IDROKNING FIZIOLOGIK ASOSI

Yuklangan vaqt

2024-05-01

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

18

Faytl hajmi

68,2 KB


Ilmiybaza.uz 
 
 
 
 
 
 
 
IDROKNING FIZIOLOGIK ASOSI 
 
TAYANCH TUSHUNCHALAR: 
 
Idrok – bu jism va hodisalarni, ularning  his-tuyg‘u organlariga bevosita ta’sir 
ko‘rsatishida yaxlit aks ettirish psixik jarayoni. 
Idrok – bu sezgilarning oddiy yig‘indisi emas. Idrok qilish jarayonida  
sezgilardan tashqari, avvalgi tajriba, idrok etiladiganlarni anglash, shuningdek, 
xotira jarayonlari qatnashadi. SHuning ko‘p hollarda idrok insonning perseptiv 
tizimi deb ataladi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ilmiybaza.uz IDROKNING FIZIOLOGIK ASOSI TAYANCH TUSHUNCHALAR: Idrok – bu jism va hodisalarni, ularning his-tuyg‘u organlariga bevosita ta’sir ko‘rsatishida yaxlit aks ettirish psixik jarayoni. Idrok – bu sezgilarning oddiy yig‘indisi emas. Idrok qilish jarayonida sezgilardan tashqari, avvalgi tajriba, idrok etiladiganlarni anglash, shuningdek, xotira jarayonlari qatnashadi. SHuning ko‘p hollarda idrok insonning perseptiv tizimi deb ataladi.
Ilmiybaza.uz 
 
Hozirda tasavvurlarni bilish jarayoniga oid turli nazariyalar mavjud. Bu 
nazariyalarda asosiy e’tibor his-tuyg‘u organlariga ta’sir ko‘rsatuvchi tashqi 
daraklarning anglangan perseptiv tasvirlarga aylanishiga qaratilgan. 
Idrok qilishda u yoki bu jismni idrok qilish istagi, uni idrok qilish zaruriyati 
yoki majburiyati, yaxshiroq idrok qilishga erishishga yo‘naltirilgan iroda kuchi, 
bunday vaziyatlarda namoyon bo‘ladigan qat’iyatlilik katta ahamiyatga egadir. Real 
olam jismini idrok qilishda  insonning diqqati va yo‘nalganligi ham qatnashadi. 
Idrok qilishga bo‘lgan munosabatimiz idrok jarayoni uchun katta ahamiyatga 
ega. Jism bizga qiziqarli yoki biz unga befarq bo‘lganimiz uchun, u bizda turlicha 
his-tuyg‘ularni uyg‘otishi mumkin. bizga qiziqarli bo‘lgan jism faol idrok etilishi, 
va, aksincha, bizga farqsiz bo‘lgan jismni sezmasligimiz ham mumkin. 
 Idrok – bu ayni vaqtda bizga ta’sir ko‘rsatayotgan narsani bilishga qaratilgan 
o‘ta murakkab, shu bilan birga, umumiy jarayon. 
Idrokning fiziologik asosi bo‘lib his-tuyg‘u organlari, nerv tolalari va 
markaziy asab tizimida ro‘y beradigan jarayonlar hisoblanadi. Nerv qo‘zg‘alishi 
seskantiruvchilardan his-tuyg‘u organlaridagi nerv tugunlarining markaziy 
proeksiyasidan iborat bo‘lgan po‘stloqning sensor sohalariga o‘tkaziladi. Proeksiya 
sohasi qaysi organ bilan bog‘langanligiga ko‘ra, ma’lum sensor axborot shakllanadi. 
Sezgilar taklif etilgan yo‘nalish darajasida idrok qilish jarayonining tarkibiy 
qismi sifatida shakllanadi. Idrokning fiziologik mexanizmlarining o‘zi,  qo‘zg‘alish 
bosh miya po‘stlog‘ining proeksiyali sohalardan integrativ sohalariga o‘tganida, real 
dunyo hodisalari obrazlari shakllanishining tugallanishi sodir bo‘ladigan keyingi 
bosqichlarda yaxlit obrazning shakllanishi jarayonlarida ishtirok etadi. SHuning 
uchun idrok jarayonini yakunlovchi bosh miya po‘stlog‘ining integrativ sohalari, 
ko‘pincha, perseptiv sohalar deb ataladi. Bu sohalarning vazifasi proeksiyali 
sohalarning vazifasidan tubdan farq qiladi. Bu farq u yoki bu soha faoliyatning izdan 
chiqishida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Idrokning fiziologik asosi, uning harakat 
faoliyati, emotsional kechinmalar, turli tafakkur jarayonlari bilan uzviy 
bog‘langanligi sababidan  yanada murakkablashadi. Bundan kelib chiqadiki, his–
tuyg‘u organlarida boshlangan  tashqi seskantiruvchilar   ta’sirida paydo bo‘lgan 
nerv qo‘zg‘alishlari asab markazlariga o‘tadi, bunda ular po‘stloq sohalarini qamrab 
oladi, boshqa nerv qo‘zg‘alishlari bilan o‘zaro ta’sirga kirishadi. O‘zaro ta’sirga 
kirishgan va po‘stloqning turli sohalarini qamrab olgan bunday qo‘zg‘alishlar to‘ri 
idrokning fiziologik asosini tashkil etadi. 
Idrokning reflektorlik asosini I.P. Pavlov ochib berdi. Uning ko‘rsatishicha, 
idrokning assida shartli reflekslar, ya’ni, bosh miya katta yarim sharlari po‘stlog‘ida 
atrof-olam hodisalari yoki jismlarining retseptorlarga ta’siri natijasida hosil 
bo‘ladigan vaqtinchalik nerv aloqalari yotadi. Bunda nerv aloqalari hosil qilgan 
qo‘zg‘alishlarni qayta ishlashda analizatorlarning po‘stloq bo‘limlari yadrolarida 
tahlil qilish va sintezning murakkab jarayonlari sodir bo‘lganligi sababli, nerv 
aloqalari seskantiruvchilar to‘plami sifatida namoyon bo‘ladi. Tahlil qilish va sintez 
jarayonlari idrok ob’ektining atrof-muhitdan ajratib olinishini ta’minlaydilar, va shu 
asosda uning barcha xossalari yaxlit obrazga birlashadi. 
Ilmiybaza.uz Hozirda tasavvurlarni bilish jarayoniga oid turli nazariyalar mavjud. Bu nazariyalarda asosiy e’tibor his-tuyg‘u organlariga ta’sir ko‘rsatuvchi tashqi daraklarning anglangan perseptiv tasvirlarga aylanishiga qaratilgan. Idrok qilishda u yoki bu jismni idrok qilish istagi, uni idrok qilish zaruriyati yoki majburiyati, yaxshiroq idrok qilishga erishishga yo‘naltirilgan iroda kuchi, bunday vaziyatlarda namoyon bo‘ladigan qat’iyatlilik katta ahamiyatga egadir. Real olam jismini idrok qilishda insonning diqqati va yo‘nalganligi ham qatnashadi. Idrok qilishga bo‘lgan munosabatimiz idrok jarayoni uchun katta ahamiyatga ega. Jism bizga qiziqarli yoki biz unga befarq bo‘lganimiz uchun, u bizda turlicha his-tuyg‘ularni uyg‘otishi mumkin. bizga qiziqarli bo‘lgan jism faol idrok etilishi, va, aksincha, bizga farqsiz bo‘lgan jismni sezmasligimiz ham mumkin. Idrok – bu ayni vaqtda bizga ta’sir ko‘rsatayotgan narsani bilishga qaratilgan o‘ta murakkab, shu bilan birga, umumiy jarayon. Idrokning fiziologik asosi bo‘lib his-tuyg‘u organlari, nerv tolalari va markaziy asab tizimida ro‘y beradigan jarayonlar hisoblanadi. Nerv qo‘zg‘alishi seskantiruvchilardan his-tuyg‘u organlaridagi nerv tugunlarining markaziy proeksiyasidan iborat bo‘lgan po‘stloqning sensor sohalariga o‘tkaziladi. Proeksiya sohasi qaysi organ bilan bog‘langanligiga ko‘ra, ma’lum sensor axborot shakllanadi. Sezgilar taklif etilgan yo‘nalish darajasida idrok qilish jarayonining tarkibiy qismi sifatida shakllanadi. Idrokning fiziologik mexanizmlarining o‘zi, qo‘zg‘alish bosh miya po‘stlog‘ining proeksiyali sohalardan integrativ sohalariga o‘tganida, real dunyo hodisalari obrazlari shakllanishining tugallanishi sodir bo‘ladigan keyingi bosqichlarda yaxlit obrazning shakllanishi jarayonlarida ishtirok etadi. SHuning uchun idrok jarayonini yakunlovchi bosh miya po‘stlog‘ining integrativ sohalari, ko‘pincha, perseptiv sohalar deb ataladi. Bu sohalarning vazifasi proeksiyali sohalarning vazifasidan tubdan farq qiladi. Bu farq u yoki bu soha faoliyatning izdan chiqishida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Idrokning fiziologik asosi, uning harakat faoliyati, emotsional kechinmalar, turli tafakkur jarayonlari bilan uzviy bog‘langanligi sababidan yanada murakkablashadi. Bundan kelib chiqadiki, his– tuyg‘u organlarida boshlangan tashqi seskantiruvchilar ta’sirida paydo bo‘lgan nerv qo‘zg‘alishlari asab markazlariga o‘tadi, bunda ular po‘stloq sohalarini qamrab oladi, boshqa nerv qo‘zg‘alishlari bilan o‘zaro ta’sirga kirishadi. O‘zaro ta’sirga kirishgan va po‘stloqning turli sohalarini qamrab olgan bunday qo‘zg‘alishlar to‘ri idrokning fiziologik asosini tashkil etadi. Idrokning reflektorlik asosini I.P. Pavlov ochib berdi. Uning ko‘rsatishicha, idrokning assida shartli reflekslar, ya’ni, bosh miya katta yarim sharlari po‘stlog‘ida atrof-olam hodisalari yoki jismlarining retseptorlarga ta’siri natijasida hosil bo‘ladigan vaqtinchalik nerv aloqalari yotadi. Bunda nerv aloqalari hosil qilgan qo‘zg‘alishlarni qayta ishlashda analizatorlarning po‘stloq bo‘limlari yadrolarida tahlil qilish va sintezning murakkab jarayonlari sodir bo‘lganligi sababli, nerv aloqalari seskantiruvchilar to‘plami sifatida namoyon bo‘ladi. Tahlil qilish va sintez jarayonlari idrok ob’ektining atrof-muhitdan ajratib olinishini ta’minlaydilar, va shu asosda uning barcha xossalari yaxlit obrazga birlashadi.
Ilmiybaza.uz 
Idrok jarayonini ta’minlovchi vaqtinchalik nerv aloqalari ikki xil: bir 
analizator chegarasida va analizatorlar o‘rtasida hosil bo‘ladigan turlarga 
ajratilishi mumkin. Birinchi turdagilari organizmga bir modallikka ega bo‘lgan ko‘p 
tomonlama seskantiruvchining ta’sir etishida alohida o‘rin egallaydilar. Masalan, 
bunday seskantiruvchi sifatida eshitish analizatoriga ta’sir ko‘rsatuvchi alohida 
tovushlarning o‘ziga xos uyg‘unligidan iborat bo‘lgan kuy xizmat qilish mumkin. 
Bu to‘plam yagona murakkab seskantiruvchi sifatida faoliyat ko‘rsatadi. Bunda nerv 
aloqalari seskantiruvchining o‘ziga nisbatan javob o‘rnida emas, balki, ularning 
vaqtinchalik, fazoviy va shu kabi munosabatlariga nisbatan ham hosil bo‘ladi. 
Natijada katta yarim sharlar po‘stlog‘ida integratsiyalash yoki murakkab sintez 
jarayoni sodir bo‘ladi. 
Ko‘p tomonlama seskantiruvchi ta’sirida hosil bo‘ladigan nerv aloqalarining 
ikkinchi turi – bu turli analizatorlar chegarasidagi aloqalar, ularning yuzaga kelishini 
I.M. Sechenov assotsiatsiyalar (ko‘rish, kinestetik, sezish va h.k.) mavjudligi bilan 
tushuntirgan edi. Odamda bu assotsiatsiyalar so‘zning eshitiladigan obrazi bilan 
birgalikda kuzatiladi, bunda idrok yaxlitlik xususiyatiga ega bo‘ladi. Masalan, agar 
ko‘zlaringizni bog‘lab qo‘yib, qo‘lingizga aylanasimon jism tutqazilsa, oldindan uni 
iste’mol qilish mumkinligi uqtirilsa, bunda siz uning o‘ziga xos hidini sezishingiz, 
tatib ko‘rishingiz, va hech qiynalmasdan, nima haqida gap ketayotganini tushunib 
olishingiz mumkin. Bundan, analizatorlar o‘rtasidagi aloqalar hisobiga  jismlar yoki 
hodisalarning idrok qilinishi uchun maxsus moslashtirilgan analizatorlari bo‘lmagan 
xossalarini idrokda aks ettirishimiz mumkinligi kelib chiqadi (masalan, jismning 
kattaligi, sof og‘irligi va boshqalar). 
 Idrok obrazini tuzishning murakkab jarayoni asosida seskantiruvchilarni 
yaqqol ko‘rish sharoitlari bilan  jism xossalarining o‘zaro ta’sirini murakkab 
yaxlitlik sifatida hisobga olgan holda ta’minlaydigan ichki analizatorli va tashqi 
analizatorli aloqalar yotadi. 
Idrokning asosiy xossalariga predmetlilik, 
yaxlitlik, 
strukturaviylik, 
konstantlik, 
anglanganlik, appersepsiya, faollik kiradi. 
Idrokning predmetliligi – bu real olam jism 
va hodisalarini bir-biri bilan bog‘lanmagan sezgilar to‘plami ko‘rinishida emas, 
alohida jismlar shaklida aks ettirish qobiliyati. Predmetlilik idrokning tug‘ma 
xossasi emas. Bu xossaning paydo bo‘lishi va takomillashtirilishi bola hayotining 
birinchi yilidan boshlab, ontogenez jarayonida sodir bo‘ladi. I.M.Sechenov fikriga 
ko‘ra, predmetlilik bolaning jism bilan aloqasini ta’minlaydigan harakatlar asosida 
shakllanadi. 
Idrok predmetliligini ta’minlashda harakatlarning  o‘rni haqida gap ketganida, 
idrokning motorli tarkibiy qismi haqida so‘z yuritishimiz lozim, motorli tarkibiy 
qismga jismni paypaslayotgan qo‘l harakati; ko‘rinib turgan shaklni kuzatib 
chiqayotgan ko‘z harakatlari; tovush chiqarayotgan hiqildoq harakatlari va h.k.lar 
kiradi. 
Idrokning boshqa xossasi uning yaxlitligidir. Jismning alohida xossalarini aks 
ettiruvchi sezgilardan farqli ravishda, idrok jismning yaxlit obrazini yaratadi. 
Sezgining tarkibiy qismlari o‘zaro shu darajada mahkam bog‘langanki, jismning 
 
4.11. Идрок xususiyatlari va 
qonuniyatlari. 
Ilmiybaza.uz Idrok jarayonini ta’minlovchi vaqtinchalik nerv aloqalari ikki xil: bir analizator chegarasida va analizatorlar o‘rtasida hosil bo‘ladigan turlarga ajratilishi mumkin. Birinchi turdagilari organizmga bir modallikka ega bo‘lgan ko‘p tomonlama seskantiruvchining ta’sir etishida alohida o‘rin egallaydilar. Masalan, bunday seskantiruvchi sifatida eshitish analizatoriga ta’sir ko‘rsatuvchi alohida tovushlarning o‘ziga xos uyg‘unligidan iborat bo‘lgan kuy xizmat qilish mumkin. Bu to‘plam yagona murakkab seskantiruvchi sifatida faoliyat ko‘rsatadi. Bunda nerv aloqalari seskantiruvchining o‘ziga nisbatan javob o‘rnida emas, balki, ularning vaqtinchalik, fazoviy va shu kabi munosabatlariga nisbatan ham hosil bo‘ladi. Natijada katta yarim sharlar po‘stlog‘ida integratsiyalash yoki murakkab sintez jarayoni sodir bo‘ladi. Ko‘p tomonlama seskantiruvchi ta’sirida hosil bo‘ladigan nerv aloqalarining ikkinchi turi – bu turli analizatorlar chegarasidagi aloqalar, ularning yuzaga kelishini I.M. Sechenov assotsiatsiyalar (ko‘rish, kinestetik, sezish va h.k.) mavjudligi bilan tushuntirgan edi. Odamda bu assotsiatsiyalar so‘zning eshitiladigan obrazi bilan birgalikda kuzatiladi, bunda idrok yaxlitlik xususiyatiga ega bo‘ladi. Masalan, agar ko‘zlaringizni bog‘lab qo‘yib, qo‘lingizga aylanasimon jism tutqazilsa, oldindan uni iste’mol qilish mumkinligi uqtirilsa, bunda siz uning o‘ziga xos hidini sezishingiz, tatib ko‘rishingiz, va hech qiynalmasdan, nima haqida gap ketayotganini tushunib olishingiz mumkin. Bundan, analizatorlar o‘rtasidagi aloqalar hisobiga jismlar yoki hodisalarning idrok qilinishi uchun maxsus moslashtirilgan analizatorlari bo‘lmagan xossalarini idrokda aks ettirishimiz mumkinligi kelib chiqadi (masalan, jismning kattaligi, sof og‘irligi va boshqalar). Idrok obrazini tuzishning murakkab jarayoni asosida seskantiruvchilarni yaqqol ko‘rish sharoitlari bilan jism xossalarining o‘zaro ta’sirini murakkab yaxlitlik sifatida hisobga olgan holda ta’minlaydigan ichki analizatorli va tashqi analizatorli aloqalar yotadi. Idrokning asosiy xossalariga predmetlilik, yaxlitlik, strukturaviylik, konstantlik, anglanganlik, appersepsiya, faollik kiradi. Idrokning predmetliligi – bu real olam jism va hodisalarini bir-biri bilan bog‘lanmagan sezgilar to‘plami ko‘rinishida emas, alohida jismlar shaklida aks ettirish qobiliyati. Predmetlilik idrokning tug‘ma xossasi emas. Bu xossaning paydo bo‘lishi va takomillashtirilishi bola hayotining birinchi yilidan boshlab, ontogenez jarayonida sodir bo‘ladi. I.M.Sechenov fikriga ko‘ra, predmetlilik bolaning jism bilan aloqasini ta’minlaydigan harakatlar asosida shakllanadi. Idrok predmetliligini ta’minlashda harakatlarning o‘rni haqida gap ketganida, idrokning motorli tarkibiy qismi haqida so‘z yuritishimiz lozim, motorli tarkibiy qismga jismni paypaslayotgan qo‘l harakati; ko‘rinib turgan shaklni kuzatib chiqayotgan ko‘z harakatlari; tovush chiqarayotgan hiqildoq harakatlari va h.k.lar kiradi. Idrokning boshqa xossasi uning yaxlitligidir. Jismning alohida xossalarini aks ettiruvchi sezgilardan farqli ravishda, idrok jismning yaxlit obrazini yaratadi. Sezgining tarkibiy qismlari o‘zaro shu darajada mahkam bog‘langanki, jismning 4.11. Идрок xususiyatlari va qonuniyatlari.
Ilmiybaza.uz 
yagona murakkab obrazi odamga ob’ektning alohida xossalari yoki alohida qismlari 
bevosita ta’sir ko‘rsatganida ham  hosil bo‘ladi. Idrokning yaxlitligi, hatto,  idrok 
etilayotgan ob’ektning alohida xossalari chala aks ettirilganida ham qabul qilingan 
axborot xayolan aniq jismning yaxlit obrazi holatiga etkazilishi bilan ifodalanadi. 
Idrokning yaxlitligi  uning strukturaviyligi  bilan bog‘liq. Ushbu xossa 
ko‘pchilik hollarda idrokning daqiqali sezgilarimizning proeksiyasi va ularning 
oddiy yig‘indisi emasligidan iborat bo‘ladi. Bizlar bu sezgilardan ajratib olingan, bir 
muncha vaqt davomida shakllanadigan umumiy tuzilishni idrok etamiz. Masalan, 
agar odam biror-bir kuyni tinglayotgan bo‘lsa, yangi nota jaranglashi haqida axborot 
etkazilguniga qadar uning ongida avval tinglangan kuyning notalari jaranglayveradi. 
Odatda, tinglovchi kuyni tushunib etadi, ya’ni, uning tuzilishini yaxlitligicha idrok 
etadi. SHunday qilib, idrok ongimizga biz real olamda duch kelgan jism yoki 
hodisaning tuzilishini etkazib beradi. 
Idrokning navbatdagi xossasi uning  konstantligidir. Konstantlik deb, idrok 
qilish sharoitlarining o‘zgarishida jismlar ba’zi bir xossalarining nisbiy doimiyligiga 
aytiladi. Perseptiv tizimning idrok sharoitlarining o‘zgarishini to‘ldirish qobiliyatida 
namoyon bo‘ladigan konstantlik tufayli, bizni o‘rab turgan jismlarni nisbatan doimiy 
jismlar sifatida idrok etamiz. YUqori darajadagi konstantlik jismlar rangi, kattaligi 
va shaklini ko‘rish idrokida kuzatiladi. 
Rangni idrok qilish konstantligi yoritilganlikning o‘zgarishida ko‘zga 
ko‘ringan rangning nisbiy o‘zgarmasligidan iborat. Masalan, ko‘mir bo‘lagi yozning 
quyoshli kunida,  kech tushgan vaqtdagi bo‘rdan ko‘ra taxminan 8-9 marta 
yorqinroq ko‘rinadi. Lekin ko‘mirni qora rangda idrok etamiz, bo‘rning tusi esa, 
kechqurun bo‘lsa ham, biz uchun oq bo‘ladi. Rangning konstantlik hodisasi qator 
sabablar, shu jumladan, ko‘rish maydoni yorqinligi umumiy darajasining  yorqin 
ranglarning keskin o‘zgarishiga moslashishi, shuningdek,  yoritilganlik sharoitlarida 
jismlarning haqiqiy rangi haqidagi tasavvurlarning ta’siri bilan belgilanadi. 
Jismlar shakli idroki konstantligi  jismlar holatining kuzatuvchi nigohi 
chizig‘iga nisbatan o‘zgarishi sharoitida idrokning nisbiy o‘zgarmasligidan iborat. 
Ko‘zlarga nisbatan jism holatining har bir o‘zgarishida uning to‘r pardadagi 
tasvirining shakli o‘zgaradi (masalan, jismga  to‘g‘ri, yon, orqa tomondan qarash 
mumkin va h.k.). Lekin ko‘zlarning, bizga avvalgi tajribadan ma’lum bo‘lgan 
jismlar  shakli  va  chiziqlariga xos bo‘lgan uyg‘unliklarni ajratish bo‘yicha 
harakatlari tufayli idrok etilayotgan jism shakli biz uchun doimiy bo‘lib qoladi. 
Idrok konstantligi manbai bo‘lib perseptiv tizimning faol harakatlari xizmat 
qiladi. Aynan o‘sha jismlarning turli sharoitlarda ko‘p martalab idrok etilishi  
perseptiv obrazlarning o‘zgaruvchan sharoitlarga nisbatan doimiyligi (invariantlik, 
o‘zgarmas tuzilish)ni, shuningdek, retseptor apparatining harakatlarini ta’minlaydi. 
Idrokning xususiyatlari insonning barcha orttirilgan amaliy va hayotiy tajribasi 
bilan belgilanadi, chunki idrok jarayoni faoliyatdan ajralmasdir. Idrok 
seskantiruvchining xususiyatining o‘zigagina emas, balki, sub’ektga ham bog‘liq 
bo‘ladi. Ko‘z va quloq emas, ma’lum bir jonli inson idrok etadi. Idrokning psixik 
hayotimizning umumiy mazmuniga bog‘liqligi appersepsiya deb ataladi. 
 Appersepsiyada insonning bilimlari, orttirilgan tajribasi, avvalgi amaliyoti 
katta o‘rin egallaydi. Bilim va tajriba idrokning aniqligi va yorqinligiga muhim 
Ilmiybaza.uz yagona murakkab obrazi odamga ob’ektning alohida xossalari yoki alohida qismlari bevosita ta’sir ko‘rsatganida ham hosil bo‘ladi. Idrokning yaxlitligi, hatto, idrok etilayotgan ob’ektning alohida xossalari chala aks ettirilganida ham qabul qilingan axborot xayolan aniq jismning yaxlit obrazi holatiga etkazilishi bilan ifodalanadi. Idrokning yaxlitligi uning strukturaviyligi bilan bog‘liq. Ushbu xossa ko‘pchilik hollarda idrokning daqiqali sezgilarimizning proeksiyasi va ularning oddiy yig‘indisi emasligidan iborat bo‘ladi. Bizlar bu sezgilardan ajratib olingan, bir muncha vaqt davomida shakllanadigan umumiy tuzilishni idrok etamiz. Masalan, agar odam biror-bir kuyni tinglayotgan bo‘lsa, yangi nota jaranglashi haqida axborot etkazilguniga qadar uning ongida avval tinglangan kuyning notalari jaranglayveradi. Odatda, tinglovchi kuyni tushunib etadi, ya’ni, uning tuzilishini yaxlitligicha idrok etadi. SHunday qilib, idrok ongimizga biz real olamda duch kelgan jism yoki hodisaning tuzilishini etkazib beradi. Idrokning navbatdagi xossasi uning konstantligidir. Konstantlik deb, idrok qilish sharoitlarining o‘zgarishida jismlar ba’zi bir xossalarining nisbiy doimiyligiga aytiladi. Perseptiv tizimning idrok sharoitlarining o‘zgarishini to‘ldirish qobiliyatida namoyon bo‘ladigan konstantlik tufayli, bizni o‘rab turgan jismlarni nisbatan doimiy jismlar sifatida idrok etamiz. YUqori darajadagi konstantlik jismlar rangi, kattaligi va shaklini ko‘rish idrokida kuzatiladi. Rangni idrok qilish konstantligi yoritilganlikning o‘zgarishida ko‘zga ko‘ringan rangning nisbiy o‘zgarmasligidan iborat. Masalan, ko‘mir bo‘lagi yozning quyoshli kunida, kech tushgan vaqtdagi bo‘rdan ko‘ra taxminan 8-9 marta yorqinroq ko‘rinadi. Lekin ko‘mirni qora rangda idrok etamiz, bo‘rning tusi esa, kechqurun bo‘lsa ham, biz uchun oq bo‘ladi. Rangning konstantlik hodisasi qator sabablar, shu jumladan, ko‘rish maydoni yorqinligi umumiy darajasining yorqin ranglarning keskin o‘zgarishiga moslashishi, shuningdek, yoritilganlik sharoitlarida jismlarning haqiqiy rangi haqidagi tasavvurlarning ta’siri bilan belgilanadi. Jismlar shakli idroki konstantligi jismlar holatining kuzatuvchi nigohi chizig‘iga nisbatan o‘zgarishi sharoitida idrokning nisbiy o‘zgarmasligidan iborat. Ko‘zlarga nisbatan jism holatining har bir o‘zgarishida uning to‘r pardadagi tasvirining shakli o‘zgaradi (masalan, jismga to‘g‘ri, yon, orqa tomondan qarash mumkin va h.k.). Lekin ko‘zlarning, bizga avvalgi tajribadan ma’lum bo‘lgan jismlar shakli va chiziqlariga xos bo‘lgan uyg‘unliklarni ajratish bo‘yicha harakatlari tufayli idrok etilayotgan jism shakli biz uchun doimiy bo‘lib qoladi. Idrok konstantligi manbai bo‘lib perseptiv tizimning faol harakatlari xizmat qiladi. Aynan o‘sha jismlarning turli sharoitlarda ko‘p martalab idrok etilishi perseptiv obrazlarning o‘zgaruvchan sharoitlarga nisbatan doimiyligi (invariantlik, o‘zgarmas tuzilish)ni, shuningdek, retseptor apparatining harakatlarini ta’minlaydi. Idrokning xususiyatlari insonning barcha orttirilgan amaliy va hayotiy tajribasi bilan belgilanadi, chunki idrok jarayoni faoliyatdan ajralmasdir. Idrok seskantiruvchining xususiyatining o‘zigagina emas, balki, sub’ektga ham bog‘liq bo‘ladi. Ko‘z va quloq emas, ma’lum bir jonli inson idrok etadi. Idrokning psixik hayotimizning umumiy mazmuniga bog‘liqligi appersepsiya deb ataladi. Appersepsiyada insonning bilimlari, orttirilgan tajribasi, avvalgi amaliyoti katta o‘rin egallaydi. Bilim va tajriba idrokning aniqligi va yorqinligiga muhim
Ilmiybaza.uz 
ta’sirga ega. CHet tilini idrok qilishda tanish bo‘lmagan so‘zlarni bilmasdan turib, 
o‘z ona tilimizni, hatto, so‘zlar tushunarsiz talaffuz etilganda ham, bexato 
anglaymiz. 
Idrok mazmuni inson oldiga qo‘yilgan vazifa, hamda uning faoliyati motivlari, 
uning qiziqishlari va yo‘nalganligi bilan belgilanadi. 
        Appersepsiyada asosiy o‘rin idrok mazmunini o‘zgarishi mumkin bo‘lgan mayl 
va hissiyotlarga ajratiladi. Uxlayotgan bolaning onasi ko‘chadagi shovqinlarni 
eshitmasada, bola tomondan kelgan har bir tovushga darhol munosabat bildiradi. 
Noto‘g‘ri (soxta) yoki izdan chiqqan idrok hodisasi idrok illyuziyasi deb 
ataladi. Illyuziyalar idrokning turli ko‘rinishlarida (ko‘rish, eshitish va b.) kuzatiladi. 
Illyuziyular tabiati faqat mayl. yo‘nalganlik, hissiy munosabatlar va h.k.lar kabi 
sub’ektiv sabablar bilan emas, balki, yoritilganlik, fazoviy holat va boshqalar kabi 
jismoniy omillar va hodisalar bilan  belgilanadi. 
Idrokning anglanganligi. Perseptiv obrazlar har doim ma’lum mazmun 
ahamiyatiga ega bo‘ladi. Inson idroki, avval ta’kidlaganimizdek, tafakkur bilan 
uzviy bog‘langan. Tafakkur va idrokning aloqasi, avvalambor, jismni ongli idrok 
qilish – unga tafakkurda nom berishda, ya’ni, uni ma’lum guruh, sinfga tayinlab, 
ma’lum so‘z bilan bog‘lashda ifodalanadi. 
Idrok etiladigan axborotni anglash jarayoni struktura-mantiqiy chizma 
yordamida taqdim etilishi mumkin. Idrok jarayonining birinchi bosqichida axborot 
oqimidan rag‘batlar to‘plamini ajratib olish va ularning aynan bir xil ob’ektga 
tegishli ekanliklari haqida qaror qabul qilish amalga oshiriladi. Ikkinchi bosqichda 
ob’ektni identifikatsiyalash mumkin bo‘lgan sezgilarning belgilar to‘plamining 
tarkibiga yaqin yoki o‘xshash bo‘lgan sezgilarni xotirada izlash jarayoni sodir 
bo‘ladi. Uchinchi bosqichda  idrok etilgan ob’ektni, qabul qilingan qarorni e’tirof 
yoki inkor etuvchi qo‘shimcha belgilarni izlash bilan birga,  ma’lum darajaga kiritish 
jarayoni sodir bo‘ladi. To‘rtinchi bosqichda ob’ekt bilan bir sinfga tegishli 
ob’ektlarga xos bo‘lgan, lekin hali idrok etilmagan xossalari bilan birgalikda, ob’ekt 
haqida yakuniy xulosa shakllanadi. Idrok – bu ahamiyatga molik darajadagi 
intellektual jarayon. 
Idrok qilishni tashkil qilish. Sezgi ma’lumotlarini ahamiyatli idrokka 
aylantirish uchun biz uni tashkil qilishimiz kerak: narsalarni ularning atrof-
muhitidan ajratib olishimiz, ularning ahamiyatli va doimiy shaklini farqlashimiz, 
shuningdek ular harakatlanishi yoki harakatlanmasligini va ular bizdan qanday 
masofada turganligini aniqlashimiz kerak. Miyaning idrok qilish va uning qoidalari 
shakllanishidagi roli ayrim illyuziyalar bilan izohlanadi. XX asr boshida bir guruh 
nemis psixologlari bizning aql-idrokimiz qanday tarzda his-tuyg‘ularimiz, 
sezgilarimizni tashkil qilishi va ularni idrokka aylantirishiga qiziqib qoldilar. Sezgi 
signallarini qabul qiluvchi odam ularni “geshtalt” (nemischa – “shakl” yoki “yaxlit” 
ma’nosini anglatadi)ga aylantiradi. Geshtaltpsixologiya odam bunday qobiliyatining 
ko‘p sonli misollarini tavsiflab berdi. Rasmga e’tibor bering, shaklning alohida 
qismlari – bu bor-yo‘g‘i uchta oq chiziqdan iborat. Biroq biz ularning barchasini 
birgalikda idrok qilganimizda, yaxlit shakl – “Neker kubi”ni ko‘ramiz. 
Geshtaltpsixologiya tarafdorlari idrok qilishda yaxlit narsa uni tashkil qiluvchi 
miqdordan farqlanishi mumkin, deb hisoblaydilar. Natriy – korroziya metallini xlor 
Ilmiybaza.uz ta’sirga ega. CHet tilini idrok qilishda tanish bo‘lmagan so‘zlarni bilmasdan turib, o‘z ona tilimizni, hatto, so‘zlar tushunarsiz talaffuz etilganda ham, bexato anglaymiz. Idrok mazmuni inson oldiga qo‘yilgan vazifa, hamda uning faoliyati motivlari, uning qiziqishlari va yo‘nalganligi bilan belgilanadi. Appersepsiyada asosiy o‘rin idrok mazmunini o‘zgarishi mumkin bo‘lgan mayl va hissiyotlarga ajratiladi. Uxlayotgan bolaning onasi ko‘chadagi shovqinlarni eshitmasada, bola tomondan kelgan har bir tovushga darhol munosabat bildiradi. Noto‘g‘ri (soxta) yoki izdan chiqqan idrok hodisasi idrok illyuziyasi deb ataladi. Illyuziyalar idrokning turli ko‘rinishlarida (ko‘rish, eshitish va b.) kuzatiladi. Illyuziyular tabiati faqat mayl. yo‘nalganlik, hissiy munosabatlar va h.k.lar kabi sub’ektiv sabablar bilan emas, balki, yoritilganlik, fazoviy holat va boshqalar kabi jismoniy omillar va hodisalar bilan belgilanadi. Idrokning anglanganligi. Perseptiv obrazlar har doim ma’lum mazmun ahamiyatiga ega bo‘ladi. Inson idroki, avval ta’kidlaganimizdek, tafakkur bilan uzviy bog‘langan. Tafakkur va idrokning aloqasi, avvalambor, jismni ongli idrok qilish – unga tafakkurda nom berishda, ya’ni, uni ma’lum guruh, sinfga tayinlab, ma’lum so‘z bilan bog‘lashda ifodalanadi. Idrok etiladigan axborotni anglash jarayoni struktura-mantiqiy chizma yordamida taqdim etilishi mumkin. Idrok jarayonining birinchi bosqichida axborot oqimidan rag‘batlar to‘plamini ajratib olish va ularning aynan bir xil ob’ektga tegishli ekanliklari haqida qaror qabul qilish amalga oshiriladi. Ikkinchi bosqichda ob’ektni identifikatsiyalash mumkin bo‘lgan sezgilarning belgilar to‘plamining tarkibiga yaqin yoki o‘xshash bo‘lgan sezgilarni xotirada izlash jarayoni sodir bo‘ladi. Uchinchi bosqichda idrok etilgan ob’ektni, qabul qilingan qarorni e’tirof yoki inkor etuvchi qo‘shimcha belgilarni izlash bilan birga, ma’lum darajaga kiritish jarayoni sodir bo‘ladi. To‘rtinchi bosqichda ob’ekt bilan bir sinfga tegishli ob’ektlarga xos bo‘lgan, lekin hali idrok etilmagan xossalari bilan birgalikda, ob’ekt haqida yakuniy xulosa shakllanadi. Idrok – bu ahamiyatga molik darajadagi intellektual jarayon. Idrok qilishni tashkil qilish. Sezgi ma’lumotlarini ahamiyatli idrokka aylantirish uchun biz uni tashkil qilishimiz kerak: narsalarni ularning atrof- muhitidan ajratib olishimiz, ularning ahamiyatli va doimiy shaklini farqlashimiz, shuningdek ular harakatlanishi yoki harakatlanmasligini va ular bizdan qanday masofada turganligini aniqlashimiz kerak. Miyaning idrok qilish va uning qoidalari shakllanishidagi roli ayrim illyuziyalar bilan izohlanadi. XX asr boshida bir guruh nemis psixologlari bizning aql-idrokimiz qanday tarzda his-tuyg‘ularimiz, sezgilarimizni tashkil qilishi va ularni idrokka aylantirishiga qiziqib qoldilar. Sezgi signallarini qabul qiluvchi odam ularni “geshtalt” (nemischa – “shakl” yoki “yaxlit” ma’nosini anglatadi)ga aylantiradi. Geshtaltpsixologiya odam bunday qobiliyatining ko‘p sonli misollarini tavsiflab berdi. Rasmga e’tibor bering, shaklning alohida qismlari – bu bor-yo‘g‘i uchta oq chiziqdan iborat. Biroq biz ularning barchasini birgalikda idrok qilganimizda, yaxlit shakl – “Neker kubi”ni ko‘ramiz. Geshtaltpsixologiya tarafdorlari idrok qilishda yaxlit narsa uni tashkil qiluvchi miqdordan farqlanishi mumkin, deb hisoblaydilar. Natriy – korroziya metallini xlor
Ilmiybaza.uz 
– zaharli gaz bilan biriktiring, Siz umuman boshqa modda – osh tuzi hosil qilasiz. 
SHakl ham xuddi shunday tarzda idrok qilinadi – ob’ekt tarkibiy qismlari miqdori 
emas, balki nimadir yangi shakl (Koek & Ra1teg, 1990). Idrok qilish har doim 
sezishdan biror jihatdan ko‘proq bo‘ladi. 
 SHaklni idrok qilish. Tasavvur qiling, Siz videokompyuter tizimini o‘z 
“ko‘z+miya” tizimingiz kabi qo‘lyozmani o‘qish yoki odamlar yuzini tanish 
darajasida loyihalashtirishingiz kerak. (Pochta xodimlari bunday skaner 
yaratilishiga umid qiladilar). Bunday tizimga qanday xususiyatlar zarur bo‘lishi 
mumkin? 
Binokulyar yo‘l-yo‘riqlar 
Bizning ko‘zlarimiz bir-biridan 2,5 dyuym masofada joylashganligi sababli 
ularning to‘rpardalari atrof-muhit manzaralarini biroz turlicha qabul qiladi. Miya 
ushbu manzaralarni solishtirganda, aynan to‘rsimon nomutanosiblik (ikki manzara 
o‘rtasidagi farq) masofani aniqlashga yordam beradi. Agar Siz barmog‘ingizni 
burun uchiga deyarli tegizilgan holda ushlab tursangiz, to‘rpardalarda barmoqning 
2 ta har xil aksi paydo bo‘ladi (Siz bunga rasmda ko‘rsatilgandek, navbatma-navbat 
bir ko‘z, so‘ngra esa ikkinchi ko‘z qisilganda va barmoqlaringiz ingichka kolbasa 
ko‘rinishida bukilganda bunga ishonch hosil qilishingiz mumkin). Katta masofada 
esa, aytaylik, uzatilgan qo‘l masofasida ushbu nomutanosiblik kamroq bo‘ladi. 
Idrokning yana bir muhim xossasi – bu uning faolligi, yoki tanlab o‘tkazishi. 
Bu xossa bizning istalgan vaqtda faqat bir jism yoki ma’lum jismlar guruhini idrok 
qilishimizdan, real olamning boshqa ob’ektlari esa idrokimizning foni bo‘lib xizmat 
qilishidan iborat. Xuddi shunday, ma’ruza tinglab yoki kitob o‘qib o‘tirganingizda 
ortingizda  nimalar sodir bo‘layotganiga e’tibor bermaysiz. SHunday qilib, idrok 
faolligi tabiati ongimiz tabiati tomonidan belgilangan. 
Endi idrok turlarini ko‘rib chiqamiz. Hozirgi zamon psixologiyasiga oid 
adabiyotlarda idrokning tasniflanishiga doir bir qancha yondoshuvlarni keltirish 
mumkin. 
Tasniflanishlardan 
birining 
asosida 
idrokda 
ishtirok 
etuvchi 
analizatorlardagi tafovutlar yotadi. Idrokda qaysi analizator yoki modallikning 
ahamiyatliligiga muvofiq ravishda ko‘rish, eshitish, teri- tuyish, kinestetik, hid bilish 
va ta’m bilish idroklari mavjud. 
Odatda, idrok – qator analizatorlar o‘zaro ta’sirining natijasi bo‘lib hisoblanadi. 
Misol tariqasida taktil va kinestetik analizatorlar ishtirokidagi teri-tuyish idrokini 
aytib o‘tish joizdir. Idrok turlari sof holda juda kam uchraydi. Odatda, ularning 
o‘zaro uyg‘unlashib ketishi natijasida idrokning murakkab turlari hosil bo‘ladi. 
O‘quvchi tomonidan matn idroki ko‘rish, eshitish va kinestetik idrokni o‘z ichiga 
oladi. 
Idrokning boshqa tur tasnifining asosini materiyaning mavjud bo‘lish shakllari: 
fazo, vaqt va harakat tashkil etadi. Bunga muvofiq ravishda fazoviy idrok, vaqt 
idroki va harakat idroki ajratiladi . 
 
 
 
 
Ilmiybaza.uz – zaharli gaz bilan biriktiring, Siz umuman boshqa modda – osh tuzi hosil qilasiz. SHakl ham xuddi shunday tarzda idrok qilinadi – ob’ekt tarkibiy qismlari miqdori emas, balki nimadir yangi shakl (Koek & Ra1teg, 1990). Idrok qilish har doim sezishdan biror jihatdan ko‘proq bo‘ladi. SHaklni idrok qilish. Tasavvur qiling, Siz videokompyuter tizimini o‘z “ko‘z+miya” tizimingiz kabi qo‘lyozmani o‘qish yoki odamlar yuzini tanish darajasida loyihalashtirishingiz kerak. (Pochta xodimlari bunday skaner yaratilishiga umid qiladilar). Bunday tizimga qanday xususiyatlar zarur bo‘lishi mumkin? Binokulyar yo‘l-yo‘riqlar Bizning ko‘zlarimiz bir-biridan 2,5 dyuym masofada joylashganligi sababli ularning to‘rpardalari atrof-muhit manzaralarini biroz turlicha qabul qiladi. Miya ushbu manzaralarni solishtirganda, aynan to‘rsimon nomutanosiblik (ikki manzara o‘rtasidagi farq) masofani aniqlashga yordam beradi. Agar Siz barmog‘ingizni burun uchiga deyarli tegizilgan holda ushlab tursangiz, to‘rpardalarda barmoqning 2 ta har xil aksi paydo bo‘ladi (Siz bunga rasmda ko‘rsatilgandek, navbatma-navbat bir ko‘z, so‘ngra esa ikkinchi ko‘z qisilganda va barmoqlaringiz ingichka kolbasa ko‘rinishida bukilganda bunga ishonch hosil qilishingiz mumkin). Katta masofada esa, aytaylik, uzatilgan qo‘l masofasida ushbu nomutanosiblik kamroq bo‘ladi. Idrokning yana bir muhim xossasi – bu uning faolligi, yoki tanlab o‘tkazishi. Bu xossa bizning istalgan vaqtda faqat bir jism yoki ma’lum jismlar guruhini idrok qilishimizdan, real olamning boshqa ob’ektlari esa idrokimizning foni bo‘lib xizmat qilishidan iborat. Xuddi shunday, ma’ruza tinglab yoki kitob o‘qib o‘tirganingizda ortingizda nimalar sodir bo‘layotganiga e’tibor bermaysiz. SHunday qilib, idrok faolligi tabiati ongimiz tabiati tomonidan belgilangan. Endi idrok turlarini ko‘rib chiqamiz. Hozirgi zamon psixologiyasiga oid adabiyotlarda idrokning tasniflanishiga doir bir qancha yondoshuvlarni keltirish mumkin. Tasniflanishlardan birining asosida idrokda ishtirok etuvchi analizatorlardagi tafovutlar yotadi. Idrokda qaysi analizator yoki modallikning ahamiyatliligiga muvofiq ravishda ko‘rish, eshitish, teri- tuyish, kinestetik, hid bilish va ta’m bilish idroklari mavjud. Odatda, idrok – qator analizatorlar o‘zaro ta’sirining natijasi bo‘lib hisoblanadi. Misol tariqasida taktil va kinestetik analizatorlar ishtirokidagi teri-tuyish idrokini aytib o‘tish joizdir. Idrok turlari sof holda juda kam uchraydi. Odatda, ularning o‘zaro uyg‘unlashib ketishi natijasida idrokning murakkab turlari hosil bo‘ladi. O‘quvchi tomonidan matn idroki ko‘rish, eshitish va kinestetik idrokni o‘z ichiga oladi. Idrokning boshqa tur tasnifining asosini materiyaning mavjud bo‘lish shakllari: fazo, vaqt va harakat tashkil etadi. Bunga muvofiq ravishda fazoviy idrok, vaqt idroki va harakat idroki ajratiladi .
Ilmiybaza.uz 
Barcha jismlar fazoda joylashadi va istalgan hodisa ma’lum vaqtda mavjud 
bo‘ladi. Jismning fazoviy xossalariga kattalik, shakl, fazodagi holat kiradi. 
Jismning kattaligini idrok qilishda uning to‘r pardadagi tasviri muhim o‘rinni 
egallaydi. Idrok etilayotgan jismning ko‘zning to‘r pardasidagi  kattaligi ko‘rish 
burchagining kattaligiga bog‘liq bo‘ladi. Ko‘rish burchagi kattaligi qanchalik katta 
bo‘lsa, ko‘z to‘r pardasidagi tasvir ham shunchalik katta bo‘ladi. Jism kattaligini 
idrok qilish jismdan asta-sekin uzoqlashsakda, ko‘z to‘r pardasidagi jism tasviri 
kichiklashib borishi holatida ham saqlanadi. Bu hodisa jism kattaligi idrokining 
konstatligi deb ataladi. 
Jism kattaligi idroki jismning faqat to‘r pardadagi tasvirining kattaligi bilan 
emas, balki, jism bilan kuzatuvchi o‘rtasidagi masofaning idroki bilan belgilanadi. 
Bu qonuniyatni quyidagicha ifodalash mumkin:. 
Jism fazoviy idrokining boshqa xususiyati jismlarning kontrastligidir. Biz 
idrok etayotgan jismning atrofidagi jismlar uning idrokiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. 
Masalan, o‘rta bo‘yli odam bo‘ylari baland odamlar orasida o‘zining haqiqiy bo‘y 
o‘lchamidan ancha kichik bo‘lib ko‘rinadi. Boshqa misol – geometrik shakllar 
idroki. Katta aylanalar o‘rtasidagi aylana, kichik o‘lchamli aylanalar orasidagi xuddi 
shunday diametrli aylanaga nisbatan kichik bo‘lib ko‘rinadi. Bundan tashqari, jism 
kattaligi idrokiga jismning rangi ta’sir etadi. Och rangli jismlar to‘q rangli jsmlarga 
qaraganda bir muncha kattaroq bo‘lib ko‘rinadi. Katta hajmli shakllar, masalan, shar 
yoki silindr ularga mos bo‘lgan yassi tasvirlardan kichikroqdek tuyuladi. 
        Jism shakli idrokida konstantlik hodisasi xuddi shunday saqlanib qoladi. 
Masalan, yon tomonimizda joylashgan kvadrat yoki dumaloq jismga qaraganimizda 
uning to‘r pardadagi proeksiyasi ellips yoki  trapetsiya shaklida bo‘ladi. SHunday 
bo‘lsada, aynan bir jismni bir xilda, bir shaklga ega holatda ko‘ramiz. 
Uzoq masofada joylashgan jism shaklining idroki o‘zgarishi mumkin. Xuddi 
shunday, shaklning mayda  detallari jismning uzoqlashgani sayin yo‘qolib boradi, 
uning shakli sodda ko‘rinishga kelib qoladi. 
 Katta hajmli shakl idroki juda murakkab jarayondir. Odam ko‘zlari 
binokulyar ko‘rish qobiliyatiga ega bo‘lgani uchun shakl hajmini idrok etamiz. 
Binokulyar ta’sir odamning ikkala ko‘zi bilan ko‘rishiga bog‘liqdir. Binokulyar 
ta’sirning mohiyati, ikkala ko‘z bir xil jismga qarab turganida, bu jismning chap va 
o‘ng ko‘zlar to‘r pardasidagi tasviri turlicha bo‘ladi. 
Lekin, binokulyar ko‘rish jism hajmli idrokining yagona sharti emasdir. Jism 
katta hajmini idrok qilishda, ushbu jism hajmli belgilarini bilish,  shuningdek, katta 
hajmli jismda yorug‘lik va soyaning tarqalishi ahamiyatga egadir. 
Uch o‘lchamli fazo idrokida, avvalambor, ichki quloqda joylashgan maxsus 
vestibulyar apparatning vazifalaridan foydalaniladi. Vestibulyar apparat ko‘zni 
harakatlantiruvchi mushaklari bilan uzviy bog‘langan, va undagi har bir o‘zgarish 
ko‘z holatidagi refleksli o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi. 
Fazoviy idrokni, va, avvalambor, uning chuqurligini  ta’min etuvchi ikkinchi 
vosita binokulyar ko‘rish apparatidir. CHuqurlikni idrok qilish jismlarning ko‘rish 
masofasining idroki va bir-biriga nisbatan joylashishiga bog‘liq. Binokulyar ko‘rish 
– bu jismlar ko‘rish masofasini idrok qilishning shartlaridan biri. 
Ilmiybaza.uz Barcha jismlar fazoda joylashadi va istalgan hodisa ma’lum vaqtda mavjud bo‘ladi. Jismning fazoviy xossalariga kattalik, shakl, fazodagi holat kiradi. Jismning kattaligini idrok qilishda uning to‘r pardadagi tasviri muhim o‘rinni egallaydi. Idrok etilayotgan jismning ko‘zning to‘r pardasidagi kattaligi ko‘rish burchagining kattaligiga bog‘liq bo‘ladi. Ko‘rish burchagi kattaligi qanchalik katta bo‘lsa, ko‘z to‘r pardasidagi tasvir ham shunchalik katta bo‘ladi. Jism kattaligini idrok qilish jismdan asta-sekin uzoqlashsakda, ko‘z to‘r pardasidagi jism tasviri kichiklashib borishi holatida ham saqlanadi. Bu hodisa jism kattaligi idrokining konstatligi deb ataladi. Jism kattaligi idroki jismning faqat to‘r pardadagi tasvirining kattaligi bilan emas, balki, jism bilan kuzatuvchi o‘rtasidagi masofaning idroki bilan belgilanadi. Bu qonuniyatni quyidagicha ifodalash mumkin:. Jism fazoviy idrokining boshqa xususiyati jismlarning kontrastligidir. Biz idrok etayotgan jismning atrofidagi jismlar uning idrokiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, o‘rta bo‘yli odam bo‘ylari baland odamlar orasida o‘zining haqiqiy bo‘y o‘lchamidan ancha kichik bo‘lib ko‘rinadi. Boshqa misol – geometrik shakllar idroki. Katta aylanalar o‘rtasidagi aylana, kichik o‘lchamli aylanalar orasidagi xuddi shunday diametrli aylanaga nisbatan kichik bo‘lib ko‘rinadi. Bundan tashqari, jism kattaligi idrokiga jismning rangi ta’sir etadi. Och rangli jismlar to‘q rangli jsmlarga qaraganda bir muncha kattaroq bo‘lib ko‘rinadi. Katta hajmli shakllar, masalan, shar yoki silindr ularga mos bo‘lgan yassi tasvirlardan kichikroqdek tuyuladi. Jism shakli idrokida konstantlik hodisasi xuddi shunday saqlanib qoladi. Masalan, yon tomonimizda joylashgan kvadrat yoki dumaloq jismga qaraganimizda uning to‘r pardadagi proeksiyasi ellips yoki trapetsiya shaklida bo‘ladi. SHunday bo‘lsada, aynan bir jismni bir xilda, bir shaklga ega holatda ko‘ramiz. Uzoq masofada joylashgan jism shaklining idroki o‘zgarishi mumkin. Xuddi shunday, shaklning mayda detallari jismning uzoqlashgani sayin yo‘qolib boradi, uning shakli sodda ko‘rinishga kelib qoladi. Katta hajmli shakl idroki juda murakkab jarayondir. Odam ko‘zlari binokulyar ko‘rish qobiliyatiga ega bo‘lgani uchun shakl hajmini idrok etamiz. Binokulyar ta’sir odamning ikkala ko‘zi bilan ko‘rishiga bog‘liqdir. Binokulyar ta’sirning mohiyati, ikkala ko‘z bir xil jismga qarab turganida, bu jismning chap va o‘ng ko‘zlar to‘r pardasidagi tasviri turlicha bo‘ladi. Lekin, binokulyar ko‘rish jism hajmli idrokining yagona sharti emasdir. Jism katta hajmini idrok qilishda, ushbu jism hajmli belgilarini bilish, shuningdek, katta hajmli jismda yorug‘lik va soyaning tarqalishi ahamiyatga egadir. Uch o‘lchamli fazo idrokida, avvalambor, ichki quloqda joylashgan maxsus vestibulyar apparatning vazifalaridan foydalaniladi. Vestibulyar apparat ko‘zni harakatlantiruvchi mushaklari bilan uzviy bog‘langan, va undagi har bir o‘zgarish ko‘z holatidagi refleksli o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi. Fazoviy idrokni, va, avvalambor, uning chuqurligini ta’min etuvchi ikkinchi vosita binokulyar ko‘rish apparatidir. CHuqurlikni idrok qilish jismlarning ko‘rish masofasining idroki va bir-biriga nisbatan joylashishiga bog‘liq. Binokulyar ko‘rish – bu jismlar ko‘rish masofasini idrok qilishning shartlaridan biri.
Ilmiybaza.uz 
Jismlar uzoqligi va fazo chuqurligining idrokida ko‘zlarning konvergensiyasi 
va divergensiyasi muhim ahamiyatga ega, chunki, jismlarning idrok etilishi uchun 
ularning tasviri chap va o‘ng ko‘zlarning to‘r pardasidagi mos nuqtalarga tushishi 
kerak, bu esa ikkala ko‘zning konvergensiyasisiz yoki divergensiyasisiz amalga 
oshmaydi. Konvergensiya deb ko‘z soqqalarining bir-biriga nisbatan qarama-qarshi 
aylanishi hisobiga ko‘rish chiziqlarining birlashishiga aytiladi. Masalan, bu 
nigohning uzoqdagi jismdan yaqindagiga o‘tishida sodir bo‘ladi. Teskari – 
yaqindagidan uzoqdagi jismga o‘tishida  –  ko‘z divergensiyasi, ya’ni, ko‘rish 
chiziqlarining ajralishi kuzatiladi. 
Fazo idroki chuqurlik idroki bilan chegaralanmaydi. Fazo idrokida jismlarning 
bir-biriga nisbatan joylashish idroki muhim ahamiyatga ega. 
Bundan tashqari, jismlarning fazodagi turli holatlari, inson uchun birinchi galda 
, hatto, jismning uzoqligi yoki fazo chuqurligi idrokidan ko‘ra ko‘proq muhim 
ahamiyat kasb etadi, chunki inson fazoni jismlar holatiga baho bergan holda oddiy 
idrok etmaydi, u fazoda yo‘nalishini belgilaydi, buning uchun esa u jismlarning 
joylashishi haqida ma’lum axborotga ega bo‘lishi kerak. 
Fazo idroki, uning markaz tomonidan boshqarilishini amalga oshiruvchi 
murakkab tuzilgan vositalarni talab etadi. Bunday markaziy vosita sifatida ko‘rish, 
taktil-kinestetik va vestibulyar analizatorlar ishini birlashtiruvchi bosh miya 
po‘stlog‘ining uchlamchi sohalari yoki «to‘sish sohalari» xizmat qiladi. 
Harakatni idrok qilish. Agar jism fazoda harakatlanayotgan bo‘lsa, u holda 
biz, uning harakatini yaxshi ko‘rinish sohasidan chiqishi bilan, unda yana 
nigohimizni to‘xtatishimiz uchun ko‘zlar yoki boshni harakatlantirishimizga majbur 
qilishining natijasi sifatida idrok etamiz. Bunda ikki hodisa sodir bo‘ladi. 
Birinchidan, jismning tanamiz holatiga nisbatan surilishi uning fazodagi 
harakatlanishidan darak beradi. Ikkinchidan, miya jismni kuzayotgan ko‘zlar 
harakatini qayd etadi. Ikkinchi holat harakat idroki uchun juda muhimdir, lekin 
ko‘zlar harakati haqidagi axborotni qayta ishlash mexanizmi o‘ta murakkab va  
qarama-qarshi jarayondir. 
Ammo, harakat idroki ko‘zlarning harakati bilangina tushuntirilmaydi,- ko‘z 
bir vaqtda qarama-qarshi tomonlarga harakatlana olmasada, biz bir vaqtning o‘zida 
harakatni ikki qarama-qarshi yo‘nalishda idrok etamiz. SHu bilan birga, harakat 
taassuroti uning reallikda mavjud emasligida yuzaga kelishi mumkin, masalan, 
kichik tanaffuslar bilan ekranda ob’ekt harakati fazalarini amalga oshiruvchi 
tasvirlarni ketma-ket ko‘rsatish. Bu stroboskopik ta’sir bo‘lib, uning yuzaga kelishi 
uchun 
alohida 
seskantiruvchilar 
ma’lum 
vaqt 
oraliqlarida 
bir-biridan 
uzoqlashtirilgan bo‘lishi lozim. Stroboskopik ta’sirdagi eng katta tanaffus 0,45 
sek.ga teng. Kinematografiyadagi harakatlar idroki xuddi mana shu ta’sir asosida 
amalga oshiriladi. 
Harakatlar idrokida vositali harakatlar tasavvurini hosil qiluvchi qo‘shimcha 
belgilar muhim ahamiyat kasb etadi. Qo‘shimcha belgilardan foydalanish 
mexanizmi  harakatning biror-bir belgilarini aniqlashda ularning intellektual qayta 
ishlanishi va jismning harakatlanayotgani haqida fikr bildirilishidan iborat. Xuddi 
shunday, harakat tasavvuri harakatsiz jismning qismlari uchun noodatiy holatni 
yuzaga keltirishi mumkin. Harakat haqida tasavvurlarni hosil qiluvchi «kinetik 
Ilmiybaza.uz Jismlar uzoqligi va fazo chuqurligining idrokida ko‘zlarning konvergensiyasi va divergensiyasi muhim ahamiyatga ega, chunki, jismlarning idrok etilishi uchun ularning tasviri chap va o‘ng ko‘zlarning to‘r pardasidagi mos nuqtalarga tushishi kerak, bu esa ikkala ko‘zning konvergensiyasisiz yoki divergensiyasisiz amalga oshmaydi. Konvergensiya deb ko‘z soqqalarining bir-biriga nisbatan qarama-qarshi aylanishi hisobiga ko‘rish chiziqlarining birlashishiga aytiladi. Masalan, bu nigohning uzoqdagi jismdan yaqindagiga o‘tishida sodir bo‘ladi. Teskari – yaqindagidan uzoqdagi jismga o‘tishida – ko‘z divergensiyasi, ya’ni, ko‘rish chiziqlarining ajralishi kuzatiladi. Fazo idroki chuqurlik idroki bilan chegaralanmaydi. Fazo idrokida jismlarning bir-biriga nisbatan joylashish idroki muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari, jismlarning fazodagi turli holatlari, inson uchun birinchi galda , hatto, jismning uzoqligi yoki fazo chuqurligi idrokidan ko‘ra ko‘proq muhim ahamiyat kasb etadi, chunki inson fazoni jismlar holatiga baho bergan holda oddiy idrok etmaydi, u fazoda yo‘nalishini belgilaydi, buning uchun esa u jismlarning joylashishi haqida ma’lum axborotga ega bo‘lishi kerak. Fazo idroki, uning markaz tomonidan boshqarilishini amalga oshiruvchi murakkab tuzilgan vositalarni talab etadi. Bunday markaziy vosita sifatida ko‘rish, taktil-kinestetik va vestibulyar analizatorlar ishini birlashtiruvchi bosh miya po‘stlog‘ining uchlamchi sohalari yoki «to‘sish sohalari» xizmat qiladi. Harakatni idrok qilish. Agar jism fazoda harakatlanayotgan bo‘lsa, u holda biz, uning harakatini yaxshi ko‘rinish sohasidan chiqishi bilan, unda yana nigohimizni to‘xtatishimiz uchun ko‘zlar yoki boshni harakatlantirishimizga majbur qilishining natijasi sifatida idrok etamiz. Bunda ikki hodisa sodir bo‘ladi. Birinchidan, jismning tanamiz holatiga nisbatan surilishi uning fazodagi harakatlanishidan darak beradi. Ikkinchidan, miya jismni kuzayotgan ko‘zlar harakatini qayd etadi. Ikkinchi holat harakat idroki uchun juda muhimdir, lekin ko‘zlar harakati haqidagi axborotni qayta ishlash mexanizmi o‘ta murakkab va qarama-qarshi jarayondir. Ammo, harakat idroki ko‘zlarning harakati bilangina tushuntirilmaydi,- ko‘z bir vaqtda qarama-qarshi tomonlarga harakatlana olmasada, biz bir vaqtning o‘zida harakatni ikki qarama-qarshi yo‘nalishda idrok etamiz. SHu bilan birga, harakat taassuroti uning reallikda mavjud emasligida yuzaga kelishi mumkin, masalan, kichik tanaffuslar bilan ekranda ob’ekt harakati fazalarini amalga oshiruvchi tasvirlarni ketma-ket ko‘rsatish. Bu stroboskopik ta’sir bo‘lib, uning yuzaga kelishi uchun alohida seskantiruvchilar ma’lum vaqt oraliqlarida bir-biridan uzoqlashtirilgan bo‘lishi lozim. Stroboskopik ta’sirdagi eng katta tanaffus 0,45 sek.ga teng. Kinematografiyadagi harakatlar idroki xuddi mana shu ta’sir asosida amalga oshiriladi. Harakatlar idrokida vositali harakatlar tasavvurini hosil qiluvchi qo‘shimcha belgilar muhim ahamiyat kasb etadi. Qo‘shimcha belgilardan foydalanish mexanizmi harakatning biror-bir belgilarini aniqlashda ularning intellektual qayta ishlanishi va jismning harakatlanayotgani haqida fikr bildirilishidan iborat. Xuddi shunday, harakat tasavvuri harakatsiz jismning qismlari uchun noodatiy holatni yuzaga keltirishi mumkin. Harakat haqida tasavvurlarni hosil qiluvchi «kinetik
Ilmiybaza.uz 
holatlar» qatoriga, jismning engashtirilgan holati, shaklining noaniqligi va boshqalar 
kiradi. 
Harakat idrokining barcha nazariyalarini ikki guruhga ajratish mumkin. 
Nazariyalarning birinchi guruhi harakat idrokini oddiy, ketma-ket keladigan ko‘rish 
sezgilarining harakati o‘tadigan alohida nuqtalaridan hosil qiladi va harakat idroki 
bu oddiy ko‘rish sezgilarining qo‘shilishi natijasida yuzaga kelishini ta’kidlaydi (V. 
Vundt). 
Ikkinchi guruh nazariyalarining ta’kidlashiga ko‘ra, harakat idroki bunday 
oddiy sezgilarga bog‘liq bo‘lmagan maxsus sifatga ega. Bu nazariya vakillari (M. 
Vertgeymer)ning aytishicha, kuy tovushlarning oddiy yig‘indisi emasligiga, ulardan 
farqlanuvchi yaxlitlik bo‘lgani kabi, harakat idroki ham bu idrokni tashkil etuvchi 
oddiy ko‘rish sezgilarining yig‘indisiga teng bo‘lmaydi. 
Vertgeymer fikricha, harakat idroki harakatlanuvchi jismlarning o‘zini idrok 
qilishdan farq qiluvchi maxsus kechinma  hisoblanadi. Agar ob’ekt turlicha (a) va 
(b) holatdagi idrokining ikki ketma-ketligi bo‘lsa, u holda harakat kechinmasi bu 
ikki sezgilardan tuzilmaydi, balki, o‘rtada turib, ularni birlashtiradi.  Bunday harakat 
kechinmasini Vertgeymer  fi – fenomeni deb ataydi. 
  Vaqt idroki muammosini o‘rganishning murakkabligi vaqtning moddiy dunyo 
hodisasi sifatida idrok etilmasligidan iborat. Uning kechishi haqida esa ma’lum 
belgilar bo‘yicha mulohaza yuritamiz. 
«Biologik soatlar» nomi bilan tanish bo‘lgan oddiy marom hodisalari vaqt 
o‘tishining davomiyligi va ketma-ketligini idrok jarayonlari asosida yotadi. Ularga 
po‘stloq va po‘stloq osti hosilalarining neyronlarida kechadigan marom jarayonlari 
kiradi. Masalan, uyqu va hordiqning gallanishi. Qo‘zg‘alish va tormozlanishning 
gallanishi kabi nerv jarayonlarining davomiyligiga bog‘liq ravishda vaqt haqida 
ma’lum axborotga ega bo‘lamiz. Bundan vaqt idrokini tadqiq etishda, ikki asosiy 
nuqtai nazarni: vaqt davomiyligi idroki va vaqt ketma-ketligini hisobga olish 
zarurligi haqida xulosa chiqarish mumkin. 
Vaqt bo‘lagi davomiyligini sub’ektiv baholash, uning qanday voqealar bilan 
to‘laligiga bog‘liq bo‘ladi. Agar voqealar ko‘p  sodir bo‘lib, biz uchun qiziqarli 
bo‘lsa, u holda vaqt tez o‘tgan bo‘ladi. Va, aksincha, voqealar kam bo‘lib, bizga 
qiziqarli tuyulmagan bo‘lsa, u holda vaqt sekin o‘tgan bo‘ladi. Lekin o‘tgan 
voqealarni baholashga to‘g‘ri kelsa, u holda davomiylikni baholash teskari 
xususiyatga ega bo‘ladi. Turli-tuman voqealarga boy bo‘lgan vaqtning bahosini 
oshirib yuboramiz, vaqt bo‘lagi davomli bo‘lib tuyuladi. Va, aksincha,  biz uchun 
zerikarli vaqtni munosib baholay olmaymiz, vaqt bo‘lagi ahamiyatsizdek bo‘lib 
tuyuladi. 
Vaqt davomiyligini baholash hissiyotli kechinmalarga ham bog‘liq bo‘ladi. 
Agar voqealar o‘ziga nisbatan ijobiy munosabatni hosil qilsa, u holda vaqt tezda 
o‘tib ketadi, salbiy kechinmalarda esa, vaqt bo‘lagi cho‘zilib ketgandek idrok etiladi. 
Vaqtning o‘ziga xos bo‘lgan xususiyat bu uni ortga qaytmasligidir, biz o‘tgan 
vaqtni qaytara olmaymiz. SHu sababli, vaqt o‘tishini voqealar qaytmaydigan  ketma-
ketligining ob’ektiv tartibini o‘rnatgan holda idrok etamiz. 
Avval bo‘lib o‘tgan yoki endi bo‘ladigan voqelar tartibi yoki ketma-ketligini  
o‘rnatishdan tashqari, vaqtni jamlashdan foydalanamiz, ya’ni, ayni vaqtda qanday 
Ilmiybaza.uz holatlar» qatoriga, jismning engashtirilgan holati, shaklining noaniqligi va boshqalar kiradi. Harakat idrokining barcha nazariyalarini ikki guruhga ajratish mumkin. Nazariyalarning birinchi guruhi harakat idrokini oddiy, ketma-ket keladigan ko‘rish sezgilarining harakati o‘tadigan alohida nuqtalaridan hosil qiladi va harakat idroki bu oddiy ko‘rish sezgilarining qo‘shilishi natijasida yuzaga kelishini ta’kidlaydi (V. Vundt). Ikkinchi guruh nazariyalarining ta’kidlashiga ko‘ra, harakat idroki bunday oddiy sezgilarga bog‘liq bo‘lmagan maxsus sifatga ega. Bu nazariya vakillari (M. Vertgeymer)ning aytishicha, kuy tovushlarning oddiy yig‘indisi emasligiga, ulardan farqlanuvchi yaxlitlik bo‘lgani kabi, harakat idroki ham bu idrokni tashkil etuvchi oddiy ko‘rish sezgilarining yig‘indisiga teng bo‘lmaydi. Vertgeymer fikricha, harakat idroki harakatlanuvchi jismlarning o‘zini idrok qilishdan farq qiluvchi maxsus kechinma hisoblanadi. Agar ob’ekt turlicha (a) va (b) holatdagi idrokining ikki ketma-ketligi bo‘lsa, u holda harakat kechinmasi bu ikki sezgilardan tuzilmaydi, balki, o‘rtada turib, ularni birlashtiradi. Bunday harakat kechinmasini Vertgeymer fi – fenomeni deb ataydi. Vaqt idroki muammosini o‘rganishning murakkabligi vaqtning moddiy dunyo hodisasi sifatida idrok etilmasligidan iborat. Uning kechishi haqida esa ma’lum belgilar bo‘yicha mulohaza yuritamiz. «Biologik soatlar» nomi bilan tanish bo‘lgan oddiy marom hodisalari vaqt o‘tishining davomiyligi va ketma-ketligini idrok jarayonlari asosida yotadi. Ularga po‘stloq va po‘stloq osti hosilalarining neyronlarida kechadigan marom jarayonlari kiradi. Masalan, uyqu va hordiqning gallanishi. Qo‘zg‘alish va tormozlanishning gallanishi kabi nerv jarayonlarining davomiyligiga bog‘liq ravishda vaqt haqida ma’lum axborotga ega bo‘lamiz. Bundan vaqt idrokini tadqiq etishda, ikki asosiy nuqtai nazarni: vaqt davomiyligi idroki va vaqt ketma-ketligini hisobga olish zarurligi haqida xulosa chiqarish mumkin. Vaqt bo‘lagi davomiyligini sub’ektiv baholash, uning qanday voqealar bilan to‘laligiga bog‘liq bo‘ladi. Agar voqealar ko‘p sodir bo‘lib, biz uchun qiziqarli bo‘lsa, u holda vaqt tez o‘tgan bo‘ladi. Va, aksincha, voqealar kam bo‘lib, bizga qiziqarli tuyulmagan bo‘lsa, u holda vaqt sekin o‘tgan bo‘ladi. Lekin o‘tgan voqealarni baholashga to‘g‘ri kelsa, u holda davomiylikni baholash teskari xususiyatga ega bo‘ladi. Turli-tuman voqealarga boy bo‘lgan vaqtning bahosini oshirib yuboramiz, vaqt bo‘lagi davomli bo‘lib tuyuladi. Va, aksincha, biz uchun zerikarli vaqtni munosib baholay olmaymiz, vaqt bo‘lagi ahamiyatsizdek bo‘lib tuyuladi. Vaqt davomiyligini baholash hissiyotli kechinmalarga ham bog‘liq bo‘ladi. Agar voqealar o‘ziga nisbatan ijobiy munosabatni hosil qilsa, u holda vaqt tezda o‘tib ketadi, salbiy kechinmalarda esa, vaqt bo‘lagi cho‘zilib ketgandek idrok etiladi. Vaqtning o‘ziga xos bo‘lgan xususiyat bu uni ortga qaytmasligidir, biz o‘tgan vaqtni qaytara olmaymiz. SHu sababli, vaqt o‘tishini voqealar qaytmaydigan ketma- ketligining ob’ektiv tartibini o‘rnatgan holda idrok etamiz. Avval bo‘lib o‘tgan yoki endi bo‘ladigan voqelar tartibi yoki ketma-ketligini o‘rnatishdan tashqari, vaqtni jamlashdan foydalanamiz, ya’ni, ayni vaqtda qanday
Ilmiybaza.uz 
voqea sodir bo‘lishini bilamiz. Vaqt oralig‘ining ma’lum kattaliklaridan 
foydalanganimiz uchun vaqtni jamlash imkoniyati mavjuddir. Bunday oraliqlarga 
kun, hafta, oy, yil, asr va h.k.lar kirishi mumkin. Bunday oraliqlarning mavjudligi 
imkoniyati, ulardagi voqealar ma’lum almashinuvining gallanishi bilan belgilanadi, 
masalan, quyosh botishi va chiqishi. 
Vaqt – yo‘nalishli kattalik, vektor bo‘lgani uchun faqat o‘lchov birliklari 
(soniya, daqiqa, soat, kun, oy, yil, asr) tizimi bilan emas, balki, hisob olib boriladigan 
doimiy boshlang‘ich nuqta bilan ham ta’riflanadi. Vaqtning tabiiy boshlang‘ich 
nuqtasi, vaqtni avvalgi o‘tmish va keyingi kelajakka ajratib turuvchi hozirgi 
zamondir. 
Lekin hozirgi zamon ham namoyon bo‘lgan hodisalar qatorida o‘zining o‘rniga 
ega, ya’ni,  vaqt hisobini olib borish nuqtalari mavjud. Aniq bir odam uchun bunday 
nuqta bo‘lib, uning dunyoga kelish sanasi, insoniyat uchun –umumiy qabul qilingan 
ma’lum nuqta, masalan, Muhammad Payg‘ambarning tug‘ilish sanasi hisoblanadi. 
SHunday qilib, vaqt idrokida ikki, sub’ektiv va ob’ektiv-shartli nuqtai nazarni 
ajratish mumkin. Sub’ektiv nuqtai nazar bizning sodir bo‘layotgan voqealarni 
shaxsan baholashimiz, ob’ektiv-shartli esa –  hodisalarning ob’ektiv oqimi va shartli 
boshlang‘ich nuqtalar ketma-ketligi yoki vaqt oralig‘i bilan bog‘liqdir. Agar birinchi 
nuqtai nazar bizning vaqtni his etishimizni aks ettirsa, ikkinchisi, vaqt yo‘nalishida 
harakatlanishimizga ko‘mak beradi. 
Atrof-olam 
jismlari 
birday 
idrok 
etilmaydi. 
Bir 
xillari 
yaqqol, 
«oldingi 
qatorga» surilgan holatda, boshqalari «orqaga 
o‘tib ketgan» holda, tushunarsiz holatda 
namoyon bo‘ladi. Bunga muvofiq ravishda 
idrok jismi, yoki ob’ekti, va bizga, bir vaqtning o‘zida o‘z ta’sirini o‘tkazuvchi, lekin 
orqa planga o‘tib ketgan boshqa jismlardan iborat bo‘lgan fon ajratiladi. Masalan, 
kitob javonidan biror kitobni oladigan bo‘lsak, biz boshqa ko‘pgina kitoblarni idrok 
etamiz, lekin idrok predmeti, ob’ekti bo‘lib, bizga ayni damda zarur va biz 
izlayotgan kitob hisoblanadi. 
Dastlab figura (jism) va fon o‘rtasidagi farq tasviriy san’atda yuzaga kelgan. 
Psixologiyada ushbu muammo mustaqil muammo sifatida daniyalik psixolog E. 
Rubin tomonidan ko‘rib chiqilgan edi. YAkka holatdagi, oldinga chiqqan, e’tiborni 
o‘ziga qaratuvchi hodisaviy maydon qismiga figura, uni o‘rab turuvchilarning 
barchasi esa fon deb aytiladi. 
Jismni fondan ajratib olish, avvalambor, ular o‘rtasidagi farqning darajasiga 
bog‘liq bo‘ladi. Jism va fon bir-biridan qanchalik ko‘p farq qilsa, jism fondan 
shunchalik oson ajraladi. Xuddi shunday, fon va jism o‘rtasidagi ranglar, ayniqsa, 
bir-biridan keskin farq qiluvchi ranglar bo‘yicha tafovut muhim ahamiyatga ega. 
Masalan, sinf taxtasida bo‘r bilan yozilgan so‘z yaqqol ko‘rinadi, o‘qituvchi 
tomonidan o‘quvchi daftarida u yozadigan siyoh bilan tuzatilgan xato esa umuman 
sezilmasligi mumkin. Agar jism o‘xshash jismlar qurshovida bo‘lsa, uni ajratib olish 
qiyinchilik tug‘diradi. Agar daryo boshqa daryolarning oqimlari bilan o‘ralgan 
bo‘lsa, xarita bo‘yicha uning oqimini kuzatib bo‘lmaydi. 
 
4.12. Идрокда ob’ekt  ва фон,  
 
Ilmiybaza.uz voqea sodir bo‘lishini bilamiz. Vaqt oralig‘ining ma’lum kattaliklaridan foydalanganimiz uchun vaqtni jamlash imkoniyati mavjuddir. Bunday oraliqlarga kun, hafta, oy, yil, asr va h.k.lar kirishi mumkin. Bunday oraliqlarning mavjudligi imkoniyati, ulardagi voqealar ma’lum almashinuvining gallanishi bilan belgilanadi, masalan, quyosh botishi va chiqishi. Vaqt – yo‘nalishli kattalik, vektor bo‘lgani uchun faqat o‘lchov birliklari (soniya, daqiqa, soat, kun, oy, yil, asr) tizimi bilan emas, balki, hisob olib boriladigan doimiy boshlang‘ich nuqta bilan ham ta’riflanadi. Vaqtning tabiiy boshlang‘ich nuqtasi, vaqtni avvalgi o‘tmish va keyingi kelajakka ajratib turuvchi hozirgi zamondir. Lekin hozirgi zamon ham namoyon bo‘lgan hodisalar qatorida o‘zining o‘rniga ega, ya’ni, vaqt hisobini olib borish nuqtalari mavjud. Aniq bir odam uchun bunday nuqta bo‘lib, uning dunyoga kelish sanasi, insoniyat uchun –umumiy qabul qilingan ma’lum nuqta, masalan, Muhammad Payg‘ambarning tug‘ilish sanasi hisoblanadi. SHunday qilib, vaqt idrokida ikki, sub’ektiv va ob’ektiv-shartli nuqtai nazarni ajratish mumkin. Sub’ektiv nuqtai nazar bizning sodir bo‘layotgan voqealarni shaxsan baholashimiz, ob’ektiv-shartli esa – hodisalarning ob’ektiv oqimi va shartli boshlang‘ich nuqtalar ketma-ketligi yoki vaqt oralig‘i bilan bog‘liqdir. Agar birinchi nuqtai nazar bizning vaqtni his etishimizni aks ettirsa, ikkinchisi, vaqt yo‘nalishida harakatlanishimizga ko‘mak beradi. Atrof-olam jismlari birday idrok etilmaydi. Bir xillari yaqqol, «oldingi qatorga» surilgan holatda, boshqalari «orqaga o‘tib ketgan» holda, tushunarsiz holatda namoyon bo‘ladi. Bunga muvofiq ravishda idrok jismi, yoki ob’ekti, va bizga, bir vaqtning o‘zida o‘z ta’sirini o‘tkazuvchi, lekin orqa planga o‘tib ketgan boshqa jismlardan iborat bo‘lgan fon ajratiladi. Masalan, kitob javonidan biror kitobni oladigan bo‘lsak, biz boshqa ko‘pgina kitoblarni idrok etamiz, lekin idrok predmeti, ob’ekti bo‘lib, bizga ayni damda zarur va biz izlayotgan kitob hisoblanadi. Dastlab figura (jism) va fon o‘rtasidagi farq tasviriy san’atda yuzaga kelgan. Psixologiyada ushbu muammo mustaqil muammo sifatida daniyalik psixolog E. Rubin tomonidan ko‘rib chiqilgan edi. YAkka holatdagi, oldinga chiqqan, e’tiborni o‘ziga qaratuvchi hodisaviy maydon qismiga figura, uni o‘rab turuvchilarning barchasi esa fon deb aytiladi. Jismni fondan ajratib olish, avvalambor, ular o‘rtasidagi farqning darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Jism va fon bir-biridan qanchalik ko‘p farq qilsa, jism fondan shunchalik oson ajraladi. Xuddi shunday, fon va jism o‘rtasidagi ranglar, ayniqsa, bir-biridan keskin farq qiluvchi ranglar bo‘yicha tafovut muhim ahamiyatga ega. Masalan, sinf taxtasida bo‘r bilan yozilgan so‘z yaqqol ko‘rinadi, o‘qituvchi tomonidan o‘quvchi daftarida u yozadigan siyoh bilan tuzatilgan xato esa umuman sezilmasligi mumkin. Agar jism o‘xshash jismlar qurshovida bo‘lsa, uni ajratib olish qiyinchilik tug‘diradi. Agar daryo boshqa daryolarning oqimlari bilan o‘ralgan bo‘lsa, xarita bo‘yicha uning oqimini kuzatib bo‘lmaydi. 4.12. Идрокда ob’ekt ва фон,
Ilmiybaza.uz 
Jismni fondan ajratib olishni, birinchidan, jismning aniq obrazi bo‘lgan ob’ekt 
haqida ma’lumotga ega bo‘lish osonlashtiradi. Ikkinchidan, jismni fondan ajratish 
jism shaklining ustidan chizib chiqish yoki jismlarni qo‘l bilan saralash imkoniyatini 
engillashtiradi. Uchinchidan, jismni fondan ajratib olish o‘xshash faoliyat tajribasini 
orttirishni engillashtiradi. 
Jismning biror qismini o‘tkazib yuborsak yoki uni noto‘g‘ri talqin qilsak, yoki 
haqiqatda unga tegishli bo‘lmagan qismni uning qismi sifatida idrok etsak, jismning 
idrok etilishi keskin o‘zgarib ketadi. Bunday vaziyatlarda  jismni o‘z holicha qabul 
qilolmaymiz. Masalan, boshqa so‘zlar bilan o‘xshash bo‘lgan va alohida yozilgan 
so‘zga bir qarashda («chol», «mol» va boshqa so‘zlar bilan o‘xshash bo‘lgan «pol» 
so‘zi), agar harflardan biri noaniq yozilgan bo‘lsa, uni noto‘g‘ri talaffuz qilib 
o‘qishimiz mumkin («pol» so‘zining o‘rniga - «gol»). 
Ob’ektga tegishli qismlar umuman idrok etilmasa yoki noaniq idrok etilsa, yoki 
ayni damda idrok etilmay qoladigan bo‘lsada, shunga qaramay jismni tanib olamiz. 
Bu holat har bir jism faqat unga xos bo‘lgan tanish belgilariga ega bo‘lganligidan 
sodir bo‘ladi. Masalan, alohida harflari tushirib qoldirilgan so‘z keltiramiz «..z..li.». 
Darhol bu so‘zni, albatta, topa olmaysiz, chunki uning tanish belgilari bo‘lgan 
harflar tushirib qoldirilgan. Endi o‘qib chiqishga urinib ko‘ramiz: «go‘z.l.ik». 
SHunday qilib, alohida qismlarning idrok etilishi yaxlitlikning idrok etilishiga 
ta’sirini ko‘rib chiqdik. 
Alohida qismlarning idrok etilishi yaxlitlikning idrok etilishiga qanday ta’sir 
ko‘rsatishi mumkinligi haqida savol tug‘iladi. Bu ta’sir, avvalambor, yaxlitlikni 
idrok qilishda undagi ba’zi bir qismlarining etishmayotganini sezmay qolishimiz 
mumkinligida kuzatiladi. Masalan, kitob mutoalasida ba’zan tushirib qoldirilgan, 
ortiqcha harflarni, ularning o‘rin almashganini sezmay qolamiz. Bunday holat o‘qish 
malakasining yuqori darajasidagi har bir so‘zning yaxlitligicha idrok etilishida 
kuzatiladi, bu esa uning alohida qismlarining yorqin ranglarda idrok etilishiga ta’sir 
ko‘rsatadi. 
Individual farqlanishga mos ravishda idrokning ikkinchi davri ham turlicha 
kechadi. Avval jismning umumiy shakli aniq qismlarga bo‘linmagan holda idrok 
etilsa, keyinchalik, ob’ekt qismlari borgan sayin aniqroq idrok etiladi. Va, aksincha, 
agar avval jismning qismlari ajratilgan bo‘lsa, yaxlitlikka o‘tish amalga oshiriladi. 
YAxlitlik va qismlarining idroki faqat individual xususiyatlarga emas, 
shuningdek, o‘tmishdagi tajriba va maylga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, etarlicha o‘qish 
tajribasiga ega bo‘lganimiz uchun matnni ko‘z yugurtirib, ko‘p hollarda xatoliklarga 
e’tibor bermay, tez o‘qiy olamiz. Lekin, agar matndagi xatoliklarni topishingiz kerak 
bo‘lib qolsa, ma’nosiga tushunib etmasangiz  ham, so‘zlarning yozilishiga alohida 
e’tibor qaratasiz. SHunday qilib, idrokni tashkil etishda mayl muhim ahamiyatga 
molikdir. 
Barcha odamlar o‘z qiziqishlari va mayllari, shuningdek, qator boshqa 
xususiyatlariga  ko‘ra, bir-birlaridan farq qilsalarda, idrokda individual tafovutlar 
mavjudligini ta’kidlab o‘tishimiz mumkin (10.2 rasm). 
Idrokdagi individual farqlar juda katta bo‘lsada, bu farqlarning aniq bir odam 
uchun emas, odamlarning yaxlit guruhiga tegishli bo‘lgan ma’lum tiplarini ajratib 
Ilmiybaza.uz Jismni fondan ajratib olishni, birinchidan, jismning aniq obrazi bo‘lgan ob’ekt haqida ma’lumotga ega bo‘lish osonlashtiradi. Ikkinchidan, jismni fondan ajratish jism shaklining ustidan chizib chiqish yoki jismlarni qo‘l bilan saralash imkoniyatini engillashtiradi. Uchinchidan, jismni fondan ajratib olish o‘xshash faoliyat tajribasini orttirishni engillashtiradi. Jismning biror qismini o‘tkazib yuborsak yoki uni noto‘g‘ri talqin qilsak, yoki haqiqatda unga tegishli bo‘lmagan qismni uning qismi sifatida idrok etsak, jismning idrok etilishi keskin o‘zgarib ketadi. Bunday vaziyatlarda jismni o‘z holicha qabul qilolmaymiz. Masalan, boshqa so‘zlar bilan o‘xshash bo‘lgan va alohida yozilgan so‘zga bir qarashda («chol», «mol» va boshqa so‘zlar bilan o‘xshash bo‘lgan «pol» so‘zi), agar harflardan biri noaniq yozilgan bo‘lsa, uni noto‘g‘ri talaffuz qilib o‘qishimiz mumkin («pol» so‘zining o‘rniga - «gol»). Ob’ektga tegishli qismlar umuman idrok etilmasa yoki noaniq idrok etilsa, yoki ayni damda idrok etilmay qoladigan bo‘lsada, shunga qaramay jismni tanib olamiz. Bu holat har bir jism faqat unga xos bo‘lgan tanish belgilariga ega bo‘lganligidan sodir bo‘ladi. Masalan, alohida harflari tushirib qoldirilgan so‘z keltiramiz «..z..li.». Darhol bu so‘zni, albatta, topa olmaysiz, chunki uning tanish belgilari bo‘lgan harflar tushirib qoldirilgan. Endi o‘qib chiqishga urinib ko‘ramiz: «go‘z.l.ik». SHunday qilib, alohida qismlarning idrok etilishi yaxlitlikning idrok etilishiga ta’sirini ko‘rib chiqdik. Alohida qismlarning idrok etilishi yaxlitlikning idrok etilishiga qanday ta’sir ko‘rsatishi mumkinligi haqida savol tug‘iladi. Bu ta’sir, avvalambor, yaxlitlikni idrok qilishda undagi ba’zi bir qismlarining etishmayotganini sezmay qolishimiz mumkinligida kuzatiladi. Masalan, kitob mutoalasida ba’zan tushirib qoldirilgan, ortiqcha harflarni, ularning o‘rin almashganini sezmay qolamiz. Bunday holat o‘qish malakasining yuqori darajasidagi har bir so‘zning yaxlitligicha idrok etilishida kuzatiladi, bu esa uning alohida qismlarining yorqin ranglarda idrok etilishiga ta’sir ko‘rsatadi. Individual farqlanishga mos ravishda idrokning ikkinchi davri ham turlicha kechadi. Avval jismning umumiy shakli aniq qismlarga bo‘linmagan holda idrok etilsa, keyinchalik, ob’ekt qismlari borgan sayin aniqroq idrok etiladi. Va, aksincha, agar avval jismning qismlari ajratilgan bo‘lsa, yaxlitlikka o‘tish amalga oshiriladi. YAxlitlik va qismlarining idroki faqat individual xususiyatlarga emas, shuningdek, o‘tmishdagi tajriba va maylga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, etarlicha o‘qish tajribasiga ega bo‘lganimiz uchun matnni ko‘z yugurtirib, ko‘p hollarda xatoliklarga e’tibor bermay, tez o‘qiy olamiz. Lekin, agar matndagi xatoliklarni topishingiz kerak bo‘lib qolsa, ma’nosiga tushunib etmasangiz ham, so‘zlarning yozilishiga alohida e’tibor qaratasiz. SHunday qilib, idrokni tashkil etishda mayl muhim ahamiyatga molikdir. Barcha odamlar o‘z qiziqishlari va mayllari, shuningdek, qator boshqa xususiyatlariga ko‘ra, bir-birlaridan farq qilsalarda, idrokda individual tafovutlar mavjudligini ta’kidlab o‘tishimiz mumkin (10.2 rasm). Idrokdagi individual farqlar juda katta bo‘lsada, bu farqlarning aniq bir odam uchun emas, odamlarning yaxlit guruhiga tegishli bo‘lgan ma’lum tiplarini ajratib
Ilmiybaza.uz 
ko‘rsatish mumkin. Idrok tiplariga: sun’iy (yaxlit) va tahliliy (tafsilotlarni aniqlash), 
tushuntiruvchi va tavsifiy, ob’ektiv va sub’ektiv tiplar kiradi. 
Idrokning yaxlit tipi  unga moyil bo‘lgan shaxslarda jism qoldirgan umumiy 
taassurot, idrokning umumiy mazmuni, idrok umumiy xususiyatlarining yorqin 
ifodasi bilan xarakterlanadi. Idrokning bunday tipi bo‘lgan odamlar mayda-
chuydalarga kamroq e’tibor beradilar. Ular ko‘proq yaxlitlikning ma’nosini ilg‘ab 
oladilar, ko‘pchilik tafsilotlar esa e’tiborsiz qolib ketad 
Idrokning izchillik tipiga mos shaxslar, aksincha, qismlar va tafsilotlarni aniq 
ajratib ko‘rsatishga moyil bo‘ladi. Ularning idroki, aynan, shunga yo‘naltirilgan 
bo‘ladi. Umuman olganda, jism yoki hodisa, idrok etilganlarning umumiy mohiyati 
orqa ko‘rinishga o‘tib ketadi, ba’zan esa, umuman sezilmaydi. Ularning hikoyalari 
doim tafsilotlar va xususiy qismlarni tasvirlashga to‘la bo‘ladi, buning orqasida 
yaxlitlikning mohiyati juda ko‘p hollarda yo‘qolib ketadi. 
Idrokning ko‘rsatib o‘tilgan tiplari chetki qutblar uchun xosdir. Ko‘pincha, ular 
bir-birini to‘ldiradi, chunki, ikkala tipning ijobiy xususiyatlariga tayanuvchi idrok 
samarali hisoblanadi. 
 Idrokning tasviriy tipiga xos bo‘lgan shaxslar, ko‘rgan va eshitganlari bilan 
chegaralanadi, idrok etilgan hodisaning mohiyatini tushuntirishga urinmaydilar. 
Odamlar faoliyati, voqealar yoki qandaydir hodisalarning harakatlantiruvchi 
kuchlari ularning e’tiboridan chetda qoladi. Aksincha, idrokning tushuntiruvchi 
tipiga xos bo‘lgan odamlar bevosita idrokda beriladiganlar bilan qoniqmaydilar. 
Ular doim ko‘rgan yoki eshitganlarini tushuntirib berishga intiladilar. Hulq-
atvorning bu tipi ko‘pincha idrokning sun’iy tipi bilan uyg‘unlashadi. 
Idrokning ob’ektiv tipiga haqiqatda sodir bo‘layotgan voqealarga qat’iyan 
muvofiqlik xosdir. Idrokning sub’ektiv tipiga mos  shaxslar esa ularga 
berilganlardan chetga chiqadilar va o‘zlaridan ko‘p narsa qo‘shadilar. Ularning 
idroki jismlarga  nisbatan sub’ektiv munosabatga, avvaldan tarkib topgan 
taxminlarga asoslangan mulohazali munosabatni nohaq oshirib baholashga  
bo‘ysunadi. Bunday odamlar o‘z hikoyalarida idrok etganlarini emas, balki, bu 
haqdagi o‘zlarining sub’ektiv taassurotlarini, ayni damdagi his-tuyg‘ulari va 
kechinmalarini etkazadilar. 
Individual farqlar o‘rtasida kuzatishdagi farqlash katta ahamiyatga ega.  
Kuzatuvchanlik – bu jismlar va hodisalardagi sezilarsiz, o‘z-o‘zidan ko‘zga 
tashlanmaydigan, lekin istalgan nuqtai nazar yuzasidan ahamiyatli yoki xususiyatga 
ega bo‘lgan belgini payqash malakasi. Kuzatuvchanlikka xos bo‘lgan belgi 
sezilarsiz, lekin ahamiyatli belgining idrok qilish  tezligi. Kuzatuvchanlikdagi 
farqlar shaxsning o‘ziga xos xususiyatlariga bog‘liq. Xuddi shunday, qiziquvchanlik 
kuzatuvchanlikning rivojlanishiga ko‘mak beruvchi omil bo‘lib hisoblanadi. 
Idrokni oldindan mo‘ljallanganlik darajasiga ko‘ra farqlash mumkin. Oldindan 
ko‘zlanmagan (ixtiyorsiz) va oldindan ko‘zlangan (ixtiyoriy) idroklar mavjud. 
Ixtiyorsiz idrokda biror jismni idrok qilish maqsadi yoki vazifasini qo‘ymaymiz,  
ixtiyoriy idrok esa maxsus ko‘zlangan maqsad yoki vazifaga yo‘naltirilgan. Idrok 
mustaqil faoliyat sifatida, ayniqsa, kuzatishda yaqqol namoyon bo‘ladi,  kuzatish 
oldindan mo‘ljallangan, rejali va u yoki bu darajada davomli idrok bo‘lib, idrok 
Ilmiybaza.uz ko‘rsatish mumkin. Idrok tiplariga: sun’iy (yaxlit) va tahliliy (tafsilotlarni aniqlash), tushuntiruvchi va tavsifiy, ob’ektiv va sub’ektiv tiplar kiradi. Idrokning yaxlit tipi unga moyil bo‘lgan shaxslarda jism qoldirgan umumiy taassurot, idrokning umumiy mazmuni, idrok umumiy xususiyatlarining yorqin ifodasi bilan xarakterlanadi. Idrokning bunday tipi bo‘lgan odamlar mayda- chuydalarga kamroq e’tibor beradilar. Ular ko‘proq yaxlitlikning ma’nosini ilg‘ab oladilar, ko‘pchilik tafsilotlar esa e’tiborsiz qolib ketad Idrokning izchillik tipiga mos shaxslar, aksincha, qismlar va tafsilotlarni aniq ajratib ko‘rsatishga moyil bo‘ladi. Ularning idroki, aynan, shunga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Umuman olganda, jism yoki hodisa, idrok etilganlarning umumiy mohiyati orqa ko‘rinishga o‘tib ketadi, ba’zan esa, umuman sezilmaydi. Ularning hikoyalari doim tafsilotlar va xususiy qismlarni tasvirlashga to‘la bo‘ladi, buning orqasida yaxlitlikning mohiyati juda ko‘p hollarda yo‘qolib ketadi. Idrokning ko‘rsatib o‘tilgan tiplari chetki qutblar uchun xosdir. Ko‘pincha, ular bir-birini to‘ldiradi, chunki, ikkala tipning ijobiy xususiyatlariga tayanuvchi idrok samarali hisoblanadi. Idrokning tasviriy tipiga xos bo‘lgan shaxslar, ko‘rgan va eshitganlari bilan chegaralanadi, idrok etilgan hodisaning mohiyatini tushuntirishga urinmaydilar. Odamlar faoliyati, voqealar yoki qandaydir hodisalarning harakatlantiruvchi kuchlari ularning e’tiboridan chetda qoladi. Aksincha, idrokning tushuntiruvchi tipiga xos bo‘lgan odamlar bevosita idrokda beriladiganlar bilan qoniqmaydilar. Ular doim ko‘rgan yoki eshitganlarini tushuntirib berishga intiladilar. Hulq- atvorning bu tipi ko‘pincha idrokning sun’iy tipi bilan uyg‘unlashadi. Idrokning ob’ektiv tipiga haqiqatda sodir bo‘layotgan voqealarga qat’iyan muvofiqlik xosdir. Idrokning sub’ektiv tipiga mos shaxslar esa ularga berilganlardan chetga chiqadilar va o‘zlaridan ko‘p narsa qo‘shadilar. Ularning idroki jismlarga nisbatan sub’ektiv munosabatga, avvaldan tarkib topgan taxminlarga asoslangan mulohazali munosabatni nohaq oshirib baholashga bo‘ysunadi. Bunday odamlar o‘z hikoyalarida idrok etganlarini emas, balki, bu haqdagi o‘zlarining sub’ektiv taassurotlarini, ayni damdagi his-tuyg‘ulari va kechinmalarini etkazadilar. Individual farqlar o‘rtasida kuzatishdagi farqlash katta ahamiyatga ega. Kuzatuvchanlik – bu jismlar va hodisalardagi sezilarsiz, o‘z-o‘zidan ko‘zga tashlanmaydigan, lekin istalgan nuqtai nazar yuzasidan ahamiyatli yoki xususiyatga ega bo‘lgan belgini payqash malakasi. Kuzatuvchanlikka xos bo‘lgan belgi sezilarsiz, lekin ahamiyatli belgining idrok qilish tezligi. Kuzatuvchanlikdagi farqlar shaxsning o‘ziga xos xususiyatlariga bog‘liq. Xuddi shunday, qiziquvchanlik kuzatuvchanlikning rivojlanishiga ko‘mak beruvchi omil bo‘lib hisoblanadi. Idrokni oldindan mo‘ljallanganlik darajasiga ko‘ra farqlash mumkin. Oldindan ko‘zlanmagan (ixtiyorsiz) va oldindan ko‘zlangan (ixtiyoriy) idroklar mavjud. Ixtiyorsiz idrokda biror jismni idrok qilish maqsadi yoki vazifasini qo‘ymaymiz, ixtiyoriy idrok esa maxsus ko‘zlangan maqsad yoki vazifaga yo‘naltirilgan. Idrok mustaqil faoliyat sifatida, ayniqsa, kuzatishda yaqqol namoyon bo‘ladi, kuzatish oldindan mo‘ljallangan, rejali va u yoki bu darajada davomli idrok bo‘lib, idrok