IFODALI O’QISH KONKURSINI TASHKIL QILISH VA “KIMNING XATI CHIROYLI” TANLOVINI TASHKIL ETISH.HAFTALIK MAZMUNI VA ULARNI TASHKIL QILISH.ONA TILI VA O‘QISH SAVODXONLIGI FANIDAN OLIMPIADANI TASHKIL ETISH. Reja: 1. Ifodali o’qish san’atining shakllanishida xalq og’zaki ijodining ro’li. 2. Ifodali o’qish praktikumi fanining maqsad va vazifasi. 3.Haftalikka tayyorgarlik. 4.Haftalkini tashkil qilish. 5.Ona tili va o’qish savodxonligi fanidan olimpiada topshiriqlarining umumiy tavsifi 6. Ona tilida topshiriqlarni bajarish uchun uslubiy tavsiyalar Badiiy adabiyotning yuzaga kelish tarixi qanchalik qadimiy bo’lsa, ifodali o’qish tarixi ham shu qadar nzoq zamonlarga borib taqaladi. Mazmnndor va ifodali nutq hamma davrlarda ham kishilami o’ziga jalb etib ijtimoiy hayotda alohida o’rin egallab kelgan. Ifodali o’qish, aw alo, xalq san’atidir. Chunki badiiy adabiyot dastavval xalq og’zaki ijodi shaklida paydo bo’lgan. Xalq yaratgan asarlaming keng tarqalishida esa og’zaki ijrochilik san’ati muhim ahamiyat kasb etgan. Qo’shiq, ertak, doston, qissa kabi og’zaki adabiyot namunalarini yaratgan xalq namoyandasi (ertakchi, qissaxon, baxshi) bir paytning o’zida ham ijodkor, ham ijrochi edi. Binobarin, asrlar davomida yaratilgan afsona va rivoyatlar, maqol va matallar, qo’shiq va dostonlar, og’zaki ijrochilik, ifodali nutq san’ati tufayligina bizgacha yetib keldi. Xalq yaratgan asarlar qanchalik donishmandlik va san’atkorlik mahsuli sifatida yuzaga kelgan bo’Isa, ulam ing og’zaki ijrochiligi ham shu qadar mahorat va san’atkorlikni talab qilgan. Qadim tariximizda yorqin iz qoldirgan ijtimoiy- siyosiy voqealami, inson qalbidagi g’am-andun, shodlik va quvonch tuyg’ularining badiiy ifodasi sifatida maydonga kelgan jamiki adabiyot namunalarini xalq san’atkorlari (qo’shiqchi, roviy, qissaxon, baxshi) shunchaki jo’n, badiiy tasvir vositalarisiz, xilma-xil ovoz tovlanishlarisiz, shukuhsiz bir tarzda ijro etganlarida edi, ehtimol bu asarlar uzoq saqlanib qolmagan bo’lur edi. Ifodali o’qish san’ati o’tmish zamonlarda og’zaki ijodda qanday ahamiyat kasb etgan bo’lsa, yozma adabiyotda ham shu qadar muhim o’rin tutadi. Zero, badiiy adabiyotning estetik ta’sir kuchi ifodali o’qish jarayonida yanada yorqinroq namoyon bo’ladi. Ifodali o’qish, ayniqsa, asaming g’oyaviy mazmunini chuqur tushunishda, badiiy xususiyatlarini aniqlashda katta ahamiyatga ega. Badiiy asarlami ifodali o’qish inson ongi va hissiyotiga ta’sir etib, axloqiy-estetik tuyg’ularini shakllantirishga, ma’naviy olamini boyitishga xizmat qiladi. To’g’ri, g’oyaviy-badiiy jihatdan mukammal yaratilgan har qanday asar og’zaki ifodali nutqsiz, ovoz chiqarmasdan mustaqil o’qilganda ham o’zining axloqiy-estetik jihatdan ta’sir kuchini yo’qotmaydi, insonni tarbiyalash vazifasi kamayib qolmaydi. Lekin ifodali o’qish jarayonidagi maftunkor ohang, xilma-xil ovoz tovlanishlari, jozibador intonatsiya kabi vositalar badiiy asaming emotsional ta’sir kuchini yanada oshiradi, eshituvchiga beqiyos zavq-shavq bag’ishlaydi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, so’z san’ati bilan shug’ullanuvchi kishilar, ayniqsa, inson ta’lim-tarbiyasi uchun mas’ul bo’lgan muallimlar notiqlik san’atini, ifodali nutq mahoratini puxta egallagan bolishlari zarur. Holbuki, o’qituvchining butun siymosi - xatti-harakatlaridan tortib, gapirish uslubigacha yosh va tajribasiz, taqlidchan o’quvchi uchun jonli namuna hisoblanadi. Shunday ekan, Respublikamiz Prezidenti ta’kidlaganidek, “o’z fikrini ravon, go’zal va lo’nda ifoda eta olmaydigan mutaxassisni avvalambor, rahbar kursisida o’tirganlami bugun tushunish ham, oqlash ham qiyin” “...Kishining martabasini so’zi bila bilurlar, ammo so’zning martabasini kishi bila bilmaslar, chunki har kishining ahvoli o’z so’zining ostida pinhondur” - deydi unsurulmaoliy Kaykovus. Zotan har bir kishining kim ekanligini, uning bilim darajasini so’zlariga qarab bilib olish mumkin. Donishmandlar nazdida, inson so’zi bilan taniladi, axloqi bilan maqtaladi. Binobarin, yosh avlodning shaxs sifatida kamol topishida muhim rol o’ynovchi muallimning ravon va ifodali nutqi, go’zal axloqi beqiyos ibrat namunasi bo’lib xizmat qiladi. Ajdodlarlarimiz so’z san’atining, ayniqsa, og’zaki ijrochilik san’atining inson ruhiga ko’rsatadigan ta’siriga qadim zamonlardan boshlab katta e’tibor bilan qaraganlar. Shuning uchun ham, o’rta asrlarda adabiy talaffuz normalarini o’rgatuvchi “ilmi tajvid” jonli nutq asoslarini o’rgatuvchi “ilmi kalom”, ilmiy va adabiy bahsni o’rgatuvchi “ilmi munozara” kabi fanlar o’qitilgan. Natijada maxsus bilim olgan har bir savodli kishi ayni paytda ifodali o’qish asoslarini egallagan so’z ustasi ham bolib yetishgan. Shu boisdan ham, o’tmishda badiiy so’z ijrochiligining dostonxonlik, qissaxonlik, g’azalxonlik kabi turlari keng tarqalgan. O’qimishli kishilar tomonidan o’tkazilgan she’rxonlik anjumanlarida so’z san’atining yuksak namunalari og’zaki ijro - ifodali o’qish vositasida chuqur tahlil qilingan. Ifodali gapirish yoxud ifodali o’qish shunchaki o’z-o’zidan shakllanib qoladigan oson jarayon emas. Buning uchun, dastavval, insonning o’zida tug’ma iqtidor, qobiliyat bolishi lozim. Afsuski, hamma ham ifodali nutq so’zlash qobiliyatiga ega bo’lavermaydi. Lekin har bir kishi o’z nutqi ustida muntazam ishlashi, to’xtovsiz mashqlar qilishi natijasida ifodali nutq qobiliyatini shakllantirishi mumkin. Bunga mashhur notiq Demosfenning ibratli hayot yo’li va faoliyati yorqin misol bo’la oladi. Hatto ba’zi tovushlami to’g’ri talaffuz qilishga qiynaladigan, ko’pchilik oldida o’zini erkin tuta olmaydigan Demosfen keyinchalik, tinimsiz mehnat va mashaqqatlar orqali buyuk notiq bo’lib yetishgan. Taniqli tilshunos olim Nizomiddin Mahmudov “0 ‘qituvchi nutqi madaniyati” kitobida nutqning ifodaliligi haqida fikr-mulohaza yuritib shunday deydi: “Tilda ifodalilikni yuzaga keltirishga xizmat qiladigan imkoniyatlar juda ham ko’p va xilma-xil. Bunday imkoniyat hech bir istisnosiz tilning barcha sathlarida mavjud. Tilning tovush qurilishi, so’z xazinasi, morfologik shakllari, sintaktik birliklari, intonatsiya, uslub kabilaming har biri nutq ifodaliligining bitmas- tuganmas manbalaridir. Nutq tuzuvchi bu manbalaming mohiyati, tabiati va ulami unumli ishga solish usullaridan yetarli xabardor bo’lsa, nutqning ifodalilik sifatini ta’minlashga qiynalmaydi”. Darhaqiqat, ifodali nutq vositalarini puxta o’zlashtirish, o’zbek tilining o’ziga xos xususiyatlarini chuqur o’rganish orqaligina, ifodali o’qishda ma’lum natijalarga erishish mumkin. Xo’sh, ifodali nutqni o’rganish uchun nimalarga e’tibor berish kerak? Ifodali o’qish o’zi nima? Sodda qilib aytganda, “Ifodali o’qish adabiy asami tushunarli va ta’sirchan o’qish demakdir. Bu o’qish san’ati yod olingan matnni ifodali o’qishni ham o’z ichiga oladi. Ifodali o’qishda fikrlami yanada silliq, aniq, go’zal shaklda talqin etish uchun emotsional vositalardan unumli foydalaniladi. Ifodali o’qishning badiiy emotsional bo’lishi uchun o’quvchi-ijrochi asar mazmuni, g’oyaviy-badiiy jihatlari haqida tasavvurga ega bo’lishi lozim”. Ifodali o’qishning o’ziga xos xususiyati shundaki, u insonda tuyg’u va kayfiyatlar hosil qiladi, aniqrog’i, voqelikning his-tuyg’uli qiyofasini yaratadi. Ifodali o’qish jarayonida asar voqealari “jonlanadi”, qahramonlar “tilga kiradi”. O’quvchi bir vaqtning o’zida ham muallif, ham qiyofa (obraz) yaratuvchi, ham ijrochi sifatida namoyon bo’ladi. Demak, ifodali o’quvchi m a’lum darajada aktyorlik san’atidan ham xabardor bo’lishi lozim. Ifodali nutq san’atini o’rganishning muhim vositalardan biri badiiy asarlami ko’proq mutolaa qilishdir. Asarning mazmun-mohiyati, qahramonlar xarakter xususiyati, maqsad va intilishlari chuqur o’rganilgandagina og’zaki talqinda asar ruhiga mos ohang va intonatsiya paydo bo’ladi. Badiiy asarlami mutolaa qilish o’quvchining dunyoqarashini kengaytirish barobarida adabiy tilni puxta o’zlashtirishga, ifodali o’qish san’atini egallashga yaqindan yordam beradi. Adabiyot hayotni in’ikos ettirar ekan, u insonning o’zini o’ziga ko’rsatuvchi ulkan ko’zgu vazifasini ham bajaradi. O’sha ko’zgu orqali har bir kishi o’zining yaxshi va yomon tomonlarini ko’radi, qusur va kamchiliklardan forig’ bo’lishga, ruhan tozarishga intiladi. Forig’lanish yoxud ruhan tozaiish buyuk faylasuf Aristotel talqiniga ko’ra, san’atning o’z oldiga qo’ygan bosh maqsadidir. San’at, xususan, adabiyot insonni ziddiyatlar asosiga qurilgan, hayot atalmish mo’jizaning nima ekanligini anglashga o’rgatadi, yovuzlikka nafrat, ezgulikka muhabbat tuyg’ularini uyg’otadi va, shu tariqa, inson ma’naviy olamini go’zallashtiradi. Mana shu vazifalami ado etishda ifodali o’qish san’ati badiiy adabiyotning eng yaqin ko’makchisi hisoblanadi. Zero, badiiy asardagi nafosat va go’zallikni chuqur his qilish va shu orqali axloqiy-estetik tuyg’ulami shakllantirish ifodali o’qish praktikumi fanining asosiy vazifasidir. Adabiyotning barcha tur va janrlaridagi badiiy asarlar ifodali o’qish praktikumi fanining o’rganish ob’ekti bo’lib xizmat qiladi. Ifodali o’qish deganda, faqat lirik turga mansub asarlargina emas, balki nasriy va dramatik turdagi asarlami o’qish ham nazarda tutiladi. Badiiy asarlarni ifodali o’qish ijrochidan alohida iqtidor va mahoratni talab qiladi. Zero, adabiy asaming badiiy xususiyatlari, unda ilgari surilgan g’oyalar, muallif dunyoqarashi kabi muhim masalalami aniqlashda ifodali o’qish alohida ahamiyat kasb etadi. Ifodali o’qish mohiyatan kishining his- tuyg’ulariga ta’sir ko’rsatishga qodir bo’lgan muhim jarayon hisoblanadi. Badiiy adabiyot insonning ehtiroslar va tuyg’ular olamiga ta’sir qilib uni yigMatadi, kuldiradi, o’ylashga majbur qiladi va oxir-oqibat kamolotga yetaklaydi. Shu boisdan ham badiiy adabiyot bilan og’zaki ijro - ifodali o’qish san’ati asrlar davomidayonma-yon yashab, insonning ma’naviy hamrohi bo’lib kelgan. Binobarin, badiiy adabiyot va ifodali o’qish san’ati chambarchas bog’liq holda insonni axloqiy-estetik jihatdan tarbiyalashda eng ta’sirchan vosita hisoblanadi. Zero, bugungi kunda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan xayrli ishlaming markazida ham yosh avlodni ma’naviy barkamollik ruhida tarbiyalash vazifasi ustuvor masalalardan biri bo’lib turibdi. Tayanch tushunchalar Ifodali o’qish - axloqiy-estetik tuyg’ularni shakllantirish. Ilmi tajvid - o’rta asrlarda adabiy talaffuz me’yorlarini o’rgatuvchi fan bo’lgan. Ilmi kalom - jonli nutq asoslarini o’rgatuvchi fan. Ilmi munozara fani ilmiy va adabiy bahsni o’rgatgan. Savol va topshiriqlar: 1. Ifodali o’qish san’atining yuzaga kelishida roviy, qissaxon va baxshilar qanday ro’l o’ynagan? 2. Ifodali nutq san’atini o’rganishning asosiy omillari nimalardan iborat? 3. “... Har kishining ahvoli o’z so’zining ostida pinhondur” deganda nimani tushunasiz? 4. Ifodali o’qish san’atini o’rganishdan asosiy maqsad nima? 5. Barkamol avlod tarbiyasida ifodali o cqish san’atining qanday ahamiyati bor? O’RTA OSIYODA NOTIQLIK SAN’ATI Ajdodlarimiz qadim zamonlardan boshlab so’z san’atining, xususan, og’zaki ijrochilik san’atining inson ruhiyatiga ko’rsatadigan ta’sirigajuda katta c’tibor bilan qaraganlar. Shum a’noda, ifodali o’qish san’atining tarixi uzoq davrlarga borib taqaladi. O’rta Osiyoda ifodali o’qish san’atining taraqqiy etishida “Avesto”, “Bundaxishn”, “Dinkard” kabi diniy xarakterdagi asarlaming ahamiyati katta bo’lgan. Inson axloqini poklashga qaratilgan ushbu asarlar ko’proq og’zaki ijrochilik vositasida xalq orasiga kirib borganligi m a’lum. Jumladan, “Avesto”ning asosiy mohiyatini tashkil etgan “Ezgu fikr, ezgu so’z, ezgu am al” ta’limotini xalq o’rtasida targ’ib qilib, odamlar qalbida ezgulik tuyg’ularini uyg’otishda kohinlaming xizmati beqiyos edi. Kohinlar faqat din targ’ibotchilari sifatidagina emas, balki ifodali so’z sehri bilan mo’jizalar ko’rsatuvchi san’atkor ijrochilar sifatida ham shuhrat qozonganlar. Ular “Avesto”dagi ibodat qo’shiqlarini, Ahura Mazda so’zlarini, afsona va rivoyatlami yorqin nutq, ifodali so’z va jozibador ovoz bilan ijro etib xalq ommasini o’z g’oyalariga ishontirganlar. Badiiy so’z san’ati, shu jumladan, ifodali o’qish san’ati xalqning umumtaraqqiyot tarixiga bog’liq holda rivojlanib bordi. Jamiyat taraqqiyoti o’rtaga qo’ygan talablar hamda mavjud shart-sharoit tufayli, IX - XV asrlarda Markaziy Osiyoda ilm-fan va madaniyat yuksak taraqqiyot bosqichiga ko’tarildi. Mana shu davrlarda Qur’oni Karim targ’ibi bilan bog’liq holda, voizlik san’ati rivojlandi. Voizlik san’atining taraqqiy etishi esa, ifodali o’qish san’ati tarixida muhim o’rin tutadi. Ma’lumki, Qur’oni Karim o’z zamonasining nafis adabiy usuli saj’da vahiy qilingan bo’lib, u so’z san’atining oliy namunasi hisoblanadi. Qur’oni Karimni o’qish voizdan juda katta ilmiy salohiyatni, ayni paytda, yoqimli ovoz sohibi boMishni ham talab qilardi. Shu boisdan ham Qur’on suralarini maftunkor qiroat, jozibali ohangda o’qishga o’rgatuvchi “Ilmi balog’a” san’atiga alohida e’tibor qaratilgan. Bu haqda Abu Rayhon Beruniy “Geodeziya” asarining kirish qismida shunday deydi: “Arab nutqida balog’aning m avjudligi Qur’on ta rg’ibotida muhim aham iyat kasb etadi. Balog’a arab nutqining ziynatidir”. Voizlik (notiqlik) san’ati o’rta asrlarda juda katta ijtimoiy-siyosiy mavqega ega bo’lib, umumdavlat ahamiyatiga molik ish hisoblangan. Voizlik san’atining dabirlik, xatiblik, muzakkirlik kabi turlari mavjud bo’lib, ba’zi voizlar dabirlik - davlat ahamiyatiga ega bo’lgan yozishmalami o’qish va yozib berish bilan, ba’zi voizlar xatiblik - juma kunlari Qur’oni Karim suralari asosida xalqni odob-axloqqa chaqirish bilan, ba’zilari esa muzakkirlik - tarixiy voqea-hodisalami gapirib berish bilan shug’ullanganlar. Qadimda xalq ommasi oldida nutq so’zlovchi kishi voiz, uning nutqi esa va’z deb yuritilgan. Voizlik nihoyatda sharafli va, ayni paytda, mas’uliyatli kasb bo’lgan. Omma oldiga chiqib bir necha soatlab nutq so’zlovchi kishi tinglovchilaming tuyg4ulariga ta’sir o’tkazishi, ishontirishi, so’z sehri bilan ularni toMqinlantirishi uchun juda katta bilim va iqtidorga, fasohat va mahoratga ega bo’lishi lozim edi. Shu boisdan minbarga chiqib so’zlovchi kishilaming hammasi ham voiz degan sharafli nomga ega bo’lavermagan. So’z ijrochiligi san’atiga asoslangan voizlik va suxandonlik, lining inson hayotida tutgan o’mi haqida Kaykovusning “Qobusnoma”, Nizomiy Aruziy Samarqandiyning “Nodir hikoyatlar”, Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub”, Husayn Voiz Koshifiyning “Dah majlis”, “Sahifai shohi”, Faxriddin Ali Safiyning “Latoif ut-tavoif ‘ kabi asarlarida qimmatli fikr-mulohazalar bayon etilgan. Jumladan, Alisher Navoiy voizlar haqida shunday fikrlami yozadi: “Va’zxon shunday bo’lishi kerakki, uning majlisiga bo’sh kirgan odam to’lib chiqsin, to’la kirgan odam esa, yengil tortib holi qaytsin. Voiz olim va halol ish ko’ruvchi bo’lsa, uning nasihatidan chetga chiqqanlar gunohkor bo’ladi. Agar u boshqalarga buyursa-yu, o’zi qilmasa, uning so’zlari hech kimga ta’sir etmaydi va foyda keltirmaydi”. Ushbu fikrlar zamiriga juda katta ibrat va hikmat m a’nolari singdirilgan. Demak, xalqqa pand-nasihat aytib, ulami to’g’ri yo’lga boshlovchi voiz nafaqat ilmi va chiroyli so’zlari bilan, balki o’zining yuksak axloqodobi, halol hayot tarzi bilan ham boshqalarga namuna bo’lishi lozim. Buyuk tafakkur egalarining butun bir avlodi yetishib chiqqan, jahonni ilm-ma’rifat nuri bilan yoritgan uyg’onish davri deb yuritiladigan zamonlarda O’rta Osiyoda so’z san’ati, shuningdek, notiqlik san’ati ham taraqqiy etdi. Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Mahmud Koshg’ariy, Abulqosim Zamaxshariy, Alisher Navoiy kabi ulug’ siymolar ilm-fanning turli sohalariga oid kashfiyotlar bilan bir qatorda, notiqlik san’ati asoslarini ham yaratdilar. Abu Nasi Forobiy ko’plab asarlarida so’z san’atiga doir qimmatli fikr- mulohazalar bildirish bilan cheklanmasdan suxandonlik nazariyasi, notiqlik san’ati ilmiga doir maxsus “Kitob al-xitobat” risolasini ham yozgan. Jumladan, Forobiy chuqur mantiqiy asosga ega bo’lgan yorqin nutq tuzishda leksikologiya, grammatika va mantiq fanlarining ahamiyati haqida shunday deydi: “Qanday qilib ta’lim berish, ta’lim olish, fikrni qanday ifodalash, bayon etish, qanday so’rash va qanday javob berish masalasiga kelganimizda, bu haqda bilimlarning eng birinchisi jismlarga (substantsiya - narsalar) va aktsidentsiya (hodisalar)ga ism beruvchi til baqidagi ilmlar deb tasdiqlayman. Ikkinchi grammatikadir; u jismlarga berilgan ism (nom)larni qanday tartibga solishni hamda substantsiya va aktsidentsiyaning joylashishini va bundan chiqadigan natijalarni ifodalovchi hikmatli so’zlarni va nutqni qanday tuzishni o’rgatadi. Uchinchi ilm mantiqdir: ma’lum xulosalar keltirib chiqarish uchun logik figuralarga binoan qanday qilib darak gaplarni joylashtirishni o’rgatadi, bu xulosalar yordamida biz bilmagan narsalarni bilib olamiz hamda nima to’g’ri, nima yolg’on ekanligi haqida hukm chiqaramiz”. Forobiyning ushbu fikrlari to’g’ri nutq tuzish va uni og’zaki ijro etishni o’rganish uchun juda chuqur va har tomonlama bilim olish muhim ekanligini ko’rsatadi. Xullas, yaxshi nutq uchun nahv, aruz, m antiq fanlari hamkorligidan foydalanish zarur bo’ladi. Ularning birortasiga ahamiyat bermaslik, bulardan birining qoidasining buzilishi, qolgan ikkitasiga ta ‘sir qilmay iloji yo’q”, - deb yozadi Beruniy. Forobiy, Beruniy kabi allomalarning to’g’ri nutq tuzish masalasiga bu qadar e’tibor bilan qarashlari X asrlardayoq, yorqin nutq chiroyli gapirish, ifodali o’qish san’atining taraqqiy etganligidan dalolat beradi. Ibn Sinoning “She’r san’ati”, Abu Rayhon Beruniyning “O’tmish ajdodlardan qolgan yodgorliklar”, “Geodeziya” va boshqa asarlari tarkibida keltirilgan mukammal nutq tuzish haqidagi qimmatli fikrlari bugungi kunimiz uchun, ayniqsa, ahamiyatlidir. Shuningdek, Mahmud Koshg’ariyning “Devonu lug’otit turk”, Zamaxshariyning “Muqaddimat ul-adab”, “Notiqlik asoslari” kabi asarlari so’z san’ati ilmiga bag’ishlangan bebaho m a’naviy xazina hisoblanadi. Yusuf Xos Hojib, Alisher Navoiy kabi allomalar o’z asarlarining butun-butun boblarini so’zning ilohiy ne’mat ekanligi, so’zning mo’jizali qudratini ko’rsatishga bag’ishlaganlar. Jumladan: Zakovat ko’rki so’zdur, bu tilning ko’rki so’zdur, Kishining ko’rki yuzdur, bu yuzning ko’rki ko’zdur. (Yusuf Xos Hojib) M a’dani inson gavhari so’zdurur, Gulshani odam samari so’zdurur. (Alisher Navoiy) kabi hikmatli misralami bitdilar. O’rta asrlarda Bahouddin Valad, Yusuf Hamadoniy, Ahmad Yassaviy, Jaloliddin Rumiy, Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Husayn Voiz Koshifiy, M u’iniddin Voiz, Voiz Hiraviy, Zayniddin Vosifiy kabi notiqlik san’atini puxta egallagan so’z ustalari yetishib chiqdilar. Bu ulug’ zotlar o’zlarining ibratli hayot tarzi bilan imon-e’tiqod, ilmm a’rifat, axloq-odob haqidagi beqiyos o’gitlari bilan minglab insonlar qalbini m a’rifat nurlari ila m unaw ar qilishga erishdilar. XV -X VI asrlarda notiqlik san’ati turlari, qonun-qoidalarini aks ettiruvchi bir necha qoMlanmalar vujudga keldi. Ayniqsa, Muhammad Rafi’ Voizning “Abvob ul-jinon” (“Jannat eshiklari”), Voiz Qazviniyning “Ziloli maqol” (“Maqol nafosati”), Voiz Shirvoniyning “Ahsan ul-ahodis” (“Nafis kalimalar”), Quraysh Sindiyning “Anis ul-voizin” (“Voizlar do’sti”), Mulla Kalon Voiz Samarqandiyning “ Ravzat ul-voizin” (“Voizlar bo’stoni”), Qozi 0 ‘shiyning “Miftoh un-najot” (“Najot kaliti”) kabi asarlari keyingi davrlarda yetishib chiqqan notiqlar uchun asosiy dasturulamal bo’lib xizmat qilgan. Shuningdek, Alisher Navoiyning “M ajolis un-nafois”, Zayniddin Vosifiyning “Badoye’ ul-vaqoye’”, Xondamiming “Makorim ul-axloq” kabi asarlarida ham voizlik san’ati haqida qimmatli fikrmulohazalar bayon qilingan. Tariximizda nurli iz qoldirgan ulug’ allomalar tomonidan notiqlik san’ati haqida maxsus asarlar yaratilishi, so’z ijrochiligiga bu qadar katta e ‘tibor berilishi qadim-qadimdan O’rta Osiyoda ifodali nutq san’atining juda katta ijtimoiy-siyosiy mavqega ega bo’lgan davlat ahamiyatiga molik ish ekanligidan dalolat beradi. M avlono Irshod. XV asrda Hirotda yashab - faoliyat ko’rsatgan voizlardan biri Mavlono Irshoddir. U o’zining donishmandligi va so’zga chechanligi bilan el nazariga tushgan. Mavlono Irshod faqat xalqqa va’z aytish bilangina cheklanib qolmasdan, rasmiy davlat ishlarida ham qatnashib. qo’shni mamlakatlar bilan diplomatik aloqalami mustahkamlashda munosib xizmallar qilgan. Faxriddin Ali Safiyning “Latoyif ut-tavoif” asarida hikoya qilinishicha, Sulton Husayn Boyqaro rasmiy davlat ishi yuzasidan muzokara olib borish uchun Sherozga vakil yubormoqchi bo’ladi. Saroy a’yonlari o’zaro maslahatlashib, bunday nozik va mas’uliyatli vazifani faqat Mavlono Irshod bajara oladi, degan xulosaga kelishadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Mavlono Irshod Sherozga borib kutilganidek, rasmiy ishlami oz fursatda ijobiy hal qilishga erishadi. Uning notiqlik mahoratiga qoyil qolgan Shoh Shujo’ Irshodga ruxsat bermay, bir majlis qurib keyin ketishni iltimos qiladi. Majlis juma kuniga belgilanadi. Juma namozidan keyin Masjidi jom e’ga yig’ilgan xalq oldida Mavlono Irshod shunday ehtirosli nutq so’zlaydiki, odamlar uning ta’sirchan sobzlaridan junbushga kelib, ko’z yoshlarini tiya olmay qolishadi. Buni ko’rgan voiz notiqlik mahoratining yana bir qirrasini namoyish etib, o’z nutqida keskin burilish yasaydiki, endi hamma birdaniga ko’z yoshi aralash kula boshlaydi. “Latoyif ut-tavoyif’ asarida keltirilgan bu voqea Mavlono Irshodning odamlar ruhiyatini chuqur tushunadigan, nihoyatda mahoratli so’z ustasi bo’lganidan dalolat beradi. Qozi O’shiy. O’zining purhikmat so’zlari va jarangdor ovozi bilan xalqqa maqbul va manzur bo’lgan voizlardan yana biri Qozi O’shiydir. Mavlono asli farg’onalik bo’lib, O’sh shahrida qozilik lavozimida ham ishlagan. Mamlakatning ijtimoiy-siyosiy hayotida faol ishtirok etgan Qozi O’shiy jamiyatda yuzaga keladigan chigal muammolami yechishda, odamlar qalbiga yo’l topishda benazir zot bo’lgan. Bu haqida Faxriddin Ali Safiyning “Latoyif ut-tavoyif’ asarida quyidagi voqea hikoya qilinadi: “Seiston viloyatining xalqi qattiq qo’lligi, hatto gadoyga ham sadaqa bermasligi bilan nom chiqargan ekan. Qozi O’shiy esa mana shu xalqning ko’ngil qulfini so’z kaliti vositasida ochishga erishadi. U Seistonga borib ma’lum muddat shu xalqning ichida yashaydi; ulaming ruhiyatini o’rganadi, odamlami qiynayotgan muammolami aniqlaydi. Ana shundan keyin shahar qozisidan ruxsat olib, juma kuni masjidi jom e’da xalqqa va’z aytadi. U o’z nutqida xalqning ayni dilidagi gaplami, ulami qiynayotgan muammolami shunday aniq va ravon bayon etadiki, xalq topgan-tutganini minbar ostiga keltirib tashlaydi. Mavlono 0 ‘shiy nutqi uchun haq olmasligini, va’z va nasihat faqat savob uchun, odamlami to’g’ri yo’lga boshlash uchun aytilishini tushuntirganda Seiston xalqining voizga bo’lgan hurmat va muhabbati yanada oshadi. Mana shu voqeadan keyin bu xalqning xasis emas, aksincha, oliyjanob ekanligi, faqat o’z davrining ba’zi muammolariga javob topa olmay qiynalayotganliklari ma’lum bo’ladi. Xoja Muayyad Mehnagiy. “Majolis un-nafois” tazkirasida Xoja Muayyad Mehnagiy nomi o’z zamonasining yetuk notiqlaridan biri www.ziyouz.com kutubxonasi sifatida tilga olinadi. Dunyoviy va diniy bilimlami chuqur egallagan bu kishining va’zlari hamisha jo’shqin o’tgan. Mehnagiy va’zlarining asosini imon- e’tiqod, dinu diyonat, axloq-odob haqidagi umuminsoniy masalalar tashkil etgan. U o’zining pandu nasihat so’zlari bilan zamondoshlarini ezgulikka da’vat etishdan charchamagan. Voiz o’z nutqini hamisha Qur’on hikmatlari va hadislar, hikoyat va rivoyatlar bilan bezab, ulami tinglovchilarning didi va saviyasiga muvofiqlashtirib dilkash ohangda bayon etgan. Shuning uchun ham, uning va’zlari xalq tomonidan qizg’in kutib olingan, bahs-munozaralarga sabab bo’lgan. Komil ma’rifat egasi Xoja Muayyad Mehnagiy o’z davrining fidoiy murabbiysi sifatida boshqalarni ham kamolot sari yetaklashga intilgan. Shu boisdan Alisher Navoiy “Majolis un-nafois”da taniqli adiblar va shoirlar qatorida Xoja Muayyad nomini ham hurmat va ehtirom bilan tilga oladi. “Xoja Muayyad Mehna - Hazrat Shayx Abusaid Abulxayr (quddisa sirrihu)ning nabiralaridindur. Yillar mozor bosbida shayx erdi va zohir ulumin takmil qilib erdi va va’z majolisi bag’oyat garm va pursho’r voqe’ erdi. Va Xoja samo’ni dag’i muassir qilur erdi. Salotin Xojani ta’zim qilur erdi”. Mavlono Riyoziy. “Majolis un-nafois” tazkirasining uchinchi majlisida Riyoziy haqida shunday ma’lumot keltirilgan: “Mavlono Riyoziy - Zova muhawilotidindur. Atvori mutalavvin kishidur. U1 viloyatning qozisi erdi. U jamg’arma munofiy ishlar andin sodir bo’lib, ma’zul bo’ldi va qayd va musodaralar tortdi va base zabmatlar ko’rdi, hamul mansab muddaosig’a ammo muyassar bo’lmadi. Va’z aytib minbarda o’z ash’orin o’qub, yig’lab vajdu hoi qilur”. . Hazrat Navoiyning ushbu fikr-mulohazalaridaji shu narsa m a’lum bo’ladiki, Mavlono Riyoziy bir necha muddat Zova viloyatining qozisi bo’lgan. Ammo o’z davri xukmronlarining siyosatiga qarshi borgani uchun qozilik lavozimidan chetlashtirilib, ancha zahmatlar chekkan. Mavlono Riyoziy davrining taniqli so’z ustasi sifatida o’z va’zlarida yuksak insonparvarlik qarashlarini ilgari surgan. Jamiyatda ro’y beradigan axloqsizlik, zo’ravonlik kabi g’ayriinsoniy hodisalarga befarq qaray olmagan. Binobarin, hukmronlarni insofga chaqirish e’tiqodsiz va порок kimsalami haq yo’lga hidoyat etish Mavlono Riyoziy va’zlarining asosiy mazmunini tashkil etgan. Riyoziy voiz, ayni paytda iste’dodli shoir ham boMgan. Shu boisdan ham xalqqa va’z aytayotganda ba’zan o’z she’rlarini hissiyot bilan o’qib, eshituvchilami ham toMqinlantirgan, ularda xayrixohlik va hamdardlik tuyg’usini uyg’ota olgan. Hayoti va faoliyatini ezgulikni targ’ib etishga bag’ishlagan mavlono Riyoziy fidoiy murabbiy sifatida xalq qalbidan chuqur joy olganligi sababli ham, Alisher Navoiydek zotning nazariga tushgan. Tayanch tushunchalar Kohinlar - “Avesto” targ’ibotchilari. Qadimgi notiqlar. Voizlar - axloqiy-ta’limiy, ijtimoiy-siyosiy mavzularda nutq so’zlovchi ma’rifat targ’ibotchilari. Voizlik turlari: dabirlik, xatiblik, muzakkirlik. Substantsiya - tub mohiyat. Aksidentsiya - tasodifiy hoi, hodisa; tub mohiyati e’tibori bilan uncha ahamiyati bo’lmagan juz ‘iy xususiyat. “Kimning xati chiroyli” tanlovini tashkil etish Ko`rik-tanlovlar. Ko`rik-tanlovlar - ona tilidan sinfdan tashqari ishlarning muhim turi. Bu tadbir vaqt-vaqti bilan o`tkaziladigan tadbir bolib, uni tashkil etishda o`quvchilarning yoshi, bilim saviyasi hisobga olinadi. Ko`rik-tanlovlar mavzusi oldindan e`lon qilinadi. Boshlang`ich sinflarda “Kimning xati chiroyli?”, “Matnni kim tez va to`g`ri o`qiydi?”, “Ifodali o`qish“, “Eng yaxshi insho”, “Eng yaxshi ertak aytuvchi” kabi tanlovlar o`tkazilsa bo`ladi. Olimpiadalar ham sinfdan tashqari ishlarning bir turi bo`lib, unga ishtirok etish ixtiyoriy. Olimpiadaga istagan o`quvchilar ishtirok etishlari mumkin. Ona tili olimpiadalari yilda bir marta o`tkaziladigan tadbirdir. Bu tadbirning birinchi bosqichi maktabda, ikkinchi bosqichi tuman (shahar)da, uchinchi bosqichi viloyatda va to`rtinchi bosqichi Respublikada o`tkaziladi. G`oliblarni hay`at a`zolri belgilaydi va keyingi bosqichga tavsiya etadi. G`olib maktab yoki tuman, respublika ma`muriyati buyrug`i bilan rag`batlantiriladi. O`zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi tilimizga bo`lgan e`tiborni kuchayturish demakdir. Oktyabr oyida “Haftaliklar – quyida keltiriladi. Ona tilidan sinfdan tashqari ishlarning yuqorida tilga olingan barcha shakllarini tashkil etishda to`garak a`zolari faol ishtirok etadilar. Xullas, sinfdan va maktabdan tashqari tadbirlar alohida-alohida tadbirlar sanalsa-da, ammo ular o`zaro bog`liq, biri ikkinchisini to`ldiradigan tadbirlardir. To`garak mashg`ulotlari va sinfdan tashqari ishlarning barcha turlaridan unumli foydalanilgan taqdirdagina, ona tili ta`limining samaradorligi ta`minlanadi. Sinfdan tashqari ishlarda o`quvchilarning aqlini o`stiruvchi, fikrlashga va ijodga undovchi ish turlari, ta`limiy o`yinlarga keng o`rin beriladi. O`quvchi o`ynab turib o`ylanadi, izlanadi, bilimini boyitadi. Koʻrik tanlovlar – bu sinf ichida va sinflararo boʻlishi mumkin. Masalan, ‘‘Yilning eng yaxshi bilimdoni’’ kabi. Haftalik mazmuni va ularni tashkil qilish Shubhasiz, har qanday o’qituvchi uchun fan bo’yicha sinfdan tashqari ishlar o’qituvchilik faoliyatining eng sevimli tarkibiy qismidir. Bu fanlar bo’yicha bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish, qiziquvchanlik, qat’iyatlilik, mehnatsevarlik, bilim olishda mustaqillikni rivojlantirish uchun ajoyib imkoniyat bo’lishidan tashqari, sinfdan tashqari ishlar hamisha hissiy ko’tarinkilik, jonlanish, bilim olish quvonchi hisoblanadi. Haftaliklar turli xil ish shakllarini o’z ichiga oladi. Ular o’zlarining kognitiv tomoni va hissiy boyligi bilan maktab o’quvchilarini o’ziga jalb qilishlari ma’lum. Haftalik tadbirlari o’quvchilarning ijodiy o’zini-o’zi rivojlantirishi, maktab o’quvchilarining ta’lim, kommunikativ, ijtimoiy, shaxsiy va umumiy madaniy kompetentsiyalarini rivojlantirish uchun sharoit yaratishga qaratilgan. Haftalik - bu sinfdan tashqari mashg’ulotlarning tasodifiy shakllari va turlari emas, balki bolalarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish va fanga qiziqish uyg’otish maqsadlarini ko’zlaydigan, oldindan o’ylangan va tayyorlangan tadbirlar tizimi. Bu bolalar ijodiyoti haftaligi, o’ziga xos bayramdir. Haftalkini tashkil qilishda quyidagi o’ziga xos shartlar hisobga olinadi: o’quvchilarning yoshi va tayyorgarligi, ularning ona tiliga qiziqishi, ushbu qiziqishning yo’nalishi va sifati, darsdan tashqari ish bosqichi (boshlanishi, davomi), boshqa fanlardan darsdan tashqari mashg’ulotlar va ularda ishtirok etish, maktab o’quvchilari, maktab an’analari va boshqalar. Fan haftaligining vazifalari ochiq darslar va sinfdan tashqari mashg’ulotlarni tayyorlash, tashkil etish va o’tkazish orqali o’qituvchilarning kasbiy mahoratini oshirish; talabalarni mustaqil ijodiy faoliyatga jalb etish, ularning o’qiyotgan o’quv fanlariga qiziqishini oshirish; ijodiy qobiliyatga ega, ona tilini chuqur o’rganishga intilayotgan iqtidorli o’quvchilarni aniqlashda yordam beradi. Haftalikka tayyorgarlik uzoq vaqt davomida olib boriladi, uning mavzusi va mazmuni o’qituvchilarning uslubiy birlashmasi yig’ilishida muhokama qilinadi. Haftalikni tayyorlashning muhim bosqichi tashkiliy qo’mitani saylashdir, unga til bo’yicha darsdan tashqari ishlarda katta qiziqish va faollik ko’rsatadigan yetakchi og’zaki o’qituvchilardan tashqari talabalar kiradi. Tashkiliy qo’mita har bir sinfdan 1-2 o’quvchidan iborat bo’lishi mumkin. O’qituvchining ishtiyoqi, o’quvchilarni o’z mavzusiga qiziqtirish istagi o’quvchilarga samarali ta’sir qiladi. Haftalikning tashkiliy qo’mitasi muayyan tadbirlarni tashkil etish bilan bog’liq barcha kerakli harakatlarni amalga oshirishi mumkin, ammo ularni qanday o’tkazish bo’yicha ilmiy va uslubiy maslahatlar faqat o’qituvchi tomonidan berilishi mumkin. Fan haftaligi ona tili va adabiyoti o’qituvchilarining metodik birlashmasi tomonidan o’tkaziladi, lekin haftalik davomida boshqa metodik birlashmalar bilan aloqalarni yo’lga qo’yish zarur. Ota-onalar maktabdan tashqari mashg’ulotlarning faol ishtirokchisi (tanlovlarda, o’yinlarda bevosita ishtirok etish, hakamlar hay’ati a’zosi bo’lish, tashkiliy qo’mita a’zosi bo’lish va hokazo) yoki passiv (axborot taxtasini o’qish, har bir kunning natijalari bilan tanishish) bo’lishi mumkin. Yuqoridagilarni hisobga olgan holda, sinfdan tashqari ishlar o’quvchilarning o’zini o’zi anglash, o’zini namoyon qilish, ijodiy shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan faoliyatga bo’lgan ehtiyojlarini to’liq qondiradi, degan xulosaga kelishimiz mumkin; u o’quvchi va o’qituvchi o’rtasidagi hamkorlik tamoyilini amalga oshirishga yordam beradi, pedagogik jarayonda jamoa va shaxsni birlashtiradi, bolaning shaxsiyatining o’sishiga yordam beradi va bu o’sishni qayd etish imkonini beradi. Qaysi maktab fanlari muhim va qaysilari unchalik muhim emasligi haqida bahslashishning hojati yo’q. Inson bilim olishi, o’z hayot yo’lini to’g’ri tanlashi uchun ko’plab fanlar asoslarini bilishi kerak. Fanlarga mehr va e’tiborni singdirish vositalaridan biri bu fan haftaligidir, chunki bu maktab o’quvchilarida nafaqat fanga qiziqishni rivojlantirishni, balki qo’shimcha adabiyotlar, lug’atlar, ma’lumotnomalar va ilmiy-ommabop adabiyotlar bilan mustaqil ishlash istagini uyg’otadi. Bundan tashqari, mavzu haftaligi o’quvchilarning shaxsiy xususiyatlarini rivojlantirishga ta’sir qilishi mumkin bo’lgan ta’lim faoliyati shakllaridan biridir. Haftalikni o’tkazishda maktab o’quvchilarining yosh xususiyatlari, qiziqish va istaklari, individual moyillik va qobiliyatlari hisobga olinadi, o’qitishning turli shakl va usullaridan foydalaniladi. Aqliy faollikni oshirish uchun tadbirlarda, o’yinlarda, musobaqalarda AKTdan foydalaniladi va loyihalar amalga oshiriladi. Haftalik nafaqat maktab o’quvchilariga, balki ularning murabbiylariga ham mahoratni namoyish etish imkoniyatidir. Haftalikning asosiy maqsadi ona tili va adabiyotini o’rganishga qiziqishni oshirish, bolalarda xayoliy fikrlashni rivojlantirish, kognitiv, kommunikativ, ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish, qiziquvchanlikni, o’z ona nutqining go’zalligi va ifodaliligiga sezgirlikni rivojlantirishdan iborat. Ona tili va adabiyoti fan haftaligi quyidagi muammolarni hal qilish uchun mo’ljallangan: o’quvchilarning bilim va ijodiy faolligini rivojlantirish uchun shart- sharoitlar yaratish, ijodiy qobiliyatga ega bo’lgan talabalarni aniqlash, tadbirlar va tanlovlar orqali talabalarni ijodiy faoliyatga jalb qilish, talabalarning qiziqishini oshirish. O’quv faoliyatida va haqiqat va o’zingizni bilish, shuningdek, o’z-o’zini tarbiyalash va o’zini o’zi tashkil etishni rivojlantirish. Haftalik rejasi turli yoshdagi o’quvchilarning real kommunikativ ehtiyojlarini hisobga olgan holda tuziladi va uning mazmuni kommunikativ va rag’batlantiruvchi yo’nalish, ma’lumotlilik, ta’lim ahamiyati va foydalanish imkoniyati kabi talablarga javob beradi. Haftalikning barcha tadbirlari talabalarning ijodiy faolligini oshirishga qaratilgan. Ona tili va o’qish savodxonligi fanidan olimpiadani tashkil etish. Umumiy o’rta ta’lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar maktablari o’quvchilari o’rtasida fan olimpiadalarini o’tkazish va xalqaro olimpiadalarda ishtirok etish tartibi to’g’risidagi nizomga ko’ra, ta’lim muassasalari o’quvchilari o’rtasida o’tkaziladigan fan olimpiadalari quyidagi turlarga bo’linadi: a) umumta’lim fanlari bo’yicha asosiy fan olimpiadasi; b) Xalq ta’limi vazirligi tomonidan Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari bilan birgalikda tashkil etiladigan qo’shimcha respublika olimpiadalari; v) xalqaro fan olimpiadalarida ishtirok etuvchi terma jamoaga nomzodlarni saralash olimpiadalari; g) onlayn fan olimpiadalari; d) nodavlat fan olimpiadalari va boshqalar. Umumta’lim fanlari bo’yicha asosiy fan olimpiadasi nazarda tutilgan fanlardan quyidagi to’rt bosqichda: a) birinchi bosqich – ta’lim muassasalarida; b) ikkinchi bosqich – tuman (shahar) miqyosida (bunda tuman (shahar) hududida ta’lim muassasalari soni 50 dan oshsa, tashkiliy qo’mita qaroriga ko’ra olimpiadaning tuman bosqichini dastlab hududlarga bo’lingan holda tashkil etilishi mumkin); v) uchinchi bosqich – Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri miqyosida; g) to’rtinchi bosqich – respublika miqyosida o’tkaziladi. Asosiy fan olimpiadasida davlat va nodavlat umumiy o’rta ta’lim muassasalarining 9-10-11-sinf, akademik litseylar va kasb-hunar maktablarining 1- 2-bosqich o’quvchilari o’rtasida o’tkaziladi. O’quvchilar olimpiadalarda o’z xohishlariga ko’ra ixtiyoriy ravishda qatnashadilar. Asosiy fan olimpiadasining birinchi bosqichi uchun ta’lim muassasalarining direktorlari mas’ul hisoblanadi va tegishli o’quv yilining boshidan 20 oktyabriga qadar o’tkaziladi. Birinchi bosqichda har bir fan yo’nalishida ballar ketma-ketligida 3 nafar g’oliblar (1-2-3-o’rinlar) aniqlanadi va tashkiliy qo’mita qarori bilan ikkinchi bosqichda ishtirok etish uchun tavsiya etiladi. Asosiy fan olimpiadasining ikkinchi bosqichi uchun xalq ta’limi hududiy bo’limlari mudirlari mas’ul hisoblanadi va tegishli o’quv yilining kuzgi ta’til davrida o’tkaziladi. Ikkinchi bosqichda har bir fan va sinf kesimida ishtirokchilar orasidan ballar ketma-ketligida 3 nafar (1-2-3-o’rinlar) g’olib aniqlanadi va hakamlar hay’ati qarori asosida tashkiliy qo’mita tomonidan uchinchi bosqichda ishtirok etish uchun tavsiya etiladi. Asosiy fan olimpiadaning uchinchi bosqichi uchun xalq ta’limi hududiy boshqarmalari boshliqlari mas’ul bo’lib, tegishli o’quv yilining qishki ta’til davrida o’tkaziladi. Uchinchi bosqichda har bir fan va sinf kesimida ishtirokchilar orasidan ballar ketma-ketligida 1-2-3-o’rinlarni egallagan o’quvchilar g’olib hisoblanadi va ularga axborot tizimi orqali QR-kodli guvohnoma beriladi. Asosiy fan olimpiadasining to’rtinchi bosqichi uchun Xalq ta’limi vazirligi va Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi mas’ul bo’lib, tegishli o’quv yilining may- iyun oylarida o’tkaziladi. To’rtinchi bosqichda har bir fan yo’nalishida ballar ketma-ketligida 1-2-3- o’rinlarni egallagan o’quvchilar g’olib hisoblanadi. Umumiy o’rta ta’lim tashkilotlari, akademik litsey va kasb-hunar maktablari o’quvchilari o’rtasida fan olimpiadalarini tashkil etish, o’tkazish hamda xalqaro olimpiadalar ishtirokchilarini saralash va g’oliblarni rag’batlantirish tartibi to’g’risida NIZOM 1-bob Umumiy qoidalar 1. Mazkur Nizom davlat va nodavlat umumiy o’rta ta’lim tashkilotlari, akademik litsey va kasb-hunar maktablari (keyingi o’rinlarda — maktablar) o’quvchilari o’rtasida umumta’lim fanlari bo’yicha olimpiadalarni tashkil etish, o’tkazish, xalqaro va mintaqaviy olimpiadalar ishtirokchilarini saralash hamda olimpiada g’oliblarini rag’batlantirish tartibini belgilaydi. 2. Ushbu Nizomda quyidagi asosiy tushunchalar qo’llaniladi: asosiy olimpiada — umumta’lim fanlari bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi (keyingi o’rinlarda — Vazirlik) tomonidan maktablar o’rtasida respublika miqyosida tizimli ravishda har yili tashkil etiladigan olimpiada; qo’shimcha respublika olimpiadalari — mahalliy davlat hokimiyati organlari, vazirlik va idoralar, davlat va nodavlat ta’lim tashkilotlari tomonidan asosiy olimpiadalardan tashqari, o’z tashabbusi bilan o’tkaziladigan olimpiadalar; onlayn olimpiada — o’quvchilarning bilimlarini sinovdan o’tkazish va asosiy olimpiadalarga tayyorgarlik ko’rish ko’nikmalarini shakllantirishga qaratilgan hamda faqat axborot texnologiyalari (kompyuter, planshet, telefon va boshqalar) orqali amalga oshiriladigan olimpiadalar; nufuzli xalqaro olimpiadalar — O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Iqtidorli yoshlarni aniqlash va yuqori malakali kadrlar tayyorlashning uzluksiz tizimini tashkil etish chora-tadbirlari to’g’risida” 2019-yil 3-maydagi PQ-4306-son qarorida belgilangan xalqaro olimpiadalar; mintaqaviy xalqaro olimpiadalar — nufuzli xalqaro olimpiadalar ro’yxatiga kirmaydigan, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadigan ro’yxatga kiritilgan hamda g’oliblarining maqomi asosiy olimpiadalarning respublika bosqichi g’oliblariga tenglashtirilgan xalqaro olimpiadalar; olimpiadalar taqvimi — o’quv yili davomida o’tkazilishi rejalashtirilgan fan olimpiadalarining reja-jadvali; olimpiada g’oliblari — asosiy olimpiada, qo’shimcha respublika olimpiadalarida 1, 2, 3-o’rinlarni, xalqaro olimpiadalarda oltin, kumush va bronza medallarini qo’lga kiritgan o’quvchilar; axborot tizimi — Vazirlikning olimpiadalarni tashkil qilish va o’tkazishga mo’ljallangan veb-sayti. 3. Fan olimpiadalari yagona ilmiy-uslubiy yondashuv asosida adolatlilik, ochiqlik va shaffoflik tamoyillari asosida o’tkaziladi. 4. Olimpiadalar uchun test topshiriqlari, yozma va amaliy ishlarni (keyingi o’rinlarda — nazorat materiallari) tayyorlash, iqtidorli o’quvchilar zaxirasini shakllantirish hamda olimpiadalarni o’tkazish bilan bog’liq tadbirlar Vazirlik tomonidan muvofiqlashtiriladi. Respublika miqyosida tashabbus tartibida tashkil qilinadigan barcha turdagi fan olimpiadalari Vazirlik bilan kelishgan holda o’tkaziladi hamda olimpiadalar taqvimiga kiritiladi. 5. Olimpiadalar nazorat materiallari o’quvchilarning bilim, ko’nikmalarini standart va nostandart masalalarda, amaliy topshiriqlarda qo’llay olish malakalarini va kompetensiyalarini baholashga qaratiladi. 6. Nufuzli xalqaro olimpiadalar va mintaqaviy xalqaro olimpiadalarni o’tkazish tartibi va shartlari ularning tashkilotchilari tomonidan belgilanadi. 7. O’quvchilar olimpiadalarda o’z xohishlariga ko’ra, ixtiyoriy ravishda qatnashadilar. 2-bob. Asosiy olimpiadalarni tashkil etish tartibi 8. Asosiy olimpiadalarning tegishli bosqichini o’tkazish bo’yicha kompleks chora-tadbirlarni bajarish uchun Vazirlik hamda uning hududiy bo’linmalari o’z buyruqlari bilan tashkiliy qo’mitalar, hakamlar hay’atlari, apellatsiya komissiyalari tashkil etadilar. 1-§. Tashkiliy qo’mita 9. Olimpiadalarni tashkil etish uchun Vazirlik, Qoraqalpog’iston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi, viloyatlar xalq ta’limi boshqarmalari va Toshkent shahar xalq ta’limi bosh boshqarmasi (keyingi o’rinlarda — hududiy xalq ta’limi boshqarmalari), tuman (shahar) xalq ta’limi bo’limlarida har bir olimpiada hamda uning bosqichlarini o’tkazish bo’yicha respublika va hududiy tashkiliy qo’mita (keyingi o’rinlarda — tashkiliy qo’mita) tuziladi. 10. Quyidagilar tashkiliy qo’mitaning vazifalari hisoblanadi: olimpiada o’tkaziladigan joyni belgilash va tasdiqlash; hakamlar hay’ati tarkibi, apellatsiya komissiyasi a’zolari, auditoriya rahbarlari ro’yxatini shakllantirish; olimpiada nazorat materiallarining maxfiyligini, olimpiadani mazkur Nizom talablari asosida o’tkazilishini ta’minlash; olimpiadaning tashkil etilishi, o’tkazilishi va natijalarini ommaviy axborot vositalarida yoritib borish; barcha olimpiada ishtirokchilari haqidagi ma’lumotlarni axborot tizimiga kiritilishini muvofiqlashtirish; olimpiada natijalari va hakamlar hay’ati qarori asosida g’oliblarni keyingi bosqichda ishtirok etishi bo’yicha tavsiyani yuqori turuvchi tashkiliy qo’mitaga taqdim etish. 11. Maktablarda tashkiliy qo’mitaning vazifalari Pedagogik kengash tomonidan amalga oshiriladi. 12. Tashkiliy qo’mita tarkibiga O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi, Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi, Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Davlat test markazi, Ta’lim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi, Prezident ta’lim muassasalari agentligi hamda Xorijiy tillarni o’rganishni ommalashtirish agentligining mas’ul xodimlari va boshqa mahalliy davlat hokimiyati organlari vakillari kiritilishi mumkin. 2-§. Hakamlar hay’ati 13. Olimpiadalarning barcha bosqichlarida tashkiliy qo’mita tomonidan 3 kishidan 7 kishigacha tarkibda hakamlar hay’ati tuziladi. 14. Hakamlar hay’ati: olimpiada jarayonida beriladigan nazorat materiallarini ekspertizadan o’tkazadi; olimpiada ishtirokchilari tomonidan bajarilgan ishlarni Vazirlik tomonidan tasdiqlangan baholash mezonlari asosida xolisona tekshiradi, baholaydi va g’oliblarni aniqlaydi; natijalarni olimpiada o’tkazilgan kuni e’lon qiladi; o’tkazilgan olimpiada natijalari bo’yicha qaror qabul qiladi va uni tashkiliy qo’mitaga taqdim etadi. 15. Hakamlar hay’ati tarkibiga maktablar, nodavlat ta’lim tashkilotlari, oliy ta’lim va ilmiy-tadqiqot institutlarining yuqori malakali mutaxassislari jalb qilinadi. Har bir fan bo’yicha tuzilgan hakamlar hay’ati a’zolari ochiq ovoz berish yo’li bilan hay’at raisini saylaydilar. 16. Hakamlar hay’ati a’zolari olimpiada g’oliblarini xolisona aniqlashda va nazorat materiallarining maxfiyligini ta’minlashda shaxsan javobgar hisoblanadi. 3-§. Auditoriya rahbari va nazoratchilar 17. Tashkiliy qo’mita tomonidan olimpiada boshlanishidan oldin qur’a tashlash yo’li bilan fan o’qituvchilari orasidan xonalarga auditoriya rahbari va nazoratchilari tayinlanadi. Fan o’qituvchisi o’z mutaxassislik yo’nalishida olimpiada o’tkazilayotgan auditoriyaga rahbar yoki nazoratchi etib tayinlanishiga yo’l qo’yilmaydi. 18. Auditoriya rahbarlari: ishtirokchilarga olimpiadaning tartib-qoidalari to’g’risida qisqacha tushuntiradi; olimpiada boshlanishi va tugash vaqtini e’lon qiladi hamda olimpiada jarayonini nazorat qiladi; fan olimpiadasi jarayonida o’rnatilgan tartib-qoidalarga amal qilmagan o’quvchilarni olimpiadadan dalolatnoma tuzib chetlashtiradi; ishtirokchilarning bajargan ishlarini shifrlab, tekshirish uchun hakamlar hay’atiga topshiradi; hakamlar hay’ati tomonidan tekshirilgan ishlarni shifr bo’yicha ro’yxatini tuzadi va tashkiliy qo’mitaga taqdim etadi. 19. Auditoriya nazoratchilari olimpiada o’tkazilayotgan va o’zlari biriktirilgan auditoriyada tartib saqlanishini ta’minlaydilar va auditoriya rahbariga qo’yilgan vazifalarni amalga oshirishda ko’maklashadilar. 20. Olimpiada o’tkaziladigan auditoriyalar videokuzatuv kameralari bilan jihozlanadi. Auditoriyada telefon va turli aloqa vositalaridan foydalanish taqiqlanadi. Kimyo va fizika fanlarida kalkulyatordan hamda matematika fanida sirkul va chizg’ichdan foydalanishga ruxsat etiladi. Ommaviy axborot vositalari vakillariga olimpiada jarayoniga xalaqit qilmagan holda kuzatishlariga ruxsat beriladi. 21. Olimpiada o’tkazilayotgan jarayonda ishtirokchilarning o’zaro gaplashishi, aloqa vositalari va turli xil qo’shimcha manbalardan foydalanishi taqiqlanadi. Bunday holatlar uchun ishtirokchi olimpiadadan chetlashtiriladi, bajargan ishlari tekshirilmaydi va baholanmaydi. 4-§. Apellyatsiya komissiyasi 22. Apellatsiya komissiyasi hakamlar hay’ati tarkibiga kirmagan uch nafargacha fan mutaxassislaridan iborat tarkibda tuziladi. 23. Apellatsiya komissiyasi tomonidan olimpiada ishtirokchilarining arizalari olimpiada natijalari e’lon qilingan kunning o’zida qabul qilinadi. Apellatsiya jarayonida hakamlar hay’ati a’zolari, ishtirokchi va uning fan o’qituvchisi ishtirok etishi mumkin. 24. Apellyatsiyaga olimpiadalar ishtirokchilarining faqatgina o’zlari tomonidan bajarilgan ishlarini qayta ko’rib chiqish bo’yicha natija e’lon qilingandan so’ng shu kunning o’zida arizalar qabul qilinadi. 25. Hakamlar hay’ati tomonidan baholangan ishtirokchining bajargan ishida baholash mezonlariga mos kelmaslik holatlari aniqlanganda apellatsiya komissiyasi hakamlar hay’ati qarorini bekor qilish yoki ularga o’zgartirishlar kiritish huquqiga ega. 26. Apellatsiya komissiyasi hakamlar hay’atiga apellatsiya natijalari bo’yicha izoh berib, olimpiada natijalarini o’zgartirishi mumkin va bunda hakamlar hay’ati qarori qayta tasdiqlanadi. 5-§. Iqtidorli o’quvchilar zaxirasi 27. Iqtidorli o’quvchilar zaxirasi axborot tizimida shakllantiriladi. 28. Iqtidorli o’quvchilar zaxirasiga quyidagi toifadagi o’quvchilar kiritiladi: asosiy olimpiadaning uchinchi bosqichida fanlar kesimida 1, 2, 3-o’rinlarni egallagan o’quvchilar; mintaqaviy xalqaro olimpiadalar g’oliblari; nufuzli xalqaro olimpiadalarda ishtirok etgan o’quvchilar; qo’shimcha respublika olimpiadalari g’oliblari; onlayn olimpiadalar g’oliblari. 29. Iqtidorli o’quvchilar zaxirasidagi o’quvchilar to’g’risidagi ma’lumotlar yillar kesimida Vazirlikning axborot tizimida saqlanadi. 3-bob. Asosiy olimpiadalarni o’tkazish tartibi 30. Asosiy olimpiadalar ushbu Nizomga 1-ilovada keltirilgan fanlardan ikki guruhga ajratilgan holda o’tkaziladi. Bunda, nufuzli xalqaro olimpiadalar tashkil qilinadigan fanlar mos keluvchi birinchi guruh (matematika, fizika, kimyo, biologiya, informatika va axborot texnologiyalari fanlari) va ikkinchi guruh (qolgan fanlar) deb belgilanadi. 31. Barcha fanlardan nazorat turlari, shakllari, baholash mezonlari Vazirlik tomonidan tasdiqlanadi. Birinchi guruhdagi fanlar bo’yicha nazorat turlarida fanlar bo’yicha sinovlar xalqaro olimpiadalarning talablari va topshiriqlari metodologiyasini qo’llagan holda o’tkaziladi. 32. Asosiy olimpiadalar maktablarning 9 — 11-sinf, akademik litseylar va kasb-hunar maktablarining o’quvchilari o’rtasida o’tkaziladi. 33. Asosiy olimpiadalar to’rt bosqichda quyidagi muddatlarda o’tkaziladi: birinchi bosqich — maktab, akademik litsey va kasb-hunar maktablar miqyosida sentyabr oyida; ikkinchi bosqich — tuman (shahar) miqyosida oktyabr oyida; uchinchi bosqich — Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri miqyosida noyabr oyida; to’rtinchi bosqich — respublika miqyosida barcha fanlardan aprel-may oylarida o’tkaziladi. To’rtinchi bosqichda umumta’lim maktablarining 11-sinf, kasb-hunar maktablari, akademik litseylarning 2-bosqich o’quvchilari ishtirok etadilar. Birinchi bosqich maktab, akademik litsey va kasb-hunar maktablar tomonidan o’quvchilar o’rtasida o’tkaziladi. Har bir fan va sinf kesimida ishtirokchilar orasidan ballar ketma-ketligida 3 nafargacha g’olib aniqlanadi va maktab pedagogik kengashining (yoki nodavlat ta’lim tashkiloti rahbarining) qarori bilan ikkinchi bosqichda ishtirok etish uchun tavsiya etiladi. Ikkinchi bosqichda ishtirok etish uchun tavsiya etilgan o’quvchilar hamda ularning o’qituvchilari haqidagi ma’lumotlar axborot tizimiga joylashtiriladi. Birinchi bosqichni o’tkazish bilan bog’liq masalalar, nazorat materiallarining maxfiyligini, jarayonning adolatli va shaffof o’tkazilishini ta’minlashga maktab direktori mas’ul hisoblanadi. Tuman (shahar) xalq ta’limi bo’limi birinchi bosqich tashkil etilishini muvofiqlashtiradi hamda adolatli va shaffof o’tkazilishi bo’yicha nazoratni amalga oshiradi. 34. Ikkinchi bosqich tuman (shahar) xalq ta’limi bo’limlari tomonidan birinchi bosqichda g’olib bo’lgan o’quvchilar o’rtasida o’tkaziladi. Akademik litsey hamda Prezident ta’lim muassasalari agentligi tizimidagi maktablarning birinchi bosqich g’oliblari ikkinchi bosqichda ishtirok etmasdan to’g’ridan to’g’ri uchinchi bosqichda ishtirok etadilar. 35. Ikkinchi bosqichda har bir fan va sinf kesimida ishtirokchilar orasidan ballar ketma-ketligida 3 nafargacha (1, 2, 3-o’rinlar) g’olib aniqlanadi va hakamlar hay’ati qarori asosida tashkiliy qo’mita tomonidan uchinchi bosqichda ishtirok etish uchun tavsiya etiladi. Tashkiliy qo’mita tavsiya etilgan o’quvchilar to’g’risidagi ma’lumotlarni axborot tizimiga kiritadi va tasdiqlaydi. 36. Ikkinchi bosqichni tashkil etishda: ishtirokchilarini olimpiadalar bo’lib o’tadigan manzilga xavfsiz kelib- ketishlariga tegishli maktab direktorlari; nazorat materiallarining maxfiyligini ta’minlash, jarayonlarning shaffof, adolatli va barcha xavfsizlik choralarini ko’rgan holda tashkil etilishiga — tuman (shahar) xalq ta’limi bo’limi mudirlari shaxsan mas’ul hisoblanadi. 37. Hududiy xalq ta’limi boshqarmalari tuman (shahar) xalq ta’limi bo’limlari tomonidan ikkinchi bosqich o’tkazilishini nazorat qiladi. 38. Uchinchi bosqich Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri miqyosida hududiy xalq ta’limi boshqarmalari tomonidan o’tkaziladi. 39. Asosiy olimpiadalarning uchinchi bosqichida: ikkinchi bosqichda 1, 2, 3-o’rinlarni egallagan o’quvchilar; akademik litseylar hamda Prezident ta’lim muassasalari agentligi tizimidagi maktablar tomonidan tavsiya etilgan 3 nafargacha o’quvchilar; o’tgan o’quv yilida asosiy olimpiadaning uchinchi bosqichida 1-o’rinni egallagan va hozirda maktab, akademik litsey yoki kasb-hunar maktablarining o’quvchilari o’tgan o’quv yilida g’oliblikni qo’lga kiritgan fani bo’yicha ishtirok etadi. 40. Uchinchi bosqichda har bir fan va sinf kesimida ishtirokchilar orasidan ballar ketma-ketligida 3 nafar (1, 2, 3-o’rinlar) g’oliblar aniqlanadi. 41. Ishtirokchilarning olimpiadalar bo’lib o’tadigan manzilga xavfsiz kelib- ketishlarini ta’minlashga tuman (shahar) hokimlari va xalq ta’limi bo’limi mudirlari shaxsan mas’ul hisoblanadi. 42. To’rtinchi bosqich respublika miqyosida Vazirlik tomonidan uchinchi bosqichda 1, 2, 3-o’rinlarni egallagan, umumta’lim maktablarining 11-sinf o’quvchilari hamda kasb-hunar maktablari va akademik litseylarning 2-bosqich o’quvchilari o’rtasida o’tkaziladi. 43. To’rtinchi bosqich uchun test topshiriqlari Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Davlat test markazi, boshqa turdagi nazorat materiallari hamda ularni baholash mezonlari Vazirlik tomonidan tayyorlanadi. 44. Ko’zi ojizlar maxsus maktab-internatlari o’quvchilari o’rtasida ona tili va adabiyot, matematika fanlaridan olimpiada ikki (viloyat va respublika) bosqichda tashkil qilinadi hamda nazorat materiallari Vazirlik tomonidan ishlab chiqiladi. 45. To’rtinchi bosqichda har bir fan yo’nalishida ballar ketma-ketligida 1, 2, 3- o’rinlarni egallagan o’quvchilar g’olib hisoblanadi. 46. To’rtinchi bosqichni tashkil etishda: a) ishtirokchilarning respublika bosqichi bo’lib o’tadigan manzilga xavfsiz kelib-ketishlariga: Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi Raisi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlari; tizimida ta’lim tashkilotlari bo’lgan vazirlik va idoralarning birinchi rahbarlari; nodavlat ta’lim tashkiloti rahbarlari; b) nazorat materiallarining maxfiyligini ta’minlash, jarayonlarning shaffof va adolatli o’tkazilishiga — Vazirlik bevosita mas’ul hisoblanadi. 4-bob. Qo’shimcha respublika olimpiadalari 47. Qo’shimcha respublika olimpiadalari O’zbekiston Respublikasi Prezidenti yoki Vazirlar Mahkamasining hujjatlari va topshiriqlari, Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari, vazirlik va idoralar yoki davlat va nodavlat ta’lim tashkilotlari tashabbusiga ko’ra o’tkazilishi mumkin. 48. Qo’shimcha respublika olimpiadalarini o’tkazish tartibi, g’oliblar va ularning o’qituvchilari yoki ta’lim muassasalarini rag’batlantirish masalalari olimpiadalarni o’tkazish uchun tashkil etiladigan tashkiliy qo’mita (yoki tashkilotchilar) tomonidan o’rnatilgan tartibda belgilanadi. 49. O’quvchilar o’rtasida umumta’lim fanlari bo’yicha o’tkaziladigan qo’shimcha respublika olimpiadalari Vazirlik bilan kelishiladi. Qo’shimcha respublika olimpiadasini o’tkazish uchun tashabbuskor tashkilot