Ichak infeksiyalari — umumiy xarakteristika. Esherexiozlar, ichak
iersiniozlari, klebsiellyozlar. shigellarga xarakteristika va laboratoriya
diagnostika
Ma’ruza rejasi:
1. Enterobakteriyalarga umumiy harakteristika. Umumiy tavsifi va tasnifi.
2. Esherixiozlar- tuzilishi, tinktorial xususiyati va kimyoviy tarkibi
- kultural xossalari va o‘stirilishi
- antigen xususiyati
- zahar xosil qilishi
- chidamliligi
- odam va hayvonlar uchun patogenligia
- laboratoriya diognostikasi, davolash va oldini olish
3. Ovqatdan zaharlanishlar. Salmonellyozlar:
- Patogenlik omillari, zahar xosil qilishi
-chidamliligi
- odam va hayvonlar uchun patogenligi
- laboratoriya diognostikasi, davolash va oldini olish
4. Botulizm qo‘zg‘atuvchisi umumiy tavsifi va tasnifi.
- tuzilishi, tinktorial xususiyati va kimyoviy tarkibi
- kultural xossalari va o‘stirilishi
- odam va hayvonlar uchun patogenligi
- laboratoriya diognostikasi, davolash va oldini olish
5. Shigellioz qo‘zg‘atuvchisi umumiy tavsifi va tasnifi.
- tuzilishi, tinktorial xususiyati va kimyoviy tarkibi
- kultural xossalari va o‘stirilishi
- odam va hayvonlar uchun patogenligi
- laboratoriya diognostikasi, davolash va oldini olish
Asosiy va tayanch iboralar: ichak infeksiyasi, fekal-oral, alimentar,
salmonellyoz, qorin tifi, botulizm, dizenteriya.
Esherixioz ichak tayoqchalarining ba’zi turlari qo‘zg‘atuvchi gastroenterit yoki
gastroentrikikolit sindromi bilan kechadigan o‘tkir ichak kasalligidir. Ichak
tayoqchasini 1886 yili Avstraliyalik olim T. Esherix kashf etib uni Bact. Coli
commune deb atagan. Bu bakteriya T. Esherix sharafiga Escherichia coli deb ham
ataladi. Esherix o‘sha davrda ichak tayoqchasi bolalarda ich ketish kasalligiga sabab
bo‘lishi mumkin deb hisoblagan. 1894 yilda G. N. Gabrichevskiy ichak tayoqchalari
toksin ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lib, ichak kasalliklari rivojlanishida
alohida rol o‘ynashini isbot qildi. 1927 yilda A. N. Dobroxotova ichak tayoqchalari
organizmni intoksikatsiyaga sabab bo‘lish mumkinligini isbot qildi. F. Kaufman
1942-1945 yillar ichak tayoqchalarining klassifikatsiyasini ishlab chiqdi.
Morfologiyasi:E. coli morfologiyasi bo‘yicha Enterobacriaceae oilasi vakillari
morfologiyasiga o‘xshash. Ichak tayoqchalari grammanfiy bo‘lib, spora va kapsula
xosil qilmaydi. Ularning ba’zilari harakatchan va harakatsiz shtammlari ma’lum.
Ichak tayoqchalari qo‘zg‘atgan kasalliklarining turli tuman kechishiga ko‘ra ular
shartli ravishda ikkita kategoriyaga bo‘linadi. 1-kategoriyaning qo‘zg‘atuvchilari 1-
yoshgacha bo‘lgan bolalarda kasallik kelitirb chiqaradi. Asosan ingichka ichakning
zararlantirishi sababli ularga enteropatogen ichak tayoqchalari degan nom berilgan
bo‘libbularga 0 (25), 0 (26), 0 (44), 0 (86), 0 (91), 0 (55), 0 (111), 0 (114), 0 (119),
0 (125), 0 (126), 0 (127), 0 (128), 0 (141), 0 (142), 0 (146) shtammlar kiradi.
IIkategoriyaning qo‘zg‘atuvchilari Esherixilarni ikkinchi guruhga kiritiladi
Entereo invaziv ichak tayoqchalari EIIT bir yoshdan oshgan bolalarda va kattalarda
dizenteriyaga o‘xshash kasallik chaqirib bularga 0 (1), 0 (6), 0 (15), 0 (26), 0 (28), 0
(32), 0 (112), 0 (115), 0 (124), 0 (136), 0 (143), 0 (144), 0 (151), 0 (152), 0 (164)
shtammlar kiradi. Bizda ko‘pincha 0 (124) shtamm uchraydi. Enterotoksigen ichak
tayoqchalari ETIT eterotoksin xosil qilib vaboga o‘xshash kasalliklarni chaqiradi va
0 (1), 0 (6), 0 (8), 0 (15), 0 (25), 0 (78), 0 (115), 0 (145), 0 (148) shtammlari kiradi.
O‘stirilishi:
Ichak
tayoqchasi
oziq
muhitlarga
talabchan
emas.
Fakultativanaerobhisoblanib optimal o‘stirish harorati 30-370S RN7, 2-7,5. Endo,
Ploskirev, Levin oziq muhitlarida o‘ziga xos rangli koloniyalar xosil qiladi. Endo
oziq muhitida o‘rtacha qizil metallik shu’lalanadigan dumaloq,chetlari tekis,yuzasi
yaltiroq namkoloniyalar xosil qilib o‘sadi. Ploskirev oziqmuhitigaqizg‘ish,chetlari
tekis, o‘rtacha kattalikda koloniya xosil qilsa, Levin muhitida esa binafsha rangli
koloniya xosil qiladi. Suyuq neytral sharbatlarda diffuz loyqalanib yoki cho‘kma
xosil qilib o‘sadi. Ba’zan parda xosil qilib o‘sadi, lekin muhit chayqatilsa u uzilib
cho‘kmaga tushadi probirka devorida esa xalqa qoladi.
Fermentativ xususiyati: Biokimyoviy xususiyati bo‘yicha E. Coli ancha aktiv
bo‘lib boshqa patogen enterobakteriyalardan laktozani kislota va gaz xosil qilib
parchalashi bilan farqlanadi. Salmanellalardan serovodorod xosil qilmasligi bilan,
Klebsillalardan esa kapsulasi yo‘qligi bilan farqlanadi. Patogen serovarlari ba’zan
laktozani parchalamaydi.
Toksin xosil qilishi: Ichak tayoqchasi shartli patogen bakteriyalar hisoblanib
ularni toksigenligi antigenligi va immunogenligi glyusido-, lipido-protein kompleksi
bilan bog‘liq. Ba’zi shtammlari enterotoksigenlik va gemolitik xususiyatlarini
namoyon qiladi. Enterotoksinlarni termolabil va termostabil hamda gemolizinlarni
to‘rtta tiplari ma’lum.
Antigenlik xususiyati: Esherixiyalar O, K, N-antigenlarga ega. O antigenlar
somatik hujayra devoriga joylashgan bo‘lib, lipo-polisaxarid kompleksidan iborat.
Termostabil hisoblanib 1200S haroratga ham chidamli hisoblanadi. N-antigen
xivchinida bo‘lib flagellin oqsilidan iborat termolabil. K-antigen esa hujayra
devorini yuzasida joylashgan bo‘lib ba’zan uni kapsula antigeni deb ham ataladi.
Enterobacteriaceae oilasiga kiruvchi boshqa mikroorganizmlarda ham O-antigenlar
bo‘lib ular kimyoviy jihatdan bir xillekin ichak tayoqchasi O-antigenlar 159
serologik guruhi K-antigeni asosida 100 serologik har xil yuza antigenlari va N-
antigenini farqlanishi bo‘yicha 56 tasi aniqlangan. E. Coli antigenlar asosidagi
farqlanishni bilishni bir nechta ahamiyati bor.
Birinchidan ajratib olingan kulturani haqiqatdan hamE. coli ekanligini
polivalent O-aglyutinatsiyalovchi zardob bilan tasdiqlash. Ikkinchidan infeksiya
manbasini topish epidemiologik uchun zarur N- va K- agglyutinatsiyalovchi
zardoblar yordamida N vaK antigeni bo‘yicha qaysi guruhlarga mansubligi
aniqlanadi.
Yozilish tartibi:
0 (142): K (86) : N (6)
0 (142) : K (86): N (18)
Bundan tashqari E. colining faglari bor bo‘lib ular kolitsinlar xosil qiladilar.
Chidamliligi: E. Coli tashqi muhitda haftalab, oylab saqlanishi mumkin. U
shigella va salmonellarga nisbatan tashqi fizik va kimyoviy faktorlar ta’sirlariga
chidamli hisoblanadi va uzoq vaqt yashashi bilan ajralib turganligi sababli sanitariya
mikrobiologiyasida sanitariya ko‘rsatgich mikroorganizmi qilib olingan. Bu
ko‘rsatgich koli titr va koli indeks bilan aniqlanadi. E. Coli 550S haroratda 1 soat
davomida, 600S da esa 15 minut davomida xalok bo‘ladi. Bundan tashqari barcha
dizenfeksiyalovchi moddalar ta’sirida o‘ladi.
Hayvonlar uchun patogenligi: E. Colining ba’zi seroguruhlari buzoqchalarda
og‘ir kasallik keltirib chiqarishi va o‘lim bilan tugashi mumkin. Dengiz cho‘chqasi,
oq sichqon va quyonlarga enteropatogen kulturani parenteral yo‘l bilan yuborilganda
ularda toksiko-septik jarayon rivojlanib hayvonlarni o‘limga olib keladi.
Odam uchun patogenligi: Ingichka ichak tushgan qo‘zg‘atuvchilar EPIT
epiteliyning yuza qismida rivojlanadi. Eshirixiyalar xalok bo‘lganda endotoksin
ajraladi ular tomirlar endoteliysiga va bevosita nerv markazlariga ta’sir qiladi,
oqibatda qon tomir devorini o‘tkazuvchanligi buziladi, tomirlar tonusi o‘zgaradi.
Epiteliy sekretor faolligi ortadi va ichakbo‘shlig‘iga suv natriy va kaliy tuzlarini
ajralishga olib keladi. Bu ko‘rinishlar ayniqsa ETIT bilan zararlanish xollarida
namoyon bo‘ladi. Enterit oqibatidagi tez-tez ichketishi va qusish sababli
organizmdagi umumiy qon massasi quyilib qoladi. Umumiy qon massasining tomir
ichidagi bosimining kamayishi hujayra membranasi o‘tkazuvchanligining ortishi
buyrak funksiyasi faoliyatini izdan chiqaradi. Siydik oqsil shakliy elementlar paydo
bo‘ladi, oliguriya va anuriya rivojlanadi.
Immunitet:Ichak koli infeksiyasi bilan kasallanib sog‘aygan odamda
kamquvvatli spesifik immunitet xosil bo‘ladi va yana qayta kasallanish kuzatilishi
mumkin.
Davolash: Eshirixioz davosi dizentenriya davosi bilan bir xil. Vaboga o‘xshash
eshirixiozga davo qilishda tuzli eritmalar yuborish bilan ko‘riladigan regidratatsiya
choralari birinchi o‘rinda turadi. Bemorlarga nitrafuran va oksixinolin preparatlari
ham tayinlanadi.
Profilaktikasi:Bemorlar uyida ajratilgan xolda qo‘yiladi yoki klinik va
epidemiologik ko‘rsatmalar bo‘yicha kasalxonaga yotqiziladi. Bundan tashqari
infeksiya manbalarini aniqlash maqsadida 2 yoshgacha bo‘lgan bolalar tekshiriladi
va tuqqan ayollar ularda o‘tkir ichak kasalliklari bo‘lganida tekshiruvdan o‘tkaziladi.
Tashuvchanlikni aniqlash uchun oziq-ovqat korxonalarini xodimlari va ularga
tenglashtirilgan soha ishchi-xizmatchilarni ishga qabul qilinayotganda va
epidemiologik ko‘rsatmalar bo‘yicha maktabgacha bolalar muassasalariga qabul
qilinayotganlarida 2 yoshgacha bo‘lgan bolalar somatik va yuqumli shifoxonalarga
kiruvchilar tekshirib ko‘rilishi kerak. Eshirixiozlarni spesifik emlash ishlab
chiqilmagan.
Klebsielalar.
Klebsiella deb nemis olimi E.J. Klebs sharafiga shundaydeb nomlanadi.
Mofrologiyasi. Klebsiellalar 0,6-6 mkm uzunlikdagi va 0,3-1,5 mkm kenglikda
tayoqcha hisoblanib harakatsiz oxiri tuproq spora xosil qilmaydi. Klebsiella avlodiga
Ke rnebtoman Kl oraenae Kl rinoscleromatislar kiradi. Kl pnebnomiae va oraemallar
kiprikchalar mavjud. Kapsula xosil qiladi.
O‘stirish. Klebsiellalar fakultativ anaerob mikroorganizm hisoblanib o‘sish
harorati 35-370S muhit reaksiyasi rN 7,2 ni tashkil etadi. Chegaraviy o‘sish nuqtalari
12-410S. Qattiq oziq muhitlarda xira shilliq va tuzilishi har xil koloniyalar xosil qilsa,
suyuq oziq muhitlarda intensiv xiralik xosil qilib o‘sadi.
Fermentativ xususiyati.
Zahar xosil qilishi. Kl pnevmomon termostabil ekzotoksin ishlab chiqaradi
qolganlari esa entodtoksin bilan bog‘liq.
Antigen tuzilishi. Klebsiellalar o‘zlarini tarkibida 3 ta har xil oq ushlaydi.
Kapsulali KAG silliq somatik O-AGdegradatsiyalashgan O-AGAG. Klebsiellalar
Kva O-AG lari bo‘yicha klassifikatsiyalanadi. Kva O antigen ushlagan klebsiellalar
populyauiyasida serovarlar ham mavjud.
Chidamliligi. Xona haroratida klebsiellalar hafta va oy davomida tirik
saqlanadi. 650S gacha qizdirilganda 1 soat davomida xalok bo‘ladi. Xloramin fenol
uitrol va boshqa dezinfenksiyalovchi moddalar ta’sirida sezgir hisoblanadi.
Hayvonlar uchun patogenligi. Tajriba hayvonlaridan oq sichqonlar
mikroorganizmga sezgir hisoblanib, parenteral yo‘l bilan organizmga yuborilganda
septitsemiyadan 24-48 soatdan.
Zotiljam klebsielllari. Ko‘pchilik shtammalarida kiprikchalar mavduj. Zich
oziq muhitlarda xira shilliq koloniya xosil qilib o‘sadi. Ularni bir qancha tiovar va
serovaprlari bor bo‘lib, 1,2,3 serovarlari virulent hisoblanadi. Zotiljam klebsiellalari
odamlarda o‘pka yallig‘lanishi xosil qiladi. Zotiljam o‘pkani bir bo‘lagi yoki bir
necha bo‘laklari zararlanishi bilan ayrim xollarda qo‘shilib ketgan o‘choq abetsesslar
paydo bo‘lishi bilan yuboradi. Mikroblarni ko‘pincha sog‘lom odamlar ichak yo‘li,
burun xalqumlaridan ajratib olish mumkin. Ayrim xollarda zotiljam bakteriyalari
meningit appenditsit kasalligini keltirib chiqaradi. Bolalarda esa septitsemiya
pnemiya mastondit sistit va boshqa kasalliklarga olib keladi.
Tumov klebsiellari. Respirator yo‘lining surunkali kasalligi hisoblanadi.
Xalqum, xiqildok, traxeya, burun bo‘shlig‘i shikastlantirib yopishqoq sekret
ajralishiga udarni qotib qolishi natijada esa sassiq xid va nafas olishni qiyinlashishiga
olib keladi.
Rinoskleroma klebsielllari. Burun, xalqum, traxeya va bronxlarda surunkali
granulemotoz yoki shilliq qavatlarda atrofik jarayonlar bo‘lishi filtrlar
chandiqlanishi bilan tugashi sodir bo‘ladi. Rinoskleraroma kam kontagioz va
surunkali kasallik hisoblanadi. Ko‘pincha Avstraiya, Polsha, Belorussiya, Ukraina,
Sibir, O‘rta Osiyoda uchraydi.
Immunitet. Patogen klebsiellar keltirib chiqargan kasallikdan so‘ng kam
quvvatli immunitet xosil bo‘ladi.
Davolash. Stremitsin, levomitsitin, kanamilish, tetratsiklin, gentamitsin,
vaksinotepariya.
Profialaktikasi. Tumov rinosklera bilan kasallanganlarni aniqlash ularni
antiboitklar bilan davolash va bemordan odamlarga o‘tishidan ogohlantirish.
Ovqatdan zaharlanishni keltirib chiqaruvchi qo‘zg‘atuvchilarni botulizm
klostridiyalari, protey va boshqalar.
Proteus
avlodida
kiradigan
bakteriyalar
morfologik
jihatdan
ichak
tayoqchasidan farq qilmaydi. Protey asosan 1885 yilda Xauzer tomonidan ajratib
olingan bo‘lib, proteus avlodi Enterobacteriaceae oilasiga kiradi. Proteus avlodiga
asosan::
1. Proteus vulgariis
2. Proteus mirabiles
3. Proteus morgani
4. Proteus rettgeri
5. Proteus inconstanslar kiradi.
Morfologiyasi. Bu avlodga kiruvchi mikroorganizmlar spora va kapsula xosil
qilmaydigan, harakatchan (peretrix) mayda polimorf ko‘rinishli grammmanfiy
tayoqcha hisoblanadi. Ko‘pincha ular juft-juft yoki zanjirsimon holatda joylashadi.
O‘stirish. Bu mikroorganizmlar fakultativ anaerob hisoblanib, optimal o‘sish
harorati 25-37oS (chegaraviy nuqtalari esa
10-43oS) ni tashkil
etadi.
Mikroorganizmlar oddiy oziq muhitlarda o‘sish xususiyatiga egabo‘lib, oddiy oziq
muhitlarda, yangi go‘sht-peptonli agarda o‘stirilganda 2 xil ko‘rinishli koloniya xosil
qiladi. Birinchisi N-shaklli harakatlangan bo‘lib, bunda protey kulturasi qiygoch
agarli probirka tagidagi kondensatsion suvda ekilganda tezda oziq muhit yuzini
qoplab oladi. (Shukevich metodi) ikkinchisi O-shaklli harakatsiz koloniya bo‘lib,
tevaragi silliq, yirik ko‘rinishda bo‘ladi. Mikroorganizmlar bulonlarda loyqalanish
xosil qilib o‘sadi. Zich oziq muhitlarda esa asosan o‘rta kattalikdagi yarim tinik
koloniyalar xosil qilib o‘sadi.
Fermentativ xususiyati. Mikroorganizmlar proteolitik xossalarga ega bo‘lib,
jelatin, ivigan zardobni suyultirib, sutni ivitadi, mochevinani parchalamaydi,
neytratlarni neytratlargacha tiklaydi. Glyukoza, maltoza, uglevodlarni parchalab
kislota va gaz xosil qiladi.
AG-tuzilishi. Termostalabil somatik O-AG, termostabil N-AG ushlaydi.
Chidamliligi. Proteus avlodiga mansub mikroorganizmlar tashqi muhitda,
ya’ni tuproqda, suvda, havoda, odam va hayvon ichaklarida uchraydi. Protey
tayoqchalari tashqi muhit omillariga ancha chidamli hisoblanib 60oS da 1 soatgacha
saqlanib qolishi mumkin. 10-12% livanol, fenol, natriy xlorid aralashmasi ta’siriga
chidamli hisoblanadi.
Zahar xosil qilishi. Ba’zi bir olimlar ma’lumotlariga binoan (ya’ni
Maikovskiy) bu mikroorganizmlar ekzotoksin ajratib chiqarishini aniqlashgan
bo‘lsa, boshqa olimlar (Yakimenka) esa endotoksin tipiga xos toksinlar ajratib
chiqarishi haqida xabar berishgan. Lekin xozirgi vaqtda bu ma’lumotlar aniqlikni
talab qilib, bu masala bo‘yicha tekshirishlar davom etmoqda.
Patogenezi. Protey orqali ovqatdan bo‘ladigan toksikoinfeksiya patogenezi
xaligacha yetarli daradjada o‘rganilmagan.
Kasallik qo‘zg‘atuvchisi bilan ifloslangan ovqatlar iste’mol qilinganda, ya’ni
fekol-oral yo‘li bilan organizmga tushganda kelib chiqadi. Ba’zibir avtorlar
kasallikning patogenezida ekzotoksin yetakchi rol o‘ynaydi deyishsa, ba’zilari
endotoksin oshqozon shilliq qavati va ichak shilliq qavatining zararlanishi tomirlar
tonusini susayishi, vazametrlarni paralichini keltirib chiqarish, nerv sistemasi va
boshqalarga zaharli ta’sir ko‘rsatish mumkinligini oldinga surishadi. Protey orqali
bo‘ladigan ovqat toksikoinfesiyasida kasallikning yashirin davri 4-18-20 soat, ayrim
vaqtlarda 3 soat, ayrim davrlarda esa 1-2 kunga cho‘zilishi mumkin. 1912 yilda
Ivanov protey bilan toksikoinfeksiya bo‘lgan 499 bemorlardan 51% da kasallikni
yashirin davri 6 soat, 18%da 6-24 soatni, 3,2% da esa bir kun davom etgan bo‘lsa,
17,8% da kasallikning yashirin davrini aniqlab bo‘lmagan.
Kasallik gastroentenit qurinishi bilan o‘tkir boshlanadi. Kasallik 3 ko‘rinishida
yengil, o‘rtacha og‘ir va og‘ir formalarda bo‘ladi. Yengil formada bemorda 38oS dan
yuqori bo‘lmagan isitma, qayt qilish, stul sutkasiga 10 marotaba bo‘lishi mumkin,
O‘rtacha og‘irlikdagi formasida tana haroratini 39oS dan baland bo‘lishi, yurak tomir
sistemasini funksiyasini buzilishi, qayd qilishi tugashi va tez-tez ich ketishi, og‘ir
formasida bemorni tana haroratini 390S dan baland bo‘lishi yoki teskarisi, ya’ni
yurak-tomir sistemasi funksiyasi pasayishi natijasida giperitomiya kuzatilishi,
tinimsiz qayt qilish, tez-tez ich surilishi va boshqa klinik belgilar namoyon bo‘ladi.1
Salmonellez zooantroponoz ko‘pincha gastroenterit simptomlari bilan ba’zi
xollarda esa tarqoq infeksiya belgilari bilan tariflanadigan o‘tkir yuqumli ichak
kasalligidir.
Morfologiyasi.
Enterobacteriaceae
oilasiga
mansub
boshqa
ichak
bakteriyalarni umumiy xarakteristikasiga mos keladi, ya’ni salmonellalarni
ko‘rinishi tayoqchaga o‘xshaydi harakatchan pererix spora kapsula xosil qilmaydi.
1 И.Мухамедов, Е.Эшбоев, Н.Зокиров, М.Зокиров «Микробиология, иммунология, вирусология»
