Ilmiybaza.uz IDROK HAQIDA TUSHUNCHA Reja. 1. Idrok to'g'risida umumiy tushuncha. 2. Idrokning murakkabligi. 3. Idrokning aktivligi va kuzatish. Tayanch iboralar. Idrok, idrokning murakkabligi, irokning mazmuni, ixtiyoriy idrok, kuzatish, kuzatuvchanlik, idrokning aktivligi. Ilmiybaza.uz Idrok sezgi ahzolarimizga tahsir qilib turgan narsalarning ongda bevosita aks etishidir. Biz narsa va hodisalarni yaxlit holicha idrok qilamiz, narsalarning ayrim xossalarini esa sezamiz. Masalan, quyoshni biz idrok qilamiz, uning yorug‘ini esa sezamiz, og‘zimizdagi chaqmoq qandni idrok qilamiz, uning shirinligini esa sezamiz. Ammo xossa va narsa bir-biridan ajralmasdir, shu sababli narsalarni idrok qilish ham sezgilardan ajralgan holda voqe bo‘lishi mumkin emas, Biz bir narsani idrok qilayotganimizda uning ayrim xossalarini ham sezamiz. Biror narsaning o‘zini idrok qilmasdan hosil bo‘ladigan sezgilar yangi tug‘ilgan chaqaloq hayotining dastlabki kunlaridagina mavjud bo‘lsa kerak; chaqaloq narsaning o‘zini idrok qila bilmasa ham undan hosil bo‘ladigan sezgilarni ajratadi, masalan, yorug‘ va qorong‘ini, shirin va nordonni sezadi. Odamning murakkab psixik hayotida ayrim sezgilar faqat idrok protsessida fikriy analiz va abstraktlashtirish yo‘li bilan ajratiladi. Munozarali savol: Sezgi va idrokning farqi nima? Diqqat qiling: Sezgilar, odatda sodda, elementar psixik protsess deb hisoblanadi, idrok esa murakkab psixik protsessdir. Biz idrok qilayotgan narsalar g‘oyatda xilma-xildir. Bular jumlasiga, avvalo turli buyumlar, chunonchi - binolar, daraxtlar, jihozlar, texnika buyumlari va hokazolar kiradi. Biz muzika, surat, rasm va boshqa sanhat asarlarini idrok qilamiz. Odamning hayotida nutqni - og‘zaki va yozma nutqni idrok qilish eng katta va muhim o‘rin tutadi. Atrof-yonimizdagi narsa va hodisalar bir-biridan ajralgan holda emas, balki hamma vaqt idrok qilinib turgan narsa boshqa narsalar bilan makon va vaqt jihatdan bir-biri bilan bog‘langan holda idrok qilinayotganini har bir kishi o‘z kundalik tajribasidan yaxshi biladi. Masalan, stolni idrok qilayotganimizda biz uning joyini, atrofini o‘rab olgan stullarni, shu paytda radiodan eshitilayottan muzikani ham idrok qilamiz, xona ichidagi radiopriyomnikni ham, kishilarni ham bir vaqtda ko‘ramiz. Ehtibor bering: Biz narsa va hodisalarni makon va zamon sharoitida idrok qilamiz. Makon va zamon moddiy borliq formasi sifatida, barcha boshqa realliklar kabi idrok qilinadi. Buning mahnosi shuki, biz narsalarni, ularga xos bo‘lgan fazodagi formalari (kub, Ilmiybaza.uz uchburchak, doira va hokazo shakllari)ga, fazodagi katta-kichikligi (katta, kichkina, mayda va hokazo)ga, fazodagi munosabatlari (bir-biriga va bizga nisbatan yaqin, uzoq, chap, o‘ng tomonda, yuqori va past turishlari)ga qarab idrok qilamiz, ular tinch yoki harakat holatlarida idrok qilinadi. Biz idrok qilib turgan narsa va hodisalarni mahlum vaqt (zamon) davomida paydo bo‘lish va o‘zgarib borishlarida idrok qilamiz. Idrokda 1) idrok protsessini, yahni ongimizning bevosita aks ettiruvchi faoliyatini va 2) narsalarni idrok qilish (aks ettirish)dan hosil bo‘ladigan subhektiv obrazni bir-biridan farq qilish lozim. Munozarali savol: Idrokning murakkabligi nima? Diqqat qiling: Idrok murakkab psixik protsessdir. Bu murakkablik, avvalo shundan iboratki, har bir idrok tarkibiga ayni vaqtda bir necha sezgi kiradi, Masalan, qovunni idrok qilish uning shaklini, rangini (ko‘k, oq va hokazolarni) sezish - bu ko‘rish sezgilaridir, hidni sezish (hid sezgilari), shirin, chuchukligini sezish (maza sezgilari), og‘ir-yengilligini, qattiq-yumshoqligini sezish (muskul sezgilari) va boshqa sezgilardan tarkib topadi. Ehtibor bering: Idrok qilishda analiz yordamida ajratilgan shu ayrim sezgilar (retseptorlar) idrokning retseptiv tomonini tashkil qiladi. Shu xossalarning jamini sezishdan idrok qilayotgan narsaning dastlabki bevosita obrazi hosil bo‘ladi, bu idrokning perseptiv tomonini tashkil qiladi. Bunda shu xossalar narsaning o‘zida qanday bog‘langan bo‘lsa, ayni shu tarkibda seziladi. Shu sababli idrok qilinayotgan narsaning dastlabki obrazi ham sezgilarning mexanik jami (yig‘indisi)dan iborat bo‘lmay, balki yaxlit, bir butun bo‘ladi. Munozarali savol: Idrokning nerv-fiziologik mexanizmlari nima? Diqqat qiling: Idrokning nerv-fiziologik mexanizmlari ham sezgilardagiga qaraganda ancha murakkabdir. Idrokning fiziologik asosi bosh miya po‘stining analiz-sintez faoliyatidan iborat bo‘lib, bu faoliyat sezgi organlarimizga tahsir qilib turadigan narsa yoki hodisaning bitta xossasi bilan emas, balki bu xossalarning jami, butun bir Ilmiybaza.uz kompleksi bilan vujudga keladi. Idrokning nerv-fiziologik mexanizmi narsalar xossalari jamining tahsiri bilan hosil bo‘ladigan muvaqqat bog‘lanishlar sistemasidan iboratdir. Har bir narsadagi xossalarning shu jamiga qarab, biz narsalarni bir- biridan farq qilamiz. I. P. Pavlov qilgan tajribalardan mahlum bo‘ldiki, agar analizatorga bironta yakka qo‘zg‘ovchi emas, balki qo‘zg‘ovchilarning jami muntazam tahsir qilib tursa, bundan tug‘iladigan reaksiya har bir qo‘zg‘ovchining o‘z xususiyatiga qarab emas, balki bu qo‘zg‘ovchilarning o‘zaro qanday bog‘lanishiga, o‘zaro munosabatiga qarab tug‘iladi. I. P. Pavlov bu hodisani munosabat refleksi deb atadi. Bunday bog‘lanishlarning ko‘rish analizatorida hosil bo‘lishi, masalan, muayyan bir figuralarning qanday rang bilan chizilganligi va katta-kichikligidan qathi nazar, ularning konturlarini topib olishga imkon beradi. Bunday bsg‘lanishlarning eshitish analizatorida hosil bo‘lishi bironta melodiyaning baland yoki past (ingichka yoki yo‘g‘on) tonda ijro qilinishidan qathi nazar, uni tanib olinishiga (bir xilda idrok qilinishiga) imkon beradi. Munosabat refleksi narsaning ayrim xossalarining o‘zaro obhektiv bog‘liqligini aks ettirishdan iboratdir. Ehtibor bering: Shunday qilib, idrok bitta sezgi organining ishi bo‘lavermay, balki boshqa bir qancha sezgi organlari, bir qancha analizatorlarning faoliyati mahsulidir. Lekin har bir idrokda sezgi organlaridan biri eng muhim o‘rin tutadi. Masalan, suratni idrok qilishda ko‘rish organi, muzikani idrok qilishda eshitish organi bosh o‘rinda turadi. Idrok ham sezgilar kabi, bosh o‘rinda turadigan ana shu organlarga qarab: ko‘rish, eshitish, hid, maza va boshqa idrok xillariga bo‘linadi. Bulardan hayotimiz uchun eng muhimlari ko‘rish bilan eshitish idrokidir. Bulardan tashqari, idrokning yana aralash to‘ri ham bor. Idrokning bu turida yolg‘iz bir sezgi organi emas, balki ikki, uch sezgi organ baravar muhim o‘rinda turadi. Ovozli kinofilm yoki operani idrok qilishda ko‘rish va eshitish sezgisi baravar muhim o‘rin tutishi aralash idrokka misol bo‘la oladi. Munozarali savol: Idrokning mazmuni nima? Diqqat qiling: Ilmiybaza.uz Idrokning mazmuni uning tarkibiga kirgan sezgilarning faqat oddiy jami (yig‘indisi)dan iborat bo‘lib qolmaydi. Har bir idrok tarkibiga sezgilar kirishi bilan birga, odamning o‘tmishida hosil qilgan tajribalari va bilimlari ham kiradi. Biz o‘tmishdagi tajribamizda uchburchak va doiralarni ko‘p marta ko‘rganmiz, bu figuralar bilan ko‘p marta ish ko‘rganmiz. Bu figuralarning obrazi miyamizda mustahkam o‘rnashib qolgan. Shu sababli, ularning rasmlarni ko‘rishimiz bilan ilgari bizda hosil bo‘lgan tasavvurlar yana esimizga kelib, miyamizda uchburchak yoki doiraning yaxlit obrazi paydo bo‘ladi. Atrof-yonimizdagi hamma narsalarni idrok etish ana shunday amalga oshiriladi. Ehtibor bering: Idrok protsesslarida diqqat g‘oyat katta ahamiyatga egadir. Diqqat idrokning aktivligini oshiradi va idrokning mukammal, raso va ravshan bo‘lishiga xizmat qiladi. Diqqat aktivlik darajasiga qarab, ixtiyorsiz va ixtiyoriy bo‘ladi, shu sababli idrok ham ixtiyorsiz va ixtiyoriyravishda vujudga keladi. Muayyan bir obhektni oldindan maqsad qilib olmasdan va maxsus tanlanmasdan, kuch sarf etmasdan idrok qilish protsessini ixtiyorsiz idrok deb ataladi. Bunday idrok pro-sesslari diqqatimizni beixtiyor o‘ziga jalb qilayotgan obhektlarning tahsiri bilan qo‘zg‘aladi; masalan, biz uzoqdan kelayotgan poezd ovozini beixtiyor eshitamiz, tunda qirda yonayotgan alangani uzoqdan beixtiyor ko‘ramiz. Uzining yorqinligi, rang-barangligi, harakati, kontrastligi bilan ajralib turadigan narsa yoki hodisalar, odatda, beixtiyor idrok qilinadi, shuningdek, ayni vaqtda bironta ehtiyoj va manfaatimizga javob beradigan, shaxsiy tajriba va bilimlarimizga eng ko‘p darajada muvofiq keladigan va biz uchun g‘oyat katta ahamiyati bo‘lgan obhektlar ham beixtiyor idrok qilinadi. Ixtiyorsiz idrok tetik, bardam vaqtimizda bizda to‘xtovsiz bo‘lib turadigan protsessdir. Munozarali savol: Ixtiyoriy idrok nima? Diqqat qiling: Oldin belgilangan maqsadga qarab muayyan bir obhektni idrok qilishni ixtiyoriy idrok deb ataladi. Badiiy bir rasmni ko‘rish, dokladni ehtibor bilan eshitish, yozma ishlardagi imlo xatolarini chizish, operadagi ariyani tinglash, ko‘pchilik orasida o‘zimiz qidirgan bir shaxsni topib ajratish ixtiyoriy idrokka misol bo‘la oladi. Ixtiyoriy idrok ixtiyorsiz idrokdan ayrilgan holda bo‘ladigan protsess emas. Ixtiyorsiz idrok ixtiyoriy idrok uchun go‘yo «fon» bo‘lib xizmat qiladi. Ilmiybaza.uz Munozarali savol: Kuzatish nima? Diqqat qiling: Muayyan sohaga tegishli narsa va hodisalarni sistematik va uzoq vaqt davomida ixtiyoriy idrok qilib borishni kuzatish deb ataladi. Masalan, biz olma daraxtining gullashini mahlum vaqt davomida kuzatib borishimiz yoki bola nutqining qanday o‘sib borishini bir necha yil davomida kuzatib borishimiz mumkin. Lekin kuzatish samarali bo‘lmog‘i uchun yetarli darajada kuchli, barqaror diqqat bilan birga aktiv fikrlash mavjud bo‘lishi shart. Munozarali savol: Kuzatuvchanlik nima? Diqqat qiling: Kishining sistemali, davomli va planli idrok qilish qobiliyati kuzatuvchanlik deb ataladi. Ehtibor bering: Idrok protsesslariga xotira faoliyati ham qo‘shiladi. Shu sababli idrokning fiziologik asosida avval hosil bo‘lgan muvaqqat nerv bog‘lanishlari ham mavjuddir. Agar idrok protsessiga xotira ishtirok qilmay qo‘ysa, u holda idrok unchalik mazmunli bo‘la olmas, hamma buyum va hodisalar nazarimizda har gal yangi va notanish narsadek bo‘lib ko‘rinaveradi. Xotira tufayli biz narsalarni har gal aynan o‘sha narsa yoki o‘xshash narsa, yo bo‘lmasa bir-biridan boshqa-boshqa narsa deb idrok qilamiz. Har bir idrok mahlum darajada tanib olish va umumlashtirish protsessi hamdir. Ehtibor bering: Ko‘p hollarda idrokimiz tarkibiga o‘tmishdagi tajriba bilan birga xayol tasavvurlari ham kiradi. Idrokning mazmuni bahzan idrok qilinayotgan obhektning o‘ziga qaraganda kengroq, boyroq bo‘ladi. Masalan, biz uy ichida turib, qirov bosgan deraza oynasiga qarasak, odatda, qirov allaqanday tropik o‘rmon va gullarga o‘xshab ko‘rinadi. Kechqurun yoki oydin kechalarda bog‘ yoki o‘rmondagi daraxtlar bahzan xayoliy tus olib, ko‘zimizga allaqanday g‘alati bo‘lib ko‘rinadi. Ehtibor bering: Idrok qilinayotgan obhektlarning o‘z tomonimizdan «qo‘shib» shu tarzda kengaytirilishi xayolimiz mahsulidir. Lekin bunda xayol protseeslari ham, xotira Ilmiybaza.uz protsesslari singari, idrokda ixtiyorsiz, ongimiz uchun «bilinmaydigan» bir suratda sodir bo‘ladi. Idrok protsesslarida xayol ishtirok etganligi bizga idrok natijalarini analiz qilib ko‘rga-nimizdagina mahlum bo‘lib qoladi. Masalan, o‘rmondagi to‘nkaning qorasi bironta yovvoyi hayvonga o‘xshab ko‘zga ko‘rinsa, bu holda hayvonning obrazi bu to‘nkani idrok qilayotgan kishining xayoli mahsulidir. Ehtibor bering: Idrok tarkibiga tafakkur va nutq faoliyati ham kiradi. Bunda tafakkur va nutq faoliyati, avvalo idrok qilinayotgan narsa va hodisaning nomini ovoz bilan yoki o‘z ichida aytishda va bilishda ifodalanadi. Narsa va hodisaning nomini so‘z bilan ifodalash demak—bu narsa va hodisaga nom berish va uni mavjud tushuncha doirasiga kiritish demakdir. Agar idrok qilayotgan biron narea yoki hodisamiz yangi, nomahlum bo‘lsa, bizda darrov fikr faoliyati boshlanib, «bu nima», «buning nomi nima» degan savol tug‘iladi. Bu hol ham idrok protsessida tafakkurning ishtirokini ko‘rsatadi. Har bir idrok hukm (gap) formasida ifodalanadi, masalan: «bu kitob», «bu odam», «bu muzika» va hokazo. Odamning idroki sezgi organlariga tahsir ko‘rsatayotgan biron narsaning oddiygina obrazi emas, balki odamning tajribasi zaminida anglab, tushunib olinadigan obrazdir. Narsa va hodisalarni nomini atab, biz idrokimiz mazmunini ochiq-ravshan qilamiz, bu idrokimizni boshqa kishilar uchun ham aniq qilamiz. Ehtibor bering: Nutqni, rasmlarni, badiiy suratlarni, muzika va boshqa sanhat asarlarini idrok qilish, moddiy buyumlarni idrok etishga nisbatan ko‘p darajada murakkabdir. Shu jumladan idrokning mazmuni, asosan, odam hosil qilgan tajribaning boyligi, unda tafakkur va xayolning nechog‘li taraqqiy qilganligi bilan belgilanadi. Ehtibor bering: Idrokimizda nutq ishtirok qilganligidan, idrokning fiziologik asosi birinchi signal sistemasiga oid nerv tutashuvigina bo‘lib qolmay, balki ikkinchi signal sistemasining ham nerv bog‘lanishlari idrokning fiziologik asosidir. Idrokda ikkinchi va birinchi signal sistemalari birlashgan holda amal qiladi. Munozarali savol: Idrokning aktivligi va kuzatish nima? Diqqat qiling: Ilmiybaza.uz Idrok protsesslari faqat tevarak-atrofdagi narsalarning sezgi organlarimizga tahsir qilib turishlari natijasidagina emas, balki shu bilan birga idrok qilayotgan odam o‘zini, olamni bilish va amaliy faoliyatida yon-atrofidagi narsalarga tahsir qilishi natijasida ham vujudga keladi. Idrokning aktivligiga, avvalo unga bog‘liq bo‘lgan hissiy kechinmalar sabab bo‘ladi. Bu tuyg‘u-hislar, avvalo shu topdagi idrok tarkibiga kiradigan sezgilarning emotsional (hissiy) tonidan iborat bo‘ladi. Idrok qilinayotgan narsa va hodisalar to‘g‘risida o‘tmishda tug‘ilgan taassurot va fikrlar bilan bog‘liq hissiyot ham shu jumladandir. Ko‘pincha odamning idrokiga shu paytda kechirayotgan bironta hissiyoti - shodligi, xushchaqchaqligi, g‘amginligi, tajangligi va boshqa shu kabi tuyg‘ulari tahsir qilib, idrok qilinayotgan narsa yoki hodisaga mahlum bir tus beradi. Shu sababli, kishining tahbi xiralik vaqtida tabiat manzaralari unga allaqanday «g‘amgin», «mahyus»dek ko‘rinadigan bo‘lsa, tahbi chog‘ vaqtida gullar «kulib» turganday, hamma yoq «quvnoq» dek ko‘rinadi va hokazo. Ehtibor bering: Tuyg‘u-hislar idrok mazmunini jonli, yorqin qiladi, idrokni mahlum bir tomonga yo‘naltiradi. Tuyg‘u-hislar idroning aktivlik darajasini kuchaytiradi, idrok sharoiti bo‘lgan boshqa psixik protsesslarning ildamlik darajasiga tahsir qiladi: bu protsesslarni tezlatadi yoki susaytiradi. Idrok bilan bog‘liq hislar, jumladan, xayol protsesslarini qo‘zg‘atib faollashtiradi. Har bir kishi mahlum darajada kuzata bilish qobiliyatiga ega, bu qobiliyat har kimning o‘z hayotiy tajribasi va bilish faoliyatida taraqqiy qilib boradi. Ammo har bir kishini ham kuzatish mahorati zo‘r deb bo‘lavermaydi. Kuzata bilish qobiliyati zo‘r kishi deb, odatda, o‘z oldiga jamiyat uchun foydali, ilmiy va boshqa muhim vazifalarni qo‘ya biladigan, tevarak-atrofdagi xilma-xil narsa va hodisalardan keraqli va eng muhim obhektlarni ajrata biladigan kishiga aytiladi. Kuzata biladigan kishi idrok qilinayotgan narsa va hodisalardagi o‘xshashlikni va farqni darrov payqab oladi, bu narsa va hodisalarning eng muhim, zarur xususiyatlarini ajrata biladi. Razm sola bilish, kuzatuvchanlik qobiliyati shaxsning nihoyatda qimmatli sifatlaridandir. U mavjud sharoitni to‘g‘ri tushunishga, o‘rab olgan olamni samarali o‘rganishga va xususan, o‘quv materialini chuqur o‘zlashtirishga imkon beradi.