
1.
Namunaga qarab ko’chirish va yozish metodi.
2.
Chiziqli metodi.
3.
Genetik metodi.
4.
Sanoq-ohang metodi.
5.
Tasavvur orqali yozish metodi.
Yozuv jarayonida yozuv sifatini shakllantirish katta ahamiyatga ega.
Yozuvning aniq, toza, bir xil qiyalikda va balandlikda bo’lishi hamda bir tekis
silliq yozilishi uning sifatini ta’minlaydi.
Yozuv sifatini shakllantirish uchun quyidagi ko’rsatmalarga amal qilish
lozim:
1.
Harf unsurlari va harflarni to’g’ri bog’lab yozish.
2.
Yozuvni 65º qiyalikda yozishga o’rgatish.
3.
Har bir qatordagi harflarning bir xil balandlikda bo’lishiga erishish.
4.
Harf unsurlari, harflar va so’zlar orasidagi masofalarni bir xilda
saqlash.
5.
Sinfdagi barcha o’quvchilarni bir xil tezlikda ravon qilib
yozishlariga erishish.
Yillar davomida o’quvchilarni chiroyli va bexato yozishga o’rgatish
uchun qoyidagi metodlardan foydalanib kelinmoqda:
Namunaga qarab ko’chirish va yozish.
Bu juda qadimiy usul
bo’lib, eski maktablarda juda keng foydalanilgan. XX asrning boshlarida ham
bu metod rus maktablarida keng qo’llanilgan. Bu metodda o’qituvchi
o’quvchilarga harf va uning unsurlarini och rangda yozib bergan, o’quvchilar
esa uning ustidan mexanik ravishda bo’yaganlar. O’quvchilarni bu usul bilan
yozuvga o’rgatish o’qituvchidan juda ko’p vaqt talab etgan. Keyinchalik
o’qituvchining ishini osonlashtirish maqsadida harf va uning unsurlari och
rang bilan ko’rsatilgan alohida daftarlar ham chiqarilgan. O’quvchilar bu
daftarlardan foydalanib, harf va uning unsurlarini yozishga o’rganganlar.
Bunday metod bilan husnixatga o’rgatish o’quvchilarni faqat ko’chirishga
odatlantirib, harflarning shaklini mustaqil yozishga imkon bermagan. Shuning
uchun bu metod keyinchalik kam qo’llanilgan. Faqat ayrim hollardagina
yozuv malakasi bo’sh bo’lgan o’quvchilarga o’qituvchi harf va uning
unsurlarini qalam bilan yozib bergan. O’quvchilar esa uning uctidan siyoh
bilan yurgizib chiqqanlar, lekin bu metoddan muntazam ravishda
foydalanishga ruxsat etilmagan.
Keyinchalik bu metod takomillashib turli guruhlarga bo’lindi.
Chiroyli yozuvga o’rgatishning eng asosiy usullaridan biri harflarning
shaklini namuna qilib ko’rsatish va yozdirishdir. Har bir harf namunasi
doskada barcha o’quvchilarning diqqatini jalb qilgan holda yoki ayrim
o’quvchilarga daftarda alohida – alohida ko’rsatib berilishi lozim.
O’quvchining vazifasi esa doskada eslab qolgan shakllari (harf, bo’g’in,
so’zlar)ni o’z daftariga to’g’ri aks ettirishdir.
O’qituvchi harf va harf unsurlarini doskada shunday tarzda yozishi
lozimki, u barcha talabalarga bir xilda ko’rinib tursin. Bundan tashqari
harflarni yozayotganda ovoz chiqarib, bolalar diqqatini doskada jalb etib
yozishi kerak. O’qituvchi har bir harf elementlarini qayerdan boshlab qayerga
tugashini ham ovoz chiqarib va ham yozib ko’rsatish lozim, toki keyinchalik
o’quvchilardan so’ralganda ular aytib bilishlari va amalda ko’rsatib olishlari
lozim. Shundagina bu usul samara beradi.
Namunaga qarab ko’chirib yozish usulida o’quvchilar, asosan,
harflarning shaklini “Yozuv daftari”dagi namunaga qarab ko’chirib yozadilar.
Namunaga qarab ko’chirib yozish tayyor harflarning ustidan yozishga
nisbatan ancha murakkab bo’lib, ularning har ikkalasini qaysi vaqtda
qo’llashni o’qituvchi yaxshi bilishi kerak.
Tayyor holdagi nuqtalar bilan ifodalangan harflar ustidan qo’lni yurgizib
mashq qilish ixtiyorsiz jarayon bo’lib, o’quvchilar bu topshiriqni oson
bajaradilar. Ikkinchidan, “Husnixat” daftariga berilgan namunaga qarab
yozdirish o’qituvchining vaqtini ancha tejaydi.
Chiziqli metod. Chiziqli metod XIX asrning boshlarida qo’llanila
boshlangan. Bu metodning qo’llanilishi bilan turli chiziqli daftarlar chiqarila
boshlanadi, bu esa o’quvchilarga harflarni chiroyli hamda bir tomonga bir oz
moyil qilib yozish uchun ma’lum darajada qulaylik tug’dirdi. Bunday
daftarlardagi chiziqlar, ya’ni harf turlari bir necha yotiq va qiya chiziqlardan
iborat bo’lib, ular kichik va bosh harflarni yozish uchun mo’ljallanadi.
Chiziqli daftarlar bir necha xil bo’lib, har bir turi ma’lum sinflarga mo’ljallab
chiqariladi:
a)ikki chiziqli daftar – kichik harflar yoziladigan gorizontal chiziqlar
orasidagi masofa 5 mm ga, bosh harflar yoziladigan gorizontal chiziqlar
orasidagi masofa esa 11 mm ga, qiya chiziqlar orasidagi masofa esa 3,3 mm
ga teng bo’lib, 1-sinf o’quvchilariga mo’ljallangan edi. 1970-yildan boshlab
bunday daftar maktablarda qo’llanmaydigan bo’ldi.
b) ikki chiziqli daftar – qiya chiziqlari orasidagi masofa 25 mm ga,
kichik harflar yoziladigan gorizontal parallel chiziqlar orasidagi masofa 5 mm
ga, bosh harflar yoziladigan parallel chiziqlar orasidagi masofa esa 10 mm ga
teng bo’lib, 1970-yildan boshlab 1-sinf o’quvchilari uchun tavsiya etila
boshlandi.
c)bir chiziqli daftar – parallel chiziqlari orasidagi masofa 8 mm ga teng
bo’lib, 1970-yildan boshlab 2-sinf o’quvchilari uchun tavsiya etildi.
Genetik metod. Mazkur metod harflarni o’xshash unsurlarini hisobga
olib guruhlarga bo’lib o’rgatishga tayanadi. Bu metodning asosiy xususiyati
shundaki, bosh va kichik harflar guruhlarga bo’lib yozdiriladi. Genetik
metoddan asosan boshlang’ich sinflarning 2- 4- sinflarida foydalanish tavsiya
etiladi.
Genetik metodga asosan harflar quyidagi guruhlarga bo’linadi:
Kichik harflar guruhi:
1-guruh: i, m, n, r, u.
2-guruh: a, e, f, g, o, g’, o’.
3-guruh: b, d, h, j, y.
4-guruh: k, l, q, p, t.
5-guruh: s, v, x, z.
Bosh harflar guruhi:
1-guruh: I, J, L, U.
2-guruh: A, M, N.
3-guruh: E, O, Q, X, O’.
4-guruh: G, H, K, Y, G’.
5-guruh: B, D, F, P, R, T.
6-guruh; S, V, Z.
Genetik usulda o’qituvchi, kichik va bosh harflarni guruhlarga ajratish
bilan birga, ularning qanday unsurlardan tuzilganligini va ularning nomlarini
yaxshi bilishi hamda yoza olishi lozim. Yuqorida ko’rsatilgan kichik va bosh
harflar guruhlarini bir-biridan ajrata olgan va ularning shaklini to’g’ri
o’zlashtirgan o’quvchilargina harflarni chiroyli yoza olishlari mumkin.
Mazkur usulni qo’llashda, o’qituvchi, harf va uning elementlarini sanoq
bilan yozdirish usulidan (bu usul haqida pastda ma’lumot beramiz)
foydalangani ma’qul. Bu usulni ko’proq 2-sinfda qo’llash mumkin.
Sanoq-ohang metodi. O’qituvchi mazkur usuldan foydalanishda harf va
uning unsurlarini sanash orqali yozdirib tushuntiradi. Bu usulni ayniqsa savod
o’rgatish davrida kenf qo’llash mumkin.
Sanoq-ohang metodining boshqa metodlarga nisbatan afzallik tomonlari
ko’p. Birinchidan, u harflarni tekis yozilishini ta’minlaydi va harf
unsurlarining tushib qolishiga yo’l qo’ymaydi; ikkinchidan, sekin yozadigan
o’quvchilarni tez va sinfdagi barcha o’quvchilar bilan barobar yozishga
undaydi; uchinchidan, o’quvchilarga harakatlarni aniq va dadil bajarishni
o’rgatadi; to’rtinchidan, sinfda darsni jonlantirishga yordam beradi.
Mazkur metoddan butun dars davomida foydalanish tavsiya qilinmaydi,
chunki o’quvchilar charchab, yozuv sifatini pasaytirib yuborishlari mumkin.
Bu usuldan foydalanishda, asosan, harflarning asosiy unsuri “bir”,
“ikki”, “uch” deb sanab boriladi, yordamchi ulash unsuri esa “va” deb
bog’lanadi.
Sanoq-ohang usulini qo’llashda harf yoki unsurlar avval sanoqsiz
yoziladi, so’ngra sanoq bilan yozdiriladi.
Shuningdek, bu usul bilan yozishda dastlab sekinroq, keyinchalik uni
tezlashtirib yozib ko’rsatiladi. Bu usuldan bo’g’in, so’z va gaplarni yozishda
ham foydalanish mumkin.
Tasavvur orqali yozish. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan usullar bilan bir
qatorda, tasavvur qilish orqali havoda harflarning shaklini yozdirib mashq
qildiriladi. O’qituvchi doskada yozib ko’rsatgan harf yoki bog’lanishlarni
o’quvchilarga qanday qilib yozishni, ruchkaning havoda harakatini ko’rsatib,
o’quvchilar tasavvur hosil qilganlaridan so’ng daftarga yozishga ruxsat etiladi.
Bunday mashqlar o’quvchilarning qiziqishlarini o’stiradi hamda jismoniy
mashqlarni ham bajarish imkonini beradi.
Yoddan chiqarmaslik lozimki, tasavvur orqali yozish chiroyli yozishga
o’rgatishda yordamchi usul vazifasini bajaradi.
Dastlabki tushuntirish ishlarini olib borish, birinchi va ikkinchi gruppa
mashqlari, tayoqchalar va ilmoqchalrning yozilishi. Alifbe davrida harflarning
yozilishini o'rgatish kichik va bosh harflar. Alifbedan keyingi davrda harflarning
bir- biriga qo'shib yozilishini o'rgatish. Tinish belgilarining yozilishi. Matematik
raqamlarning yozilishi.
Birinchi sinfda yozuv mashqlarini tashkil etish bir muncha murakkab
bo'lib, u bir necha davrlarga bo'linadi va bir necha xil vazifalami o'z ichiga
oladi. Bolalar o'qituvchining so'zini tinglaydilar doskaga yozgan harf va
so'zlarni ko'rib boradilar, ayrim matnlarni ko'chirib yozadilar, so'z va
bo'g'inlarni tahlil qiladilar nuqtalar bilan ifodalangan harflarning ustidan
bo'yaydilar.
Ayrim vaqtlarda o'qituvchi o'quvchilarni yozdirishga boshlashdan oldin
to'g'ri o'tirish qoidalarini tushuntirib beradi, ammo dars o'rtalariga borib bu
narsa ularning esidan chiqib qoladi, shuning uchun o'qituvchi o'quvchilarga
to'g'ri o'tirish qoidalarini eslatib turishi kerak.
Tayyorgarlik mashqlarini tashkil etish.
Birinchi sinf o'quvchilari bilan tayyorgarlik mashqlarini to'g'ri olib boorish
uchun quyidagi vazifalarni amalga oshirish kerak:
1. Partada to'g'ri o'tirishga, ruchkani to'g'ri ushlashga va daftarning holatini to'g'ri
tuitishga o'rgatish;
2. O'quvchilarning husnixatga bo'lgan qiziqishlarini o'stirish;
3. Bolalarning taqqoslash va chamalash qobiliyatlarini o'stiruvchi mashqlarni
bajarish;
4. Qo'l va barmoq muskullarining harakatini o'stirish;
Tayyorgarlik mashqlarini bajarish uchun o'quvchilami qora va rangli
qalamlar, flomaster hamda yozuv daftari ta'minlash lozim. Birinchi gruppa
mashqlari. Darsning maqsadi: O'quvchilami daftarning chiziqlari bilan
tanishtirish va nuqtalami ko'z bilan chamalashga o'rgatish.
Birinchi vazifa. O'quvchilarga bir xil masofada nuqtalar qo'yishga o'rgatish.
Ikkinchi vazifa. O'quvchilarga "Baravar masofa", "Yaqin", "Uzoq" kabi
tushunchalami berish. Ikkinchi gruppa mashqlari.
Darsning maqsadi: Chiziqlarni qiya shaklida yozilishini ko'rsatish hamda
chiziqlar orasidagi masofani to'g'ri topishga o'rgatish.
Vazifa. Kichik harflar yoziladigan chiziqlar orasida qiya tayoqchalarni yozdirib
mashq qildirish.
O'qituvchi bu mashqni doskada namuna qilib ko'rsatib beradi. O'quvchilar
esa qizil qalamda qiya tayoqchalarni chizadilar. O'quvchilar bir qator yozib
bo'lganlaridan so'ng tekshirib chiqiladi va tahlil qilinadi. Agar nuqtalar barovar
masofada bo'lsa o'quvchi vazifani to'g'ri bajargan, barovar masofada bo'lmasa,
xatoga yo'l qo'ygan bo'ladi.
O'quvchilar alifbega-tayyorgarlik davrida ayrim mashqlami bajargan
bo'lishlariga qaramay, o'qituvchi navbatdagi darsni quyidagi darsni e'lon qilishi
bilan birga yozuv qurollarini qayta tekshirib chiqishi lozim.
1.
Barmoq va qo'l muskullarining harakatin I o'stiruvchi gimnastika
mashqlarini o'tkazish.
2.
Doskada mashqni yozib ko'rsatish va asosiy diqqatni qayerga jalb etishni
tushuntirish.
3. Yozuv daftarlaridan foydalanish va yozishni qayerdan boshlashni tushuntirish.
4. Partada to'g'ri o'tirish, ruchkani to'g'ri ushlash, daftarni to'g'ri tutish
qoidalarini eslatib o'tish.
5. Har bir qatorga nechta harf yozishni tushuntirish, o'quvchilarning yozuvini
muntazam kuzatib borish.
6. Ishning birinchi qismi tugagandan so'ng o'quvchilarning yozuvlarini doskada
namuna bilan solishtirib yo'l qo'ygan xatolarini topishga o'rgatish.
7. Topshiriqni qayta tushuntirish orqali o'quvchilardagi kamchiliklarni yo'qotish.
8. Jismoniy mashq daqiqalarini o'tkazish.
9. Ko'z bilan daftar orasidagi masofani to'g'ri saqlashga o'rgatish.
10. Har bir mashqni bajarishda uni tahlil qilish zarur bo'lsa qo'shimcha
ko'rsatmalar berish.
Alifbe davrida o'quvchilar nutq tovushlari bilan amaliy tanishadilar, so'z
tuzishga, so'z va gaplarni o'qishga hamda ayrim elementlar harflar ishtirokida
so'z va gaplarni yozishga o'rganadilar. Alifbe davrida bajariladigan asosiy grafik
ishlar quyidagilardan iborat bo'lishi kerak:
1. Kichik va bosh harflarni alifbe tartibida yozish.
2. Bo'g'in va so'zlarda harflarni qo'shib yozish.
3. Qo'l harakatini uzmay yozishga o'rgatish.
4. Harflaming qiyaligini va enini to'g'ri saqlashga o'rgatish.
O'qituvchilar ayrim harflaming elementini noto'g'ri yozayotgan
o'quvchilarga shu elementni to'g'ri yozilishini ko'rsatib berishi lozim. Bu
davrda o'quvchilarda harflarni to'liq yozmaslik yoki almashtirish yozish kabi
xatolami aniqlash mumkin.
Tinish belgilarini yozilishi.
1. Nuqta (.) yozma va bosma matnlarda daftar chizig'ining ustiga dumaloq
shaklida qo'yiladi:
to'g'ri va chiroyli yozing.
2. So'roq (?) belgisi yarim doira shaklida yozilib, pastga qarab to'g'ri chiziq
shaklida tushadi. To'g'ri chiziqning tagidagi nuqta daftar chizig'ining ustiga
qo'yiladi:
Sen bugun qanday kitob o'qiding?
3. Undov (!) belgisi to'g'ri tayoqcha va nuqtadan iborat bo'lib, to'g'ri
tayoqchaning tagidagi nuqta daftar chizig'ining ustiga qo'yiladi:
Chiroyli yozuv qoidalariga rioya qiling!
4. Ko'p nuqta (...) daftar chizig'ining ustiga qo'yiladi. Ko'p nuqta so'roq va undov
belgisidan keyin qo'yilishi kerak bo'lsa, so'roq yoki undov belgisidan keyin
faqat ikkita nuqta qo'yiladi.
Biz kanallar qazidik… Yangi yerlar ochdik!..
5. Vergul (,) nuqta bilan boshlanib, uning nuqtasi daftar chizig'ining ustida
kichik
chiziqchasi esa chiziqdan pastga tushadi.
Akmal, bugun qayerga borasan?
6.
Nuqtali vergulning (;) nuqtasi chiziqning yuqorisiga qo'yiladi.
Ular uchta edi; Undan bundan gaplashib o'tirishar edi.
7.
Tire (-) tinish belgisi chiziqchadan uzunligi bilan farq qiladi va daftar
chizig'ining biroz yuqorisiga qo'yiladi:
Toshkent-O’zbekistonning poytaxti.
8.
Defis (-) tirening uchdan bir qismicha bo'lishi kerak:
Qanoti yo'q, uchadi,
Dala-qirni quchadi.
9.
Qo'sh tirnoq ("") qo'shaloq vergulga o'xshab ochiladi va yopiladi.
(Biz "Furqat"ko'chasidayashaymiz.
Matematik raqamlarni yozish.
Matematika darslarida beriladigan topshiriq va masalalarda raqamlarni
to'g'ri va chiroyli yozishga o'rgatish maqsadga muvofiqdir.
Matematika daftarida yozuv mashqlari bajarishda o'qituvchi bolalarda
charchash alomatlari sezilishi bilanoq barmoq muskuUarini o'stiruvchi
jismoniy mashqlarni bajartirishi lozim.
Kichik yoshdagi bolalarning barmoq va qo'l muskullari yaxshi
rivojlanmaganligini hisobga olib, oddiy katak daftarga [5^5 mm) yozdirish
mumkin emas, shuning uchun olti yoshli birinchi sinf o'quvchilari uchun
chiqarilgan «matematika daftari»dan foydalaniladi. Bu daftarda kataklar 1,5
marta katta, ya'ni 7x7 mm o'lchamda berilgan. Bunday kataklar ichida
raqamlarni yozishga urinish va boshqa matematik yozuvlarni bajarish ancha
oson.
O'quvchilarni rim raqamlarini yozishga o'rgatish jarayonida qo'llangan
maqsadga erishish uchun yozuv mashqlarini to'g'ri tashkil qilish va uning
uslublaridan to'g'ri foydalanish asosiy omillardan biridir. Bolalar raqamlarni
to'g'ri yozishga o'rgatishda mustaqil va amaliy ishlarga ham alohida e'tibor
