Ichak infeksiyalari — umumiy xarakteristika. Esherexiozlar, ichak iersiniozlari, klebsiellyozlar. shigellarga xarakteristika va laboratoriya diagnostika Ma’ruza rejasi: 1. Enterobakteriyalarga umumiy harakteristika. Umumiy tavsifi va tasnifi. 2. Esherixiozlar- tuzilishi, tinktorial xususiyati va kimyoviy tarkibi - kultural xossalari va o‘stirilishi - antigen xususiyati - zahar xosil qilishi - chidamliligi - odam va hayvonlar uchun patogenligia - laboratoriya diognostikasi, davolash va oldini olish 3. Ovqatdan zaharlanishlar. Salmonellyozlar: - Patogenlik omillari, zahar xosil qilishi -chidamliligi - odam va hayvonlar uchun patogenligi - laboratoriya diognostikasi, davolash va oldini olish 4. Botulizm qo‘zg‘atuvchisi umumiy tavsifi va tasnifi. - tuzilishi, tinktorial xususiyati va kimyoviy tarkibi - kultural xossalari va o‘stirilishi - odam va hayvonlar uchun patogenligi - laboratoriya diognostikasi, davolash va oldini olish 5. Shigellioz qo‘zg‘atuvchisi umumiy tavsifi va tasnifi. - tuzilishi, tinktorial xususiyati va kimyoviy tarkibi - kultural xossalari va o‘stirilishi - odam va hayvonlar uchun patogenligi - laboratoriya diognostikasi, davolash va oldini olish Asosiy va tayanch iboralar: ichak infeksiyasi, fekal-oral, alimentar, salmonellyoz, qorin tifi, botulizm, dizenteriya. Esherixioz ichak tayoqchalarining ba’zi turlari qo‘zg‘atuvchi gastroenterit yoki gastroentrikikolit sindromi bilan kechadigan o‘tkir ichak kasalligidir. Ichak tayoqchasini 1886 yili Avstraliyalik olim T. Esherix kashf etib uni Bact. Coli commune deb atagan. Bu bakteriya T. Esherix sharafiga Escherichia coli deb ham ataladi. Esherix o‘sha davrda ichak tayoqchasi bolalarda ich ketish kasalligiga sabab bo‘lishi mumkin deb hisoblagan. 1894 yilda G. N. Gabrichevskiy ichak tayoqchalari toksin ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lib, ichak kasalliklari rivojlanishida alohida rol o‘ynashini isbot qildi. 1927 yilda A. N. Dobroxotova ichak tayoqchalari organizmni intoksikatsiyaga sabab bo‘lish mumkinligini isbot qildi. F. Kaufman 1942-1945 yillar ichak tayoqchalarining klassifikatsiyasini ishlab chiqdi. Morfologiyasi:E. coli morfologiyasi bo‘yicha Enterobacriaceae oilasi vakillari morfologiyasiga o‘xshash. Ichak tayoqchalari grammanfiy bo‘lib, spora va kapsula xosil qilmaydi. Ularning ba’zilari harakatchan va harakatsiz shtammlari ma’lum. Ichak tayoqchalari qo‘zg‘atgan kasalliklarining turli tuman kechishiga ko‘ra ular shartli ravishda ikkita kategoriyaga bo‘linadi. 1-kategoriyaning qo‘zg‘atuvchilari 1- yoshgacha bo‘lgan bolalarda kasallik kelitirb chiqaradi. Asosan ingichka ichakning zararlantirishi sababli ularga enteropatogen ichak tayoqchalari degan nom berilgan bo‘libbularga 0 (25), 0 (26), 0 (44), 0 (86), 0 (91), 0 (55), 0 (111), 0 (114), 0 (119), 0 (125), 0 (126), 0 (127), 0 (128), 0 (141), 0 (142), 0 (146) shtammlar kiradi. IIkategoriyaning qo‘zg‘atuvchilari Esherixilarni ikkinchi guruhga kiritiladi Entereo invaziv ichak tayoqchalari EIIT bir yoshdan oshgan bolalarda va kattalarda dizenteriyaga o‘xshash kasallik chaqirib bularga 0 (1), 0 (6), 0 (15), 0 (26), 0 (28), 0 (32), 0 (112), 0 (115), 0 (124), 0 (136), 0 (143), 0 (144), 0 (151), 0 (152), 0 (164) shtammlar kiradi. Bizda ko‘pincha 0 (124) shtamm uchraydi. Enterotoksigen ichak tayoqchalari ETIT eterotoksin xosil qilib vaboga o‘xshash kasalliklarni chaqiradi va 0 (1), 0 (6), 0 (8), 0 (15), 0 (25), 0 (78), 0 (115), 0 (145), 0 (148) shtammlari kiradi. O‘stirilishi: Ichak tayoqchasi oziq muhitlarga talabchan emas. Fakultativanaerobhisoblanib optimal o‘stirish harorati 30-370S RN7, 2-7,5. Endo, Ploskirev, Levin oziq muhitlarida o‘ziga xos rangli koloniyalar xosil qiladi. Endo oziq muhitida o‘rtacha qizil metallik shu’lalanadigan dumaloq,chetlari tekis,yuzasi yaltiroq namkoloniyalar xosil qilib o‘sadi. Ploskirev oziqmuhitigaqizg‘ish,chetlari tekis, o‘rtacha kattalikda koloniya xosil qilsa, Levin muhitida esa binafsha rangli koloniya xosil qiladi. Suyuq neytral sharbatlarda diffuz loyqalanib yoki cho‘kma xosil qilib o‘sadi. Ba’zan parda xosil qilib o‘sadi, lekin muhit chayqatilsa u uzilib cho‘kmaga tushadi probirka devorida esa xalqa qoladi. Fermentativ xususiyati: Biokimyoviy xususiyati bo‘yicha E. Coli ancha aktiv bo‘lib boshqa patogen enterobakteriyalardan laktozani kislota va gaz xosil qilib parchalashi bilan farqlanadi. Salmanellalardan serovodorod xosil qilmasligi bilan, Klebsillalardan esa kapsulasi yo‘qligi bilan farqlanadi. Patogen serovarlari ba’zan laktozani parchalamaydi. Toksin xosil qilishi: Ichak tayoqchasi shartli patogen bakteriyalar hisoblanib ularni toksigenligi antigenligi va immunogenligi glyusido-, lipido-protein kompleksi bilan bog‘liq. Ba’zi shtammlari enterotoksigenlik va gemolitik xususiyatlarini namoyon qiladi. Enterotoksinlarni termolabil va termostabil hamda gemolizinlarni to‘rtta tiplari ma’lum. Antigenlik xususiyati: Esherixiyalar O, K, N-antigenlarga ega. O antigenlar somatik hujayra devoriga joylashgan bo‘lib, lipo-polisaxarid kompleksidan iborat. Termostabil hisoblanib 1200S haroratga ham chidamli hisoblanadi. N-antigen xivchinida bo‘lib flagellin oqsilidan iborat termolabil. K-antigen esa hujayra devorini yuzasida joylashgan bo‘lib ba’zan uni kapsula antigeni deb ham ataladi. Enterobacteriaceae oilasiga kiruvchi boshqa mikroorganizmlarda ham O-antigenlar bo‘lib ular kimyoviy jihatdan bir xillekin ichak tayoqchasi O-antigenlar 159 serologik guruhi K-antigeni asosida 100 serologik har xil yuza antigenlari va N- antigenini farqlanishi bo‘yicha 56 tasi aniqlangan. E. Coli antigenlar asosidagi farqlanishni bilishni bir nechta ahamiyati bor. Birinchidan ajratib olingan kulturani haqiqatdan hamE. coli ekanligini polivalent O-aglyutinatsiyalovchi zardob bilan tasdiqlash. Ikkinchidan infeksiya manbasini topish epidemiologik uchun zarur N- va K- agglyutinatsiyalovchi zardoblar yordamida N vaK antigeni bo‘yicha qaysi guruhlarga mansubligi aniqlanadi. Yozilish tartibi: 0 (142): K (86) : N (6) 0 (142) : K (86): N (18) Bundan tashqari E. colining faglari bor bo‘lib ular kolitsinlar xosil qiladilar. Chidamliligi: E. Coli tashqi muhitda haftalab, oylab saqlanishi mumkin. U shigella va salmonellarga nisbatan tashqi fizik va kimyoviy faktorlar ta’sirlariga chidamli hisoblanadi va uzoq vaqt yashashi bilan ajralib turganligi sababli sanitariya mikrobiologiyasida sanitariya ko‘rsatgich mikroorganizmi qilib olingan. Bu ko‘rsatgich koli titr va koli indeks bilan aniqlanadi. E. Coli 550S haroratda 1 soat davomida, 600S da esa 15 minut davomida xalok bo‘ladi. Bundan tashqari barcha dizenfeksiyalovchi moddalar ta’sirida o‘ladi. Hayvonlar uchun patogenligi: E. Colining ba’zi seroguruhlari buzoqchalarda og‘ir kasallik keltirib chiqarishi va o‘lim bilan tugashi mumkin. Dengiz cho‘chqasi, oq sichqon va quyonlarga enteropatogen kulturani parenteral yo‘l bilan yuborilganda ularda toksiko-septik jarayon rivojlanib hayvonlarni o‘limga olib keladi. Odam uchun patogenligi: Ingichka ichak tushgan qo‘zg‘atuvchilar EPIT epiteliyning yuza qismida rivojlanadi. Eshirixiyalar xalok bo‘lganda endotoksin ajraladi ular tomirlar endoteliysiga va bevosita nerv markazlariga ta’sir qiladi, oqibatda qon tomir devorini o‘tkazuvchanligi buziladi, tomirlar tonusi o‘zgaradi. Epiteliy sekretor faolligi ortadi va ichakbo‘shlig‘iga suv natriy va kaliy tuzlarini ajralishga olib keladi. Bu ko‘rinishlar ayniqsa ETIT bilan zararlanish xollarida namoyon bo‘ladi. Enterit oqibatidagi tez-tez ichketishi va qusish sababli organizmdagi umumiy qon massasi quyilib qoladi. Umumiy qon massasining tomir ichidagi bosimining kamayishi hujayra membranasi o‘tkazuvchanligining ortishi buyrak funksiyasi faoliyatini izdan chiqaradi. Siydik oqsil shakliy elementlar paydo bo‘ladi, oliguriya va anuriya rivojlanadi. Immunitet:Ichak koli infeksiyasi bilan kasallanib sog‘aygan odamda kamquvvatli spesifik immunitet xosil bo‘ladi va yana qayta kasallanish kuzatilishi mumkin. Davolash: Eshirixioz davosi dizentenriya davosi bilan bir xil. Vaboga o‘xshash eshirixiozga davo qilishda tuzli eritmalar yuborish bilan ko‘riladigan regidratatsiya choralari birinchi o‘rinda turadi. Bemorlarga nitrafuran va oksixinolin preparatlari ham tayinlanadi. Profilaktikasi:Bemorlar uyida ajratilgan xolda qo‘yiladi yoki klinik va epidemiologik ko‘rsatmalar bo‘yicha kasalxonaga yotqiziladi. Bundan tashqari infeksiya manbalarini aniqlash maqsadida 2 yoshgacha bo‘lgan bolalar tekshiriladi va tuqqan ayollar ularda o‘tkir ichak kasalliklari bo‘lganida tekshiruvdan o‘tkaziladi. Tashuvchanlikni aniqlash uchun oziq-ovqat korxonalarini xodimlari va ularga tenglashtirilgan soha ishchi-xizmatchilarni ishga qabul qilinayotganda va epidemiologik ko‘rsatmalar bo‘yicha maktabgacha bolalar muassasalariga qabul qilinayotganlarida 2 yoshgacha bo‘lgan bolalar somatik va yuqumli shifoxonalarga kiruvchilar tekshirib ko‘rilishi kerak. Eshirixiozlarni spesifik emlash ishlab chiqilmagan. Klebsielalar. Klebsiella deb nemis olimi E.J. Klebs sharafiga shundaydeb nomlanadi. Mofrologiyasi. Klebsiellalar 0,6-6 mkm uzunlikdagi va 0,3-1,5 mkm kenglikda tayoqcha hisoblanib harakatsiz oxiri tuproq spora xosil qilmaydi. Klebsiella avlodiga Ke rnebtoman Kl oraenae Kl rinoscleromatislar kiradi. Kl pnebnomiae va oraemallar kiprikchalar mavjud. Kapsula xosil qiladi. O‘stirish. Klebsiellalar fakultativ anaerob mikroorganizm hisoblanib o‘sish harorati 35-370S muhit reaksiyasi rN 7,2 ni tashkil etadi. Chegaraviy o‘sish nuqtalari 12-410S. Qattiq oziq muhitlarda xira shilliq va tuzilishi har xil koloniyalar xosil qilsa, suyuq oziq muhitlarda intensiv xiralik xosil qilib o‘sadi. Fermentativ xususiyati. Zahar xosil qilishi. Kl pnevmomon termostabil ekzotoksin ishlab chiqaradi qolganlari esa entodtoksin bilan bog‘liq. Antigen tuzilishi. Klebsiellalar o‘zlarini tarkibida 3 ta har xil oq ushlaydi. Kapsulali KAG silliq somatik O-AGdegradatsiyalashgan O-AGAG. Klebsiellalar Kva O-AG lari bo‘yicha klassifikatsiyalanadi. Kva O antigen ushlagan klebsiellalar populyauiyasida serovarlar ham mavjud. Chidamliligi. Xona haroratida klebsiellalar hafta va oy davomida tirik saqlanadi. 650S gacha qizdirilganda 1 soat davomida xalok bo‘ladi. Xloramin fenol uitrol va boshqa dezinfenksiyalovchi moddalar ta’sirida sezgir hisoblanadi. Hayvonlar uchun patogenligi. Tajriba hayvonlaridan oq sichqonlar mikroorganizmga sezgir hisoblanib, parenteral yo‘l bilan organizmga yuborilganda septitsemiyadan 24-48 soatdan. Zotiljam klebsielllari. Ko‘pchilik shtammalarida kiprikchalar mavduj. Zich oziq muhitlarda xira shilliq koloniya xosil qilib o‘sadi. Ularni bir qancha tiovar va serovaprlari bor bo‘lib, 1,2,3 serovarlari virulent hisoblanadi. Zotiljam klebsiellalari odamlarda o‘pka yallig‘lanishi xosil qiladi. Zotiljam o‘pkani bir bo‘lagi yoki bir necha bo‘laklari zararlanishi bilan ayrim xollarda qo‘shilib ketgan o‘choq abetsesslar paydo bo‘lishi bilan yuboradi. Mikroblarni ko‘pincha sog‘lom odamlar ichak yo‘li, burun xalqumlaridan ajratib olish mumkin. Ayrim xollarda zotiljam bakteriyalari meningit appenditsit kasalligini keltirib chiqaradi. Bolalarda esa septitsemiya pnemiya mastondit sistit va boshqa kasalliklarga olib keladi. Tumov klebsiellari. Respirator yo‘lining surunkali kasalligi hisoblanadi. Xalqum, xiqildok, traxeya, burun bo‘shlig‘i shikastlantirib yopishqoq sekret ajralishiga udarni qotib qolishi natijada esa sassiq xid va nafas olishni qiyinlashishiga olib keladi. Rinoskleroma klebsielllari. Burun, xalqum, traxeya va bronxlarda surunkali granulemotoz yoki shilliq qavatlarda atrofik jarayonlar bo‘lishi filtrlar chandiqlanishi bilan tugashi sodir bo‘ladi. Rinoskleraroma kam kontagioz va surunkali kasallik hisoblanadi. Ko‘pincha Avstraiya, Polsha, Belorussiya, Ukraina, Sibir, O‘rta Osiyoda uchraydi. Immunitet. Patogen klebsiellar keltirib chiqargan kasallikdan so‘ng kam quvvatli immunitet xosil bo‘ladi. Davolash. Stremitsin, levomitsitin, kanamilish, tetratsiklin, gentamitsin, vaksinotepariya. Profialaktikasi. Tumov rinosklera bilan kasallanganlarni aniqlash ularni antiboitklar bilan davolash va bemordan odamlarga o‘tishidan ogohlantirish. Ovqatdan zaharlanishni keltirib chiqaruvchi qo‘zg‘atuvchilarni botulizm klostridiyalari, protey va boshqalar. Proteus avlodida kiradigan bakteriyalar morfologik jihatdan ichak tayoqchasidan farq qilmaydi. Protey asosan 1885 yilda Xauzer tomonidan ajratib olingan bo‘lib, proteus avlodi Enterobacteriaceae oilasiga kiradi. Proteus avlodiga asosan:: 1. Proteus vulgariis 2. Proteus mirabiles 3. Proteus morgani 4. Proteus rettgeri 5. Proteus inconstanslar kiradi. Morfologiyasi. Bu avlodga kiruvchi mikroorganizmlar spora va kapsula xosil qilmaydigan, harakatchan (peretrix) mayda polimorf ko‘rinishli grammmanfiy tayoqcha hisoblanadi. Ko‘pincha ular juft-juft yoki zanjirsimon holatda joylashadi. O‘stirish. Bu mikroorganizmlar fakultativ anaerob hisoblanib, optimal o‘sish harorati 25-37oS (chegaraviy nuqtalari esa 10-43oS) ni tashkil etadi. Mikroorganizmlar oddiy oziq muhitlarda o‘sish xususiyatiga egabo‘lib, oddiy oziq muhitlarda, yangi go‘sht-peptonli agarda o‘stirilganda 2 xil ko‘rinishli koloniya xosil qiladi. Birinchisi N-shaklli harakatlangan bo‘lib, bunda protey kulturasi qiygoch agarli probirka tagidagi kondensatsion suvda ekilganda tezda oziq muhit yuzini qoplab oladi. (Shukevich metodi) ikkinchisi O-shaklli harakatsiz koloniya bo‘lib, tevaragi silliq, yirik ko‘rinishda bo‘ladi. Mikroorganizmlar bulonlarda loyqalanish xosil qilib o‘sadi. Zich oziq muhitlarda esa asosan o‘rta kattalikdagi yarim tinik koloniyalar xosil qilib o‘sadi. Fermentativ xususiyati. Mikroorganizmlar proteolitik xossalarga ega bo‘lib, jelatin, ivigan zardobni suyultirib, sutni ivitadi, mochevinani parchalamaydi, neytratlarni neytratlargacha tiklaydi. Glyukoza, maltoza, uglevodlarni parchalab kislota va gaz xosil qiladi. AG-tuzilishi. Termostalabil somatik O-AG, termostabil N-AG ushlaydi. Chidamliligi. Proteus avlodiga mansub mikroorganizmlar tashqi muhitda, ya’ni tuproqda, suvda, havoda, odam va hayvon ichaklarida uchraydi. Protey tayoqchalari tashqi muhit omillariga ancha chidamli hisoblanib 60oS da 1 soatgacha saqlanib qolishi mumkin. 10-12% livanol, fenol, natriy xlorid aralashmasi ta’siriga chidamli hisoblanadi. Zahar xosil qilishi. Ba’zi bir olimlar ma’lumotlariga binoan (ya’ni Maikovskiy) bu mikroorganizmlar ekzotoksin ajratib chiqarishini aniqlashgan bo‘lsa, boshqa olimlar (Yakimenka) esa endotoksin tipiga xos toksinlar ajratib chiqarishi haqida xabar berishgan. Lekin xozirgi vaqtda bu ma’lumotlar aniqlikni talab qilib, bu masala bo‘yicha tekshirishlar davom etmoqda. Patogenezi. Protey orqali ovqatdan bo‘ladigan toksikoinfeksiya patogenezi xaligacha yetarli daradjada o‘rganilmagan. Kasallik qo‘zg‘atuvchisi bilan ifloslangan ovqatlar iste’mol qilinganda, ya’ni fekol-oral yo‘li bilan organizmga tushganda kelib chiqadi. Ba’zibir avtorlar kasallikning patogenezida ekzotoksin yetakchi rol o‘ynaydi deyishsa, ba’zilari endotoksin oshqozon shilliq qavati va ichak shilliq qavatining zararlanishi tomirlar tonusini susayishi, vazametrlarni paralichini keltirib chiqarish, nerv sistemasi va boshqalarga zaharli ta’sir ko‘rsatish mumkinligini oldinga surishadi. Protey orqali bo‘ladigan ovqat toksikoinfesiyasida kasallikning yashirin davri 4-18-20 soat, ayrim vaqtlarda 3 soat, ayrim davrlarda esa 1-2 kunga cho‘zilishi mumkin. 1912 yilda Ivanov protey bilan toksikoinfeksiya bo‘lgan 499 bemorlardan 51% da kasallikni yashirin davri 6 soat, 18%da 6-24 soatni, 3,2% da esa bir kun davom etgan bo‘lsa, 17,8% da kasallikning yashirin davrini aniqlab bo‘lmagan. Kasallik gastroentenit qurinishi bilan o‘tkir boshlanadi. Kasallik 3 ko‘rinishida yengil, o‘rtacha og‘ir va og‘ir formalarda bo‘ladi. Yengil formada bemorda 38oS dan yuqori bo‘lmagan isitma, qayt qilish, stul sutkasiga 10 marotaba bo‘lishi mumkin, O‘rtacha og‘irlikdagi formasida tana haroratini 39oS dan baland bo‘lishi, yurak tomir sistemasini funksiyasini buzilishi, qayd qilishi tugashi va tez-tez ich ketishi, og‘ir formasida bemorni tana haroratini 390S dan baland bo‘lishi yoki teskarisi, ya’ni yurak-tomir sistemasi funksiyasi pasayishi natijasida giperitomiya kuzatilishi, tinimsiz qayt qilish, tez-tez ich surilishi va boshqa klinik belgilar namoyon bo‘ladi.1 Salmonellez zooantroponoz ko‘pincha gastroenterit simptomlari bilan ba’zi xollarda esa tarqoq infeksiya belgilari bilan tariflanadigan o‘tkir yuqumli ichak kasalligidir. Morfologiyasi. Enterobacteriaceae oilasiga mansub boshqa ichak bakteriyalarni umumiy xarakteristikasiga mos keladi, ya’ni salmonellalarni ko‘rinishi tayoqchaga o‘xshaydi harakatchan pererix spora kapsula xosil qilmaydi. 1 И.Мухамедов, Е.Эшбоев, Н.Зокиров, М.Зокиров «Микробиология, иммунология, вирусология» O‘stirish. Salmonellalar fakultativ anaerob bo‘lib, optimal o‘sish harorati 370S. Hamma oziq muhitlarda ko‘payaveradi. Fermentativ xususiyati. Salmonellalar jelatinni suyultirmaydi, indol xosil qilmaydi, ko‘pchilik turlari serovodorod xosil qiladi. Glyukozamannitni kislota va gaz xosil qilib parchalaydi. Toksin xosil qilishi. Salmonellalar ekzotoksin xosil qilmaydi. Odam va hayvonlarda og‘riq keltirib chiqarish ta’siri endotoksin bilan bog‘liqdir. Endotoksin esa salmonellalar parchalaganda ajralib chiqadi. Antigen tuzilishi. Salmonellalar ikkita antigen kompleksidan: termostabil somatik O-antigeni va termolabil N antigenidan iborat. Antigenlik struktura salmonellalarning xalqaro serologik klassifikatsiyasi hisoblangan Kaufman Uayt sxemasiga asos qilib olingan. Salmonellalar O-antigening xiliga qarab bir nechta serologik O guruhiga bo‘linadi. Har bir O guruhda N antigenning ichga tuzilishiga qarab bir-biridan farq qiladigan bir nechta serovarlar mavjud. Salmonellalarning 2000 yaqin serologik xillari ma’lum bo‘lib, ulardan 700 tadan ko‘prog‘i odamlarda uchraydi. Ularning quyidagilari tez-tez uchrab turadi: S. tyf imurium, S. ‘eidelberg, S. anatum, S. derby, S. london, S. cholexcie suis, S. newport. Chidamliligi. Salmonellalar tashqi muhitda ancha chidamlidir: suvda 120 kungacha, go‘sht, kolbasa va shu kabi oziq mahsulotlarda 2-4 oygacha, sutda 10 kungacha, sariqyog‘da 4 oygacha, pishloqda 1 yilgacha, tuproqda 10 oygacha tirik saqlana oladi. Ba’zi masalliqlarda masalan go‘shtda tirik saqlanibgina qolmay balki ko‘payadi ham, bunda masalliqlarni tashqi ko‘rinishi va mazasi o‘zgarmaydi. Tuzlash va dudlash ularga kam ta’sir qiladi. Salmonellalar past haroratga chidamli bo‘lib, qishda hayvonlar ahlatida saqlanib qolishi mumkin. Quritishga chidamli, quruq go‘ngda 90 kungacha, xona changgida 80 kungacha, hayvonlarning quruq ahlatida 4 yilgacha yashay oladi. 0,5 % xloramin eritmasi salmonellalar bir soatdan keyin 3% eritmasi esa 30 minutdan keyin nobud qiladi. Hayvonlar uchun patogenligi. Dengiz qushlaridan chaykabaklanlarda ko‘pchilik paytlarda salmonellalar tashuvchanligi kuzatiladi. Suvda suzib yuruvchi parandalarni go‘shti va ichki organlaridagina emas balki ularni tuxumlarida ham salmonellez qo‘zg‘atuvchilari topiladi. Yirik shoxli mollar va cho‘chqalar eng katta xavf tug‘diradi. Otlar, qo‘ylar, mushuklar, itlar, kemiruvchilar, sichqonlar, kalamushlar va boshqa hayvonlarda ham salmonellez qo‘zg‘atuvchi mikroblar topiladi. Hayvonlar va ularning go‘shti salmonella tashuvchilikka tekshirilganda qoramolda 1-5%, cho‘chqalarda 5-15%, qo‘ylarda 4-30%, o‘rdak va g‘ozlarda 50% xollarda salmonellalar topiladi. Kemiruvchilar orasida tashuvchanlik 40 %, mushuk va itlar orasida 10% yetadi. Patogenezi. Salmonellalar ovqat bilan me’da ichak yo‘liga tushadi. Me’dadagi xlorid kislota ta’sirda salmonellalarning ko‘pchiligi xalok bo‘ladi. Oziqa moddalari ichida o‘ralib qolganlari bu noqulay sharoitni yengib o‘tib, ingichka ichakka tushadi, so‘ngra bu noqulay sharoitni yengib o‘tib ingichka ichakka tushadi, so‘ngra ichak shilliq pardasidagi retikuloendotelial to‘qimaga kiradi va shu yerda ko‘paya boshlaydi. Salmonellalar limfa tomirlari bo‘ylab mezenterial tugunlar charvi limfa tugunlariga o‘tadi va shu joyda ba’zan hammasi xalok bo‘lib ketadi, unda limfotsitlar va makrofaglar katta rol o‘ynaydi. Ba’zi xollarda charvi limfa tugunlaridagi fagotsitlarda salmonellalar uzoq vaqt xalok bo‘lmay tirik saqlanishi mumkin. Ana shu salmonellalar qaytadan limfa tugunlari orqali ichakka tushadi. Bunda kasallik siptomlari bo‘lmaydi va odam bakteriya tashuvchi bo‘lib qoladi. Ko‘pincha mezenterial limfa tugunlarida charvi va bezlarida salmonellalar kurashishda davom etadi. Ularning bir qismi parchalanib endotoksin ajratib chiqadi. Endotoksin har xil organ va sistemalarga ta’sir qiladi buning natijasida adenilsiklaza aktivlashadi hujayralarda biologik aktiv moddalar konsentratsiyasi ko‘payadi. Natijada enterit boshlanadi. Me’da ichak yo‘li faoliyati buziladi. Endotoksin ta’sirida va zomottorlar falajga uchraydi va qon bosimi pasayib ketadi. Bosh miya faoliyati ham toksin ta’sirida buziladi va tif holati paydo bo‘ladi. Toksinning miyaga ta’siri natijasida gipotermiya gipertermiya boshlanadi nafas va tomirlarni harakatlantiruvchi markazlar faoliyati izdan chiqadi. Toksin ta’sirida suv tuzlar almashinuvi buzilib organizmni suvsizlanish degidratatsiya holatiga keltirib qo‘yadi. Salmonellalar zo‘r berib ko‘payshi va ko‘plab parchalanishi natijasida ajralgan endotoksin shok holatiga sabab bo‘lishi mumkin. Endotoksin shoki yuz berganida qonning ivish sistemasi zararlanadi, mikrofirkulyatsiya izdan chiqadi, to‘qimalarda kislorod yetishmaydi gipoksiya bu esa o‘z navbatida moddalar almashinuvini atsidoz boshlanishi qonda mochevina va qoldiq azotning ko‘payishiga har xil organlar hujayralarning distrofiya va nekrozga uchrashiga sabab bo‘ladi. Shunday qilib, salmonellez patogenezi mohiyat e’tibori bilan toksinemiya va bakteriemiyaga bog‘liq. Keyinchalik organizmining himoya mexanizmlari kuchayib qondagi salmonellalarni retikuloendotelial sistemalar parenximatoz organlar qamrab oladi va asta-sekin parchalaydi buning natijasida organizm salmonellalardan xalos bo‘ladi. Bemor organizmini himoya quvvati yetarli bo‘lmagan xollarda u bakteriya tashuvchi bo‘lib qoladi. Bakterimiya qisqa muddat davom etgan xollarda salmonellezning gastrointestinal formasi shakllanadi. Organizm kuch quvvati kam bo‘lganda bolalar va keksalarda bakteriemiya uzoq cho‘ziladi va salmonellez tarqoq formaga aylanib ketadi. Immunitet. Salmonellez kasalligidan keyin qisqa va kam quvvatli immunitet xosil bo‘ladi. Laboratoriya tashxisi. Tashxiz klinik dalillarga puxta to‘plangan epidemiologik anamnezga va laboratoriya tekshirishlarga asoslanadi. Bakteriologik tekshirish uchun imkoni boricha davolashni boshlandan oldin bir qadar erta muddatlarda quyidagilar: 5-10 ml qon bilak venasidan olinib, 50-100 ml o‘t sharbatiga yoki Rappoport muhitiga ekiladi, quruq massasi 50-100 gram, me’da yuvilgan suv 100-200 ml steril bankalarga najas 4-5 gram glitserin aralashmasi solingan steril probirka siydik 20— 50 ml steril probirka yoki shisha idishga olinadi. Septik formada laboratoriyaga ikkilamchi o‘choqlardan olingan yiring yuboriladi. Bundan tashqari laboratoriyaga shubha qilingan ovqat mahsulotlari qoldiqlari /50-60 gram har xil joydan olinib, steril shisha idishga solib jo‘natiladi. Salmonellez kasallik qo‘zg‘atuvchisini aniqlash maqsadida qorin tifi paratif A va B kasalliklariga tashxiz qo‘yishda ishlatiladigan oziq muhitlarga ekib aniqlanadi. Dastlabki javob 2 kundan so‘ng oxirgisi 4 kundan so‘ng olinadi. Serologik usul yordamida bemor qonida antitelalar bor yo‘qligi aniqlanadi. Antitelolar qonda kasallikning 5-7 kunlaridan boshlab paydo bo‘lib, keyin titri ortib boradi. Buni aniqlab olish uchun 1 haftadan so‘ng aglyutinatsiya vidal reaksiyasi va passiv gemagglyutinatsiya reaksiyasini qo‘yish mumkin buning uchun laboratoriyaga qon 1 ml jo‘natiladi. Aglyutinatsiya reaksiyasi zardob 1:100, 1:160 va bundan ortiq nisbatda suyultirilganda musbat deb hisoblanadi. Salmonellalarni aniqlash maqsadida immunoflyuoressent usulidan ham foydalaniladi. Davolash. Dezintoksikatsiya maqsadida me’dani katta miqdordagi illiq suv 2- 3 litr yoki 2-3% natriy gidrokarbonat eritmasi bilan yuvish, tozalovchi klizma qilish zarur. Ko‘rsatma bo‘yicha bemorga antibakterial preparatlar levomitsetin tetratsiklin polivalentli bakteriofag va x. k. beriladi. Profilaktikasi va kurash choralari. Profilaktikasi manbalarda va infeksiya qo‘zg‘atuvchilarining o‘tish yo‘llari xususida o‘tkaziladigan veterinariya va tibbiy tadbirlar yig‘indisini o‘z ichiga oladi. Infeksiya manbalari hayvonlar xususidagi tadbirlarni veterinariya xizmati o‘tkazadi. Ular qishloq xo‘jaligi hayvonlarini sog‘lomlashtirishda, kasal hayvonlarni o‘z vaqtida ajratish ularni davolash, kasal hayvonlardan olingan sut va xomashyoni zararlantirish ishlarini olib boradilar. Kemiruvchilarni yo‘qotish bo‘yicha tadbirlar ham o‘tkazilishi zarur. Infeksiya manbalarini aniqlash maqsadida odamlar orasida etiologiyasi aniqlanmagan o‘tkir ichak kasalliklari bo‘lgan hamma bemorlar salmonella tashuvchilikka tekshirilishi kerak: statsionarda davolanayotgan shaxslarga ichak disfunksiyasi paydo bo‘lganda somatik statsionarlarga joylashtiriladigan 2 yashargacha bo‘lgan bolalar ham shunday tekshiriladi. Bundan tashqari oziq-ovqat korxonalarga ishga kirayotgan shaxslar shuningdek maktabgacha bolalar muassasalariga va go‘daklar uyiga joylashtiriladigan bolalar tashuvchilikka tekshiriladi. Salmonellez kasalligiga chalingan bolalarni uyda alohidalab qo‘yiladi va kasalxonaga yotkiziladi. Oziq-ovqat korxonalarining xodimlari va ularga tenglashtirilgan shaxslar maktabgacha bolalar muassasalariga qatnaydigan yoki qatnamaydigan 2 yoshgacha bo‘lgan bolalar albatta gospitalizatsiya qilinish kerak. Bemor bilan kontaktda bo‘lgan shaxslar ustidan 6-7 kun davomida meditsina kuzatuvi o‘rnatilib, salmonellez bakteriofagi ichirishishlari olib boriladi. Bundan tashqari bemorni gospitalizatsiya qilishga qadar yoki u tuzalganga qadar uyda qoldirilgan bo‘lsa infeksiya o‘chog‘ida kundalik dezinfeksiya gospitalizatsiya qilingandan yoki tuzalgandan so‘ng yakunlovchi dezinfeksiya o‘tkaziladi.