IJOD VA ILMIY TADQIQOT BILISH FAOLIYATINING MAHSULI 3.1.Ilmiy ijodning evristik xarakteri olimlar talqinida 3.2. Ilmiy ijodning o‘ziga xos xususiyatlari. 3.3. Ilmiy-ijodiy faoliyatning amal qilish xususiyatlari 3.1.Ilmiy ijodning evristik xarakteri olimlar talqinida. Ijodning maxsus shakli bo‘lgan ilmiy tadqiqot masalasi o‘ziga xos metodologik xarakterga ega. Uning asosiy vazifasi sub’ektning borliqni, hodisalarni bilishida namoyon bo‘ladi. Shu nuqtai nazardan, ilmiy ijod fanda evristik xarakterga ega. Darhaqiqat, ilmiy-tadqiqot faoliyati deganda sub’ektning ob’ektga faol, izchil ta’siri tushuniladi. Bu ta’sir jarayonida inson o‘zini qurshab turgan muhitni o‘zgartiradi, shu paytgacha yo ko‘rilmagan, anglanilmagan, o‘rganilmagan, g‘aroyib va jozibali yangilikni yaratadi yoki kashf etadi. Ayni shu ma’noda faoliyat deganda kishilik jamiyati mavjudligining zaruriy sharti bo‘lib, dunyoni o‘zining maqsadiga ko‘ra o‘zgartirishga qaratilgan inson xatti-harakati tushuniladi. Ilmiy-ijodiy faoliyat – bu insonning o‘zi va atrofidagi o‘zgarishlarni anglab yetishga doimiy ravishda tayyor turish, yangicha tafakkur qilish asosida o‘z qobig‘idan chiqa olishidir. Yangi narsalarni ixtiro etishga bo‘lgan intilish olimning nazariy huzur-halovatini namoyon etadi. V.A.Engelgardt fikricha, “Ijod... – san’atning mohiyati. U xuddi shu darajada fanning ham mohiyatidir. Har ikki holatda insonning yaratish, ya’ni o‘zligini namoyon qilish qobiliyati muhim. Ilmiy kashfiyot, xuddi san’at kabi, ijodkorning muayyan xususiyatlarini o‘zida saqlab qoladi va keyingi hayoti davomida butun insoniyat boyligiga aylanadi”1. Bundan shu narsa kelib chiqadiki, 1 Энгельгардт В.А. Познание явлений жизни. (Сер. Наука, мировоззрение, жизнь) - М.: Наука, 1985. – 276 с. ilmiy kashfiyot ham inson ijodining mahsuli sifatida inson qanchalik nozik, qanchalik asosli, qanchalik go‘zal bo‘lsa, shunga qarab o‘zgarib boradi. Biroq ilmiy ijod bilan badiiy ijod bir-biridan farq qiluvchi xususiyatga ega. Masalan, badiiy ijod insonning hayotiy tajribasini tasvirlasa, ilmiy ijodda tabiatni bilish va uni o‘zgartirish tajribasi ob’ektivlik tamoyili asosida umumlashadi. Buni biz F.Bekon ijodida kuzatishimiz mumkin. Darhaqiqat, ilmiy ijoddagi bunday o‘zgarish ketma-ketlik xususiyatiga ega. Shuning uchun ham N.A.Shermuhamedova “…fandagi uzluklilik ijodiy jarayon va oldingidan mutlaqo farq qiluvchi yangi bilimning paydo bo‘lishida namoyon bo‘ladi”2, - deb yozadi. L.A.Grevsova “Ijodiy jarayon barcha botiniy kuchlar oliy darajada jamlangan lahzada vujudga keladigan nogahoniy «bashorat» tarzida tushuniladi. Shuning uchun ham Platon ijodning asl manbaini bilimda emas, ilhomda deb hisoblaydi. Xudo insonni yaratib, uning o‘ziga o‘xshashini istasa, inson ham o‘z ijodi mahsulining o‘ziga o‘xshash bo‘lishini xohlaydi”3. Darhaqiqat, fan tarixida ijod muammosi o‘zining antik xususiyati bilan alohida ajralib turgan. Bu davrda ijod ikki shaklda namoyon bo‘ladi. Bunda birinchidan, ijodga ilohiylik, ya’ni kosmosning tug‘ilishi(yaratilishi) sifatida baho berilgan bo‘lsa, ikkinchidan unga inson mehnat faoliyati natijasi, deb qarash shakllangan. Platon ilohiy ijod asosida “Demiurg” dunyoni aql va tafakkurga monand ravishda yaratganligini ko‘rsatib o‘tadi. Uning fikricha, “demiurg” moddiy narsalarning ijodkori. Biz uni hissiyot orqali emas, balki aql orqali bilishimiz mumkin, deb ta’kidlasa-da, ijodiy jarayonni Platon idealistik ma’noda tushunadi, chunki u badiiy ilhomni bilish jarayoniga qarama-qarshi qo‘yadi. Shuning uchun ham Platon “Musavvirning ilhomi aqldan yiroq, aqlga qarshidir”4, deb yozadi. Ijodiy jarayonni Platon “ruhlanish” va “ilohiy kuch” atamalari orqali asoslashga intiladi. Platon fikricha, “Shoir san’ati va bilimi bilan ijod qilmay, balki ilohiy 2 Shermuxamedova N.A. Falsafa va fan metodologiyasi. – Toshkent: Aloqachi, 2008. – B. 11. 3 Қаранг: Гревцова Л.А. Междусубъектная природа творчества в науке, философии и религии : Дис. ... канд. филос. наук. Барнаул, 2005 - 166 с. 4 Платон. Диалоги: сборник / Платон; Пер. с древнегреч. Сост., ред. и авт. вступ. ст. А.Ф.Лосев; Авт. примеч. А.А.Тахо-Годи. - Москва : Мысль, 1998. - 607 с. quvvatdan ijod qiladi”5. Shunday qilib, faylasuf shoirona ijodni mistik nazariya orqali rivojlantiradi. Bu nazariyaga binoan musavvir bexosdan (beixtiyor) telbaga o‘xshab ijod qiladi. Bu ijodiy akt o‘z-o‘zicha aqldan yiroq xarakterga ega. Musavvir va shoir o‘zlari nima qilayotganlarini bilmay ijod qiladilar. Shuning uchun ham mutafakkir “Haqiqiy ijod ilohiyliksiz bo‘lmaydi”6 degan xulosaga keladi. Aristotel esa “Inson dunyoning eng yaxshi ijodidir”7, degan g‘oyani ilgari suradi. Shuningdek, u o‘zining “Poetika” asarida badiiy ijodning me’yoriy qonunlarini falsafiy jihatdan tahlil qiladi. Aristotel san’atning borliqdagi imkoniyatini faol, ijodiy yuksak badiiy mahorat bilan ifodalashda ko‘radi. Uning fikricha, “San’atning vazifasi voqelikni mexanistik tarzda qayta tiklamay, balki uni ijodiy aks ettirishdan iborat”8. Aristotelning fikricha, ijodiy jarayon insonning sub’ektiv faoliyati bilan bevosita bog‘liqdir. Shu ma’noda, ijodiy jarayonni aql yordamida ham bilish, anglash mumkindir. Bunday munosabat Abu Nasr Forobiy qarashlarida ham uchraydi. Alloma fikricha, “Inson mohiyati aqlda namoyon bo‘ladi”9. Bizning nazarimizda, falsafada aql g‘oyasining paydo bo‘lishi – insoniyat tafakkur tarixidagi eng muhim hodisadir. Darhaqiqat, borliq va yo‘qlikni, haqiqat va fikr dunyosini bir-biridan ajratish aqliy tajribani nazorat qilish imkoniyatini beradi. U shuningdek, voqelikdan ijodiy xayolni ajratishga, yashirin narsalarni muhokamaga olib chiqishga imkon beradi. Antik davrda ijodga haqiqiy bilim, mangu va o‘zgarmas borliq mahsuli deb qaralgan. O‘rta asrlarda ijod o‘zgacha talqin qilingan. Binobarin, biz unda ikki tendensiya kesishib o‘tganligiga guvoh bo‘lamiz. Bulardan birinchisi, teistik, qadimgi yahudiy dinidan kelib chiquvchi yondashuv bo‘lsa, ikkinchisi, panteistik- antik falsafa g‘oyalaridan kelib chiquvchi yondashuvdir. Bu davrda birinchidan, 5 Платон. Избранные диалоги. М.: Художественная литература, 1965. С. 161. 6 Платон. Собр. соч. в 4 т. М. Мысль, 1994. Т. 3. С. 432. 7 Қаранг: Платон. Диалоги: сборник / Платон; Пер. с древнегреч. ; Сост., ред. и авт. вступ. ст. А.Ф.Лосев; Авт. примеч. А.А.Тахо-Годи. - Москва : Мысль, 1998. - 607 с. 8 Аристотель. Сочинения: В 4 т. Т. 4. - М.: Мысль, 1983. С. 376-644. 9 Форобий Абу Наср Фозил одамлар шаҳри. - Тошкент: Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 1993.-105 б. Xudoni sub’ekt sifatida tushunish bilan bog‘liq, ya’ni dunyoni mangu namuna bo‘yicha emas, mutlaqo erkin tarzda yaratish uni ijodiy faoliyatga daxldor deb qaralgan. Jumladan, Avgustin “Agar Xudo, “o‘z narsasi”dan o‘zining ijodkorlik kuchini olib qo‘ysa, u narsa ilgari mavjud bo‘lmagandek, yaratilmay qoladi”10, – deb yozadi. Uyg‘onish davrida ilmiy ijod badiiy ijoddek ta’rif va tasnif etilgan. Aynan Uyg‘onish davrida ijodning individual xarakteriga alohida e’tibor qaratilgan, ijodiy jarayonda qobiliyatning o‘rni va uning namoyon bo‘lishi ustuvor ahamiyat kasb qilgan. Natijada ijodning talqinida islohotchilik (reformatsion) yondashuvi shakllangan. Yangi davrda ijodning olamni estetik idrok qilish darajasi emas, faoliyat bilan bog‘liq jihatlari namoyon bo‘lgan. Markaziy Osiyo mutafakkiri Abu Nasr Forobiy kuchga ega bo‘lmagan o‘ninchi aql o‘z navbatida yagona aql va yagona ruhni ijod qilishini ta’kidlab o‘tadi. Mutafakkir har ilm va aytilgan gap, sodir bo‘lgan narsa va yog‘du farishtadandir, deb biladi. Shuning uchun insoniy aql kuch-quvvat jihatdan o‘zida farishta tabiatiga egadir. Ikki tomonlama vaziyat, ya’ni amaliy va nazariy aql vositasida ikki xil “surat”ga ega bo‘lgan insoniy aql “erdagi farishtalar”, deb ataladi. Ruhlar taqdirining siri bundan boshqa narsa emas. Nazariy aql to‘rt taraflama holat vositasida farishta aqli bilan yoki faol aql bilan qo‘shiladiki, uni muqaddas aql, deb ataydilar. Muqaddas aql o‘zining eng oliy bosqichida o‘sha mumtoz payg‘ambarlik aqlidir11. Darhaqiqat, Forobiyning bu fikrida ijod manbai aql ekanligiga ishoradir. Chunki Olloh faqat insonga ato etgan aqldan ijodiy foydalanish bir tomondan shaxsni ma’naviy-ruhiy kamolotga undasa, ikkinchi tomondan uning ijodi natijalari jamiyat rivojiga ham ta’sir qiladi. Ibn Arabiy ta’kidlashicha, oqilona bilim inson tanasini boshqaruvchi bo‘lib, u ongli mavjudotning dunyo haqidagi muqarrar bilimini shakllantirishda muhim unsur hisoblanadi12. O‘z davrida alloma insonning ijodiy faoliyatidagi mukammallik “boshlang‘ich nuqta”dan tortib “pirovard nuqta”gacha bo‘lgan 10 Блаженный Августин. О граде Божием. Харвест, АСТ, 2000. - 1296 с. 11 Қаранг: Форобий Абу Наср Фозил одамлар шаҳри. - Тошкент: Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси, 1993. 12 Ибн Араби. Мекканские откровения. – М.: Бейрут, 1989. – 105 с. bilimlarni anglash ekanligini asoslashga harakat qilgan. Al-Xorazmiy ijodiy faoliyatning ob’ektiv asoslari haqida to‘xtalib, uning muhim ratsional manbai sifatida matematik tushunchalarni keltirib o‘tadi. Shuning uchun ham alloma matematik tushunchani aqlning ixtiyoriy ijodi emas, balki ob’ektiv olamning ma’lum tomonlarini, ashyolar o‘rtasidagi munosabatlarning in’ikosi, deb talqin etadi13. Al-Xorazmiy ijodning metafizik tomonlarini ham tahlil qiladi. Uning fikricha, aynan ijod insonni borliqning boshqa rejimiga tushiradi. Bu ayniqsa, inson sevsa, maqsadini aniq bilsa, e’tiqodga kuchli muhtojlik sezsa va e’tiqod qilishni boshlasagina amalga oshadi. Bizning nazarimizda, aynan mana shu jarayon inson borlig‘ining ijodkorlik ruhini belgilaydi. Ijod qilish orqali biz o‘zligimizni anglaymiz, haqiqiy erkinlikni his qilamiz. Lekin bunday holat kamdan-kam uchraydi. Chunki ijod ayni shu murakkabligi va takrorlanmasligi bilan alohida ajralib turadi. Ibn Sino “Risolaye Hay ibn Yaqzon” (“Yaqzon o‘g‘li Hay, ya’ni Tirik o‘g‘li Hayot haqida risola”)da insonning ijodiy imkoniyatlari quyidagicha izohlanadi: Inson o‘zining bilish va ijodiy qobiliyatini to‘la ishga solib, atrofidagi his-tuyg‘u uyg‘otuvchi dunyoni mustaqil ravishda tajriba vositasida bila oladi14. O‘zining bu fikri bilan Ibn Sino ijodni insonning borliqni anglash, o‘zgartirish, takomillashtirish, o‘zidagi intellektual kuch ekanligini isbotlashga harakat qilgan. Ibn Rushd esa, Arastuning ijodning mantiqiy asoslari haqidagi fikrini sharhlash bilan bir qatorda ijod jarayoni xudo emanatsiyasi tufayli yuzaga kelishi va uning asosida material va shaklning birligi alohida o‘rin egallashini asoslashga harakat qiladi15. Yangi davrda ijodga nisbatan ikki nuqtai nazar shakllanadi: panteistik va intuitiv. Panteistik an’anaga asosan ijod bu ilohiyot yoki borliq tajallisi bo‘lib, 13 Қаранг: Ал-Хоразми Муҳаммад ибн Муса. Математические трактаты. – Тошкент: Фан, 1983. – 225с. 14 Қаранг: Абу Али Ибн Сина Избранное В 2-х томах . Восточная философия (ал-Хикма ал - машрикийа) Руководство по философии ( Китаб ал - хидая) Трактат об определениях (ар-Рисала фи-л-худуд ) Трактат об этике ( ар-Рисала фи-л-ахлак ) . Душанбе – Ашгабат.: Культурный центр Посольства ИРИ в Туркменистане - 2003.,185.с. С-17. 15 Қаранг: Ренан Э. Аверроэс и аверроизм: Исторический очерк. Пер. с фр. Изд.2 Книжный дом `ЛИБРОКОМ` 2010. – 248 с. uning nurlari inson qalbi va ruhiyatiga singib ketgandir. Ijod–individual va ob’ektiv asoslarga ega bo‘lgan intuitiv faoliyat mahsuli, degan fikr intuitiv yondashuvning ifodasidir. Nemis mumtoz ilmida ijod masalasi o‘zgacha ma’no-mazmun kasb etgan. Jumladan, Fixte inson ijod jarayonida ikki xil voqelikning, bir tomondan, o‘z- o‘zini ma’naviy yaratadigan va ikkinchi tomondan, ongning ijodiy faoliyati jarayonida vujudga keladigan voqelikning mohiyatini bilish mumkinligini qayd etadi. Ayni shu ma’noda, Fixte “Fan insonni ozodlik va ijodiy erkinlikka undaydi”16, - deb yozadi. Shuningdek, bu jarayonda “dunyoviy ruh”ning ijodiy aktivligi belgilovchi rol o‘ynashini alohida ta’kidlab o‘tadi. Gegel ongni mutloqlashtirganligi sababli, muqarrar ravishda tushunchani ham ilohiylashtiradi. Gegel ta’limotiga ko‘ra, “Har qanday hayotning ibtidosi”, “o‘z ichiga barcha mazmunni to‘laligicha joylagan, cheksiz, ijodiy shakldir”17. Ongning faollik jihati va kishilarning barcha o‘ylagan, maqsadga muvofiq amaliy faoliyati dunyoni o‘zgartirishga qodir bo‘lsa ham, Gegel tomonidan ijod qilish, “mutloq g‘oya”ning o‘z–o‘zini bilishi sifatida idealistik talqin qilinadi. Biroq mutafakkir insonning erkinlikka, adolatga, mehr-muhabbatga, go‘zallikka, kamolotga intilishi, qobiliyatlarini namoyon etishga, ijod etishga urinishi uning ma’naviy ehtiyojidan kelib chiqishini inkor etmaydi. Gegel ijodiy faoliyat sub’ekti sifatida shaxsni tan oladi. Uning fikricha, “Ijod mushohada qilish qobiliyati, tasavvurning samarali va reflektiv faoliyati bo‘lsa amalga oshadi”18. Shuningdek, Gegel ijodni o‘z-o‘zini rivojlantirish jarayoni sifatida ko‘rib chiqadi. O‘z navbatida ijodiy faoliyat negizida qarama-qarshilik yotishini isbotlashga harakat qiladi. Gegeldan farqli ravishda A.Bergson ijodiy faoliyatni intuitiv, hissiy jihatdan kelib chiqqan holda izohlab, “Tabiat evolyusiyasi doimo yangilikning tug‘ilishidan iborat, ya’ni ijod 16 Фихте И.Г. Наставления к блаженной жизни. О сущности ученого и ее явлениях в области свободы. Философия масонства, письма к Констану. - М.: Канон, 1997. - 400 с. 17 Гегель Г.В.Ф. Лекции по истории философии. Книги 1- 3 (Изд-е второе, стереотипное) серия: Слово о сущем. – СПб.: Наука СПб, 2006. - 347с. 18 Гегель Г.В.Ф. Феноменология духа. Пер.с нем. Г.Г. Шпета, Коммент. Ю.Р. Селиванова. - М.: Академический Проект, 2008. - 67 с. birdan paydo bo‘ladigan va oldindan aytib bo‘lmaydigan jarayondir”19 degan xulosaga keladi. Inson ongida faqatgina tafakkurning natijasi – intuitiv darajada adekvatlik sifatida anglangan, topilgan yechim namoyon bo‘ladi, jarayonning borishi esa kadr ortida qoladi. Shuning uchun, ilmiy kashfiyotlar daf’atan va kutilmagan vaziyatlarda (insayt holatida) sodir bo‘ladi: vannada (Arximed), olma daraxti tagida (Nyuton), kirakash izvoshning zinapoyachasida (Puankare), tushda (Mendeleev va Kukul) va h.k. Shelling fikricha, ijodga sirlilik xos: “Yozuvchilar, shoirlar, musavvirlar ijod jarayoni qanday ro‘y berishini tushuntirib bera olishmaydi va bu bilan faxrlanishadi ham. Xuddi o‘sha mutloq aql – Xudoning xohishi va ruhi yordamida ijod jarayoni ong nazoratidan qutuladi. Natijada «ilhom parisi» deb ataladigan sirli, ongsiz ijodiy kuch ruh uchun badiiy yaratuvchilik vazifasini bajarishga kirishadi”20. Demak, “Aql ijodkor kuch emas, u asosan uyg‘unlashtiruvchi, nazorat qiluvchi kuchdir. Hattoki eng sof mantiqiy sohada ham aynan insayt birinchi bo‘lib yangi bilimni kashf etadi”21. Ayni shu ma’noda, B.Paskal, A.Puankare, J.Adamar, D.Mendeleev, V.Vernadskiy, A.Bexterev, A.Eynshteyn, V. Geyzenberg, B.Rassel va boshqa olimlar ilmiy ijod, kashfiyot mantiqiy tafakkur jarayonida emas, balki aynan mantiqiy tafakkur ishtirok etmagan, ya’ni “insayt” holatida sodir bo‘lishi o‘z boshlaridan kechirgan dalil ekanini tan olganlar22. Nisshe “Ijod bu kasbiy ma’noda emas, balki hayotiy ma’noda odam – o‘zining hayotini o‘ylab olib boradigan, o‘z ishiga go‘zallik va mahorat berishga intilgan, hayvoniy ehtiyoj va hayvoniy egoizmdan yuqori bo‘lishga intilish jarayonidir”23 deb yozadi. Shuning uchun ham mutafakkir, boshqa odamlarda hayvon va odamiy holat o‘rtasidagi chegara juda nisbiy ahamiyatga egaligini alohida ta’kidlaydi. Demak, ijod bu “yaratish”, “uyg‘onish”, “hushiga kelish” va shu holatda, qancha uzoq bo‘lsa shuncha yaqin qolish demakdir. Afsuski, hozirda ko‘pgina insonlar o‘z 19 Бергсон А. Творческая эволюция. - М., 1998. 20 Гегель Георг Вильгельм Фридрих. Эстетика. В 4 томах. Том 3. - М.: Искусство 1971. - 624 с. 21 Қаҳҳорова Ш.Б. Глобал маънавият – глобаллашувнинг ғоявий асоси. - Тошкент: Тафаккур, 2009. – 362 б. 22 Ўша манба: - 400 б. 23 Ницше Ф. Несвоевременные размышления. – М.: Азбука-классика, 2009. – 210 с. vaqtining ko‘p qismini deyarli reflektor ravishda avtomatik rejimda o‘tkazadi, ya’ni ishga boradi, hayotini yaxshilaydi, o‘z hayotini fikrlashning shakllangan stereotiplariga bo‘ysundirib o‘tkazadi. Ayni damda u ba’zan o‘zining ijodiy qobiliyatini anglamaydi ham. Aynan shuning uchun ham bunday insonlarda ertami kechmi hayotining absurd chizgilari paydo bo‘lishiga olib keladigan darajadagi zerikish, hayotning ma’nosizligi haqida tasavvurlar shakllanadi, balki hayotga muhabbati ortadi. M.Abdullaeva, G.Pokachalovlarning e’tirof etishicha, fandagi ijod o‘zining mazmuni va mundarijasiga ko‘ra, san’at va h.k. sohalardagi ijoddan farqlanadi. Biroq ular o‘zaro umumiy jihatlarga ham ega. Bu esa ulardagi “psixologik jarayonning bir xil” ekanida ko‘rinadi. Har ikkala ijod shaklini mehnatdan zavq olish (Platon nuqtai nazaridagi “ekstaz”) va ilhomlanish farqlab turadi24. 3.2.Ilmiy ijodning o‘ziga xos xususiyatlari. Yangi narsaning paydo bo‘lishi ijodiy yaratilish natijasida yuzaga keladigan jarayondir. Ijod, xususan, uning eng yuqori shakli bo‘lgan ilmiy ijodning muhim sharti – olimning o‘z-o‘zini anglashida yorqin namoyon bo‘ladi. Darhaqiqat, inson – har qanday ijodiy harakatning asosiy manbasi va ma’nosi hisoblanadi, ya’ni inson shunday ijod orqaligina jamiyatning haqiqiy boyligini oshirishi, o‘zini aqlliroq, mehribonroq, ruhini esa balandroqqa ko‘tarishi mumkin. Shu ma’noda, ijod bu alohida faoliyat bo‘libgina qolmay –ijodkor olimning yashash usuli hamdir. Ijod jarayoniga e’tibor bersak, ilmiy ijod va ilmiy-ijodiy faoliyat determinatsiyasiga duch kelamiz. Lekin bu ularning mazmunini ayniylashtirish uchun asos bo‘lolmaydi. Shu nuqtai nazardan, ilmiy ijod keng ma’noda ijodkorning tabiiy, ijtimoiy va ma’naviy olamini, uning maqsad va vazifalariga, ehtiyojlari, istaklari va imkoniyatlariga muvofiq ravishda harakat qilishi bilan 24 Абдуллаева М., Покачалов Г. Философские проблемы методологии науки: Отдел Институт Философии и права им. И.М.Муминова АН Руз.. – Т.: 2006. – 5 с. ifodalanadi. Ayni shu ma’noda, ilmiy ijod deganda, biz faqat kashfiyot yoki ixtiro qilish bilan emas, balki ma’lum bir tadqiqot doirasida ilmiy faoliyat olib borish orqali ko‘zlangan maqsadga erishishni tushunamiz. Ilmiy-ijodiy faoliyatda olimning shaxsiy fazilatlari bilan bir qatorda ilmiy salohiyati ham muhim ahamiyat kasb etadi. Darhaqiqat, ilmiy ijod asosida inson yangi ilmiy yo‘nalishlar va yangi fanlarni vujudga keltiribgina qolmasdan, balki yangi ilmiy bilimning noan’anaviy sohalariga asos soladi. Ayni shu ma’noda, Ye.Ya.Basin fikricha, “Ilmiy ijod shaxsning muhim belgisi – ratsional ko‘rish va faoliyatining namoyon bo‘lish shaklidir. Bu shunchaki hissiy qabul qilish yoki intellektual faoliyat emas, balki dunyoni shunday ko‘rishki, unda hissiyotlar, aql, tuyg‘ular uzviy jihatdan uyg‘unlashgan tarzda aks etadi”25. V.A.Kovalenko esa “Ilmiy ijod inson ruhiy faoliyatining ongsizlik xossa va sifatlarini namoyon bo‘lishidir”26, deb hisoblaydi. Bu masalaga S.I.Bugrova yanada chuqurroq yondashadi. Uning fikricha, “Ilmiy ijod insonning bevosita hayotiy faoliyati bilan bog‘liq bo‘lib, unga ko‘proq ob’ektivlik hamda tizimlilik xosdir”27. Ayni shu ma’noda, biz ilmiy ijodni dunyoni butun insoniy borliq bilan zabt etish, unga nisbatan o‘zgacha ochiqlik va xolislik nuqtai nazaridan qarash, deb tushuntirishimiz mumkin. Binobarin, har bir ma’naviy hodisada bo‘lganidek, fanda ham uning asosini tashkil etadigan, tamal toshi vazifasini o‘taydigan tamoyillar mavjud bo‘ladi. Ulardan birinchisi - fanning yangiliklar sistemasini shakllantiruvchi g‘oya (originallik) bo‘lsa, ikkinchisi ijodiylik tamoyilidir. Shuning uchun ham qachonki, bu tamoyillar o‘zaro uyg‘unlikka ega bo‘lsa, ilmiy-ijodiy faoliyatda muayyan yutuqlar qo‘lga kiritiladi. Chunki fandagi har bir g‘oya (asillik bo‘lsa) insonning ijod mahsuli, ijod qilishi – kashf etish, shu kungacha mavjud bo‘lmagan narsani yaratishi sifatida namoyon bo‘ladi. Bunday yangilik muayyan ilmiy g‘oyaning shakl, mazmun, uslub, paradigmal jihatlari bilan o‘zidan avvalgi g‘oyalarni 25 Басин Е.Я. Творчество и эмпатия. // 1987, 2, 54-66. 26 Коваленко В.А.Творчество как ценность в мире А.Платонова. – М, 90. 27 Бугрова С.И. Л.Н.Столович. Жизнь - творчество - человек: функции художественной деятельности. М., Политиздат, 1985 (1987, 5, 172-172). takrorlamasligini, o‘sha g‘oyalar bilan yonma-yon qo‘yganda, ulardan ijobiy o‘ziga xosligi tufayli ajralib turishini taqozo etadi. Masalan, T.Kunning paradigmalar nazariyasida ayni shu voqelikka alohida e’tibor qaratilgan. U Ptolomeyning geotsentrik nazariyasi, Aristotel dinamikasi va Nyutonning mexanika qonunlarini asos sifatida keltirib o‘tadi. Haqiqatan, ilmiy ijod jarayoni sub’ekt tomonidan atrof borliq narsalari va jarayonlarini amalda aniq, izchil va tadrijiy bilishga qaratilgan evristik faoliyat usulidir. Ayni shu ma’noda, faoliyat sifatida ilmiy ijod aniq maqsadlarni belgilash, qarorlar qabul qilish, yo‘l tanlash, o‘z manfaatlarini ko‘zlash, mas’uliyatni tan olish sifatida namoyon bo‘ladi. Zero, fanning mazmuni ilmiy nazariyalar, gipotezalar, modeldan iborat dunyoning manzarasi bilan cheklanmaydi, uning negizi taxminiy ilmiy omillar, empirik (tajribaviy) xulosalari, ilmiy bashorat (prognoz)laridan tashkil topadi. Ilmiy bashorat qonun, nazariya va gipotezalarning bilish funksiyasi sifatidagi ta’rifi va tasnifidan farqlanadi. K.Tulenova ta’kidlashicha, “Ilmiy bashorat – bu o‘tmish va bugunning noma’lum hodisalari (narsalari, jarayonlari, qonunlari, dalillari va hok.) shuningdek, mashhur nazariyalar, qonunlar, gipotezalar asosidagi xulosa sifatida ilgari suriladigan kelajak hodisalariga nisbatan ular haqidagi taxminlardir”28. Ijodkorning ilmiy ishi uning asosiy jonli mazmunini tashkil etadi. Bu esa ilmiy-ijodiy faoliyatning turli darajadagi falsafiy talqinlari uning ob’ektiv va sub’ektiv omillar bilan bog‘liq ekanligini ko‘rsatadi. Umuman olganda, zamonaviy adabiyotlarda ijodiy faoliyatning bilish ijodiyoti, o‘yin (badiiy tip va sport faoliyati), amaliy ijod (boshqaruv, ta’lim, ixtiro) kabi turlari alohida talqin etiladi29. Bilish ijodiyoti ko‘proq gnoseologik hamda epistemologik asosga tayansa, o‘yin esa badiiy hamda pedagogik metodologiyaga 28 Туленова К. Предвидение и реальность. – Ташкент, Ўзбекистон Миллий энциклопедияси, 1998. – 45 с. 29 Қаранг: Мэй Р. Мужество творить: Очерк психологии творчества. — Львов: Инициатива; М.: Институт общегуманитарных исследований, 2001.; Майданов А.С. Методология научного творчества. Изд.2. М. Книжный дом `ЛИБРОКОМ` 2012. - 512 с.; Бескова И.А., Герасимова И.А., Меркулов И.П. Феномен сознания. М. Прогресс–Традиция 2010. - 368 с.; Гришунин С.И. Возможна ли современная наука без интуиции. Модели творческой интуиции в контексте науки, философии и прогнозирования Изд.3 ЛКИ 2010. - 162 с. tayanadi. Amaliy ijod esa prakseologik asosga ega bo‘lgan prinsiplar bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi. Ijodning asosiy xususiyati – erkinlikdir. Shuning uchun ham N.A. Berdyaev “Mening falsafamdagi o‘ziga xoslik eng avvalo, shundaki, men unga borliqni emas, erkinlikni asos qilib oldim”30 deydi. O‘z navbatida faylasuf ijoddagi erkinlik haqidagi qarashlari asosida hatto unga Xudo ham hukmronlik qilolmasligini ta’kidlaydi. Bundan shu narsa ma’lum bo‘ladiki, inson agar o‘z holiga qo‘yilmaganida, uning inson deb nomlanishi ham mumkin emasdi. Shuning uchun ham ijodkor inson dunyoni o‘zgartirishda Xudoning hamkori bo‘lish imkoniyatiga ega. Sevmoq – erkinlik, ijod esa erkinlik mevasidir. Mehnat erkinligini, unga erkin munosabatni shakllantirish hamma zamonlarda ham muhim masala bo‘lib kelgan. Zotan, ijodiy mehnatni o‘z hayotining ma’nosi deb bilgan ilm fidoyisigina haqiqiy olim bo‘ladi. Kishi fikr erkinligi, so‘z erkinligi, g‘oya erkinligi, mavzu erkinligi, uslub erkinligi va boshqa shu kabi ijodiy erkinliklar tizimiga ega bo‘lsagina, ulardan o‘z o‘rnida foydalana olsagina, haqiqiy ijodkor bo‘lishi mumkin. Ijodkorga, siyosiy- mafkuraviy zo‘ravonlik qilish, uni majburlash, qo‘rqitish orqali ta’sir ko‘rsatish kabi hodisalar o‘lim bilan teng. N.A.Berdiyaev ta’kidlashicha, “Haqiqatdan ham, ijod qilishda insonning daholik darajasi xudo timsolining undagi aksiga o‘xshasa, ijoddagi orginallik tabiatdagi reallikni in’ikos etishga o‘xshaydi”31. Shu bois ham inson adabiy asarlarni yozishga katta qobiliyati bo‘lsa ham, davlatni boshqarish yoki kashfiyotlar qilishga kuchi yetmasligi mumkin. Bu holat bilan biz insondagi ijodkorlik bu ko‘proq tashqi realizatsiyaga emas, balki ichki ijodga taalluqli ekanligini his etamiz. Zero, ijodkorlik inson shaxsining o‘ziga xos sifatidir, ya’ni maxsus qobiliyatni talab qilmaydi. Shuning uchun ham odamda katta qobiliyat va insoniy fazilat namoyon bo‘lsa, mehnat bilan daholik darajasiga yetishi mumkin. 30 Бердяев Н.А. Самопознание. - М., Книга, 1991. С. 56. 31 Ўша асар: - С. 57. “Iste’dod,- deb yozadi B.Qodirov,- ko‘p qirrali, murakkab, ham irsiy-biologik, ham ijtimoiy ahamiyatga molik hodisadir”32. Shu o‘rinda, “...iste’dodning asosiy belgilari quyidagilarda namoyon bo‘ladi: yuqori darajada sinchkov nazar yoki sezgirlik; biror bir ish bilan shug‘ullanganda, unga burunlay berilish; bilishga intilishning kuchliligi, jo‘n mashg‘ulotlardan qochish, javobi tayyor va oson masalalarga qiziqmaslik, ularni yoqtirmaslik; antiqa, ziddiyatlarga to‘la, murakkab muammolar yechimini izlash; tanqidiy tafakkur tarzi, jumladan, o‘z-o‘zini tergab turish; mudom kamolotga intilish, o‘z oldiga murakkab, o‘ta qiyin maqsadlarni qo‘ya olish..”33 deb ko‘rsatib o‘tadi. Ijod - bu buyuk ijodkor mahsulidir. Shu ma’noda, “Ijodkorlik, – deb yozadi S.L.Frank, – faqat Xudoga nisbatan qo‘llansa bo‘ladi, chunki hech bir yaralmish, jumladan inson ham o‘zidan - o‘zi yarata olmaydi”34. Shu nuqtai nazardan, Xudo yaratuvchi degan maxsus ma’noda dunyo yaralishi mo‘jizali, ya’ni yo‘qdan bor qilishdek, deb o‘ylansa, bunda ijod mutloqlikka taalluqli yagona hodisadir. S.L.Frank “Agar inson ruhi yaratuvchi – Xudoga taalluqli ekan, bu – ijod tamoyiliga kira oladi, aks holda bu so‘zning o‘zi u uchun bemano bo‘lardi”35,- deb yozadi. Shu ma’noda, S.L.Frank, har qanday inson u yoki bu darajada yaratuvchidir, deydi. Zero, borliqning har qaerida ijod mavjud, agar u inson ichki muhitidan kelib chiqsa, har qanday hunarmand muhabbat va did bilan ishlaydigan, ishga o‘z shaxsini qo‘shayotgan ma’noda ilhomlanib yangi ijod namunalarini yaratadi36. Darhaqiqat, ijodiy ilhom tajribasida, odamni oliy ijodiy ibtido bevosita insoniy ijodiy harakatga undaydi, ya’ni ilohiy ilhom orqali inson o‘zini yaratuvchi bilan uyg‘unlikda his etadi. Bu degani inson aynan ijod asosida o‘zining kelib chiqishini hayotning ilk ijodkori bilan bog‘laydi. Shu boisdan ham yaratuvchilik bobida inson ko‘proq o‘zini Xudoning o‘xshash timsoli sifatida his qiladi. Insonning erkinlikka, adolatga, mehr-muhabbatga, go‘zallikka, kamolotga intilishi, qobiliyatlarini namoyon etishga, asosan ijod etishga urinishi – uning 32 Қодиров Б. Iste`dod // Ж. Тафаккур. –Тошкент: -2007 -№3 –Б.65. 33 Қодиров Б. Iste`dod // Ж. Тафаккур. –Тошкент: -2007 -№3 –Б.66. 34 Франк С.Л. Реальность и человек. Мыслители XХ века. –М.: Республика 1997. - 294 с. 35 Ўша асар: - 295 б. 36 Ўша асар: – 295 б. ma’naviy ehtiyojidir. Ijod sirli, tushuntirib bo‘lmas hodisa hisoblanadi. Biz agar konkret empirik sabab va holatdan kelib chiqadigan bo‘lsak, unda shaxsning ilohiylik tabiati ko‘proq namoyon bo‘lishini aniqlash imkoniyatiga ega bo‘lamiz. Ayni shu ma’noda, Xudo odam ijodining oxirgi sabab va imkoniyatidir. Yaratuvchi uchun ijod ichki ovoz yoki daholik shaklida bo‘lishidan qat’i nazar, mangulikni his qilish hamda dunyoga nisbatan to‘lib-toshib ketayotgan muhabbatini o‘zi yaratgan kashfiyotiga joylashdir. Darhaqiqat, ijod inson faoliyatining shunday o‘ziga xos turiki, unda tafakkur, bilim va ilohiy ilhom mujassamligi moddiy yoki ma’naviy boylik yaratadi. Inson, jumladan, olim fanga noma’lum bo‘lgan qonunlarni kashf etishi, yangi uskuna ixtiro qilishi, yangi ilmiy, badiiy asar yaratishi mumkinligi ilmiy ijodning badiiy tafakkur bilan bog‘liqligini ifodalaydi. O‘z navbatida badiiy ijod ham ilmiy tafakkurga oiddir. Ilmiy ijod esa texnik faoliyat bilan uzviylikka egadir. Odam mudom muayyan maqsadga intiladi va tabiiyki, o‘zini konkret faoliyat turi bilan bog‘laydi. O‘z kasbining barcha jihatlarini anglab olganidan so‘ng, faoliyatda ijodkorlikning rolini tushunadi. Masalan, o‘qituvchi dasturda belgilangan masalalarni yoritishi mumkin, ayni paytda shu masalaga ijodiy yondashib, turli interfaol usullardan foydalanishi, muammoga oid yangi ma’lumotlarni talabalarga yetkazish bilan ularning faollashishiga ta’sir qilishi mumkin. Umuman olganda, insonga ijodkorlik xos, ammo u faqat o‘z mohiyatini anglab yetsa, ijodkorga aylanadi, qachonki o‘zining oliy maqsadiga erishsagina, buyuklikni his qiladi. Binobarin, u nima ish bilan shug‘ulanishidan qat’i nazar, o‘zining insoniy tabiatini yo‘qotmasligi lozim. A.Kamyu asarlarida ijod shaxsning ekzistensial muammosi sifatida talqin etiladi. A.Kamyu ta’limotida ijod haqiqiy olamda mavjud bo‘lishning absurdligiga qarshi tug‘yon sifatida tushuniladi37. Ijod unda absurdlikni yengib o‘tish usuli sifatida tasavvur qilinadi. 37 Камю А. Бунтующий человек: философия, политика, искусство. – М., 1990. Inson doimo o‘zini katta qobiliyat egasi, deb hisoblasa-da, unga bolalarcha soddalik xos. Soddalik ichki va ayni paytda qobiliyatdan yiroq bo‘lgan hodisadir. Biroq u inson qaysi sohada ishlashidan qat’i nazar, ma’lum ma’noda ijodning muhim jihatlarini shakllantirish imkoniyatini beradi, ya’ni soddalik orqali inson o‘z ijodi orqali dunyoni yangitdan ochadi, oldin kuzatilmagan va ko‘rilmagan yangiliklarni kashf etadi. Demak, ijodkorlik soddalik bilan hamohang bo‘lib, unda insonning samarali mehnati ijodiy faoliyatni namoyon qiladi. Buning uchun insonni ilhomlantirish va hayotga bo‘lgan muhabbatini oshirishda ijodga alohida urg‘u berish lozim. Zero, bir tomondan ijod bu yaratuvchilik bo‘lsa, ikkinchi tomondan, tabiatdagi takrorlanmas asllik (orginallik)dir. Shu bois, ijod bu o‘tmish bilan kelajakni bog‘lab turuvchi va avlodlararo munosabatlarni ta’minlovchi ob’ektiv hodisadir. Binobarin, dastlabki ijod o‘tmish natijasi emas, u tarixiy yoki kosmik davrda amalga oshirilmaydi, bog‘liqlikni bilmaydi, ekzistensial vaqtda amalga oshiriladi”38. Bizningcha, tarixiy davrda ijod paradoksal ravishda kelajakdan keluvchi voqelik sifatida tasavvur qilinadi. Shu ma’noda ijod profetik xususiyatga ega. Haqiqatdan ham, agar yangi eskisidan kelib chiqadigan bo‘lsa, ikki elementlarning yangi jamlamasi hisoblanadi va bu ijod so‘zining aniq manosiga to‘g‘ri kelmaydi. Ijod – bu dunyoga prinsipial yangilik kiritish demakdir. Ijod – bu konstruktiv yaratuvchanlikdir. Ko‘p hollarda “Ijod – bu kashfiyot va ixtiro qilish jarayoni bilan bog‘liq murakkab jarayondir”39 deb e’tirof etiladi. Bunda ijodning faqat ilmiy faoliyat natijasi ekanligi qayd qilingan. Fikrimizcha, ijod bu faqat ilmiy faoliyat mahsuli emas. Balki, g‘ayritabiiy ahamiyat kasb etgan fikr-mulohaza va faoliyat natijasidir. “Ijod, – deb yozadi Z.Davronov, – bu – izlanuvchining ma’lum yangilik yaratish uchun ob’ektga qaratilgan shaxsiy qobiliyatidan kelib chiquvchi hissiy bilim va tuyg‘ularni amalga oshiruvchi jarayondir”40. Bu fikrda ham ma’lum bir haqiqat unsurlari mavjud. Chunki ijod faqatgina qobiliyatga tayanuvchi shaxsiy 38 Нестерова О.Ю. Интерпретация природы творчества: концептуальный аспект // Материалы VI Международной научно-практической конференции студентов, аспирантов, молодых ученых «Актуальные проблемы гуманитарных наук». - Томск, 2007. - С. 344-346. 39 Шумилин А.Т. Проблемы теории творчества. – М.: Высшая школа, 1989. -92 с. 40 Давронов З. Илмий ижод методологияси. – Тошкент: IQTISOD-MOLIYA, 2007. -16 б. faoliyat mahsuli bo‘lib qolmasdan, balki o‘zining ob’ektiv taraqqiyot manbalariga ega bo‘lgan murakkab va serqirra hodisadir. Bunday murakkablik, ayniqsa, ijodiy faoliyatga xos yaratuvchanlikda yorqin namoyon bo‘ladi. Shuning uchun ham ijodiy faoliyat mahsuli samarasi, ya’ni insonning badiiy, ilmiy, texnik tafakkuri mahsuli bo‘lgan asarlari, ilmiy ratsionalizatorlik ishlari majmui ham ijod mahsuli deyiladi. A.Azizqulov “Ijod insonni yangi moddiy va ma’naviy qadriyatlarni yaratishga qaratilgan murakkab ruhiy-ma’naviy faoliyatdir. Inson tomonidan tabiiy borliqni o‘zlashtirish va o‘zgartirish faoliyati faqat ijodiy yondashuv natijasida sodir bo‘ladi. Aynan, ijodkorlik faoliyati orqali inson tabiatdan ajralib chiqdi va uni o‘ziga bo‘ysundirdi”41deb yozadi. Mazkur fikrda ijodning umumfalsafiy mazmun- mohiyati ochib berilgan bo‘lsa-da, uning aniq ilmiy asosi e’tibordan chetda qolganligini kuzatamiz. Ushbu rang-barang ta’riflar ijodning murakkab hodisa ekanini, uning ilmiy- nazariy masalalari hali to‘la va mukammal ishlab chiqilmaganini ko‘rsatadi. Darhaqiqat, ijodning namoyon bo‘lishini sun’iy yo‘l bilan tushuntirib berishimiz qiyin. Ijod bu original tushunish va tushuntirishdan iborat bo‘lgan murakkab fenomen. Shunday bo‘lsa-da, yuqorida keltirilgan mulohazalarni hisobga olgan holda, uning quyidagi ta’rifini berishimiz maqsadga muvofiqdir: ijod bu shaxsiy nuqtai nazar yoki ongimizda har soniya o‘tadigan mulohazalardan iborat emas. U kamdan-kam hollarda inson miyasiga keladigan, ehtimol hayotda bir necha marta bo‘lishi mumkin bo‘lgan jarayondir. 3.3. Ijodning amal qilish xususiyatlari. Ijodning asosiy manbai va sub’ekti ijodkor shaxs hisoblanadi. Ijodkor shaxs esa asosan quyidagi xislatlari bilan alohida ajralib turadi: 41 Қаранг: Азизқулов А.А. Илмий ижодиётида рационаллик ва норационаллик: концептуал таҳлилий ёндашувлар: Дис. ... Фал. фан. ном.; ЎзР Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, Алишер Навоий номидаги Самарқанд Давлат ун-ти. - Самарқанд, 2007. - 146 б. 1. Perseptiv xususiyatlar (g‘aroyib ma’no-mazmunga ega bo‘lgan diqqatning jamlanishi, ta’sirchanlik, ko‘ngilchanlik), intellektual xususiyatlar (intuitsiya, fantaziya, o‘ylab chiqarish, oldindan ko‘rish qobiliyati, keng dunyoqarash), xarakterli xususiyatlar (bir qolipda ishlamaslik, originallik, qunt, yuqori darajadagi o‘z-o‘zini tashkillashtirish va mehnatga layoqatlilik) ; 2. Bilish motivatsiyasining dominantli o‘rni, tadqiqiy ijodiy faollik, sub’ektning yangilikni topishga bo‘lgan qobiliyatida va muammolarni yechishdagi o‘ziga xoslikda namoyon bo‘ladi. Masalan, original yechimlarni topish va prognozlash ehtimolligi, yuqori baholarni ta’minlaydigan estetik, axloqiy va intellektual ideallar etalonlarini yaratish qobiliyati va boshqalar shular jumlasidandir; 3. O‘zida aqliy va motivatsion omillarni integratsiya qiluvchi intellektual faollik; 4. Muammoni topishdagi zukkolik, mulohazalarning uzun zanjirini yaxlitlash qobiliyati, “chetdan qarash”ga layoqatlilik, ta’sirlanishning maqsadliligi, xotiraning tayyorligi, fikrlash egiluvchanligi, baholash qobiliyati, g‘oyalarni hayotga oson tatbiq qilish, qo‘shimcha ishlanma berishga layoqat, osongina yaxlitlash, yumor hissining mavjudligi; 5. Yuqori ijodiy qobiliyat va motivatsion-ijodiy faollikning organik birligi; 6. Oddiy hodisalar doirasidan chiquvchi, ammo tabiat qonunlariga zid bo‘lmagan harakatlarni amalga oshirish, kelajakda bo‘ladigan narsani his qilish, boy fantaziya va intuitsiya, yangilik va noyob narsalarga katta qiziqish; 7. Mustaqillik, tavakkal qilishga moyillik, faollik, qiziquvchanlik, mavjud narsaga qoniqmaslik, qaror qabul qilishga tayyorgarlik, e’tirof etilishga intilish, ichki motivatsiya, o‘sishga tayyorlik; 8. Olamdagi narsa va hodisalar tabiatidagi muqobilliklarni ko‘ra bilish va shakllantirish, fantaziyani ifodalay olish, savol bera olish va yuzaki izohlardan qochish, qunt, mustaqil pozitsiya, tavakkalga tayyorgarlik, o‘rganilayotgan muammoga katta qiziqish; 9. O‘z-o‘zini shakllantirish, yuksaltirishga intilish, qilayotgan ishini burch deb bilish, shaxsning autentikligi, o‘z kuchiga ishonch, yuqori darajadagi tanqidiylik va refleksiya. Agar odam o‘zini ijodiy fikrlashga majbur qilishning yo‘lini bilganda hamma daho bo‘lar edi. Ayni shu ma’noda, biz ijodni buyuk topishmoq va shu bilan birga buyuk baxt deyishimiz mumkin. Ehtimol har bir odam o‘zining ijodiy faoliyati orqali ijodning turli qirralarini aks ettirishi va takomillashtirib borib biron-bir unga aloqador yangi g‘oyalarni shakllantirish imkoniyatiga ham ega bo‘lishi mumkin. Biroq ijod makon va vaqtga nisbiy bog‘langani uchun ham uning to‘xtab qolish holatini va ma’lum bir makonda shakllanib qolmasligini ham ko‘rishimiz mumkin. Bunga misol sifatida biz Sharq va G‘arb ilmiy tafakkur taraqqiyotini keltirishmiz maqsadga muvofiq bo‘ladi. Zero, mazkur hududlardagi shakllangan g‘oyalarning o‘zaro bir-biriga ko‘rsatgan ta’sirini Osiyosentrizm yoki Yevropasentrizm vakili ham mutloqo inkor eta olmaydi. Shu ma’noda, ijod dinamikasi umumbashariy xarakterga ega. Ijtimoiy ongda yangiliklarning yagona manbasi individual ongdir. Ijod odamlarning ongli faoliyatining ifodalanishi bo‘lib, insonning shaxsiy borlig‘i shaklini tashkil qiladi. Ijod insonning ob’ektiv va sub’ektiv ro‘yolikni o‘zgartiruvchi faoliyatidir. Shuning uchun ham A.M.Korshunov “Ijod bu sub’ektning ob’ekt bilan faol o‘zaro harakatidir. Bu jarayonda sub’ekt maqsadga yo‘naltirilgan holda atrof-olamni o‘zgartirib, ob’ektiv qonuniyatlar talabiga ko‘ra yangi, ijtimoiy ahamiyatdagi olamni yaratadi. Atrof-olamga ta’sir qilib, sub’ekt o‘z-o‘zini ham o‘zgartiradi”42, - deb yozadi. Bu fikri bilan faylasuf ijod amaliy faoliyat shakli sifatida namoyon bo‘lishiga alohida urg‘u beradi. Biroq, nazarimizda, ijodni ekzistensial faollik bilan nisbatlash, uni sub’ekt-ob’ektli shaklidan farqli bo‘lgan fikriy harakatlar orqali amalga oshiriluvchi, eng istiqbolli qurilma hisoblanadi. Chunki ijodning chuqur talqini ma’noning yaratilishi bilan bog‘liqdir, ya’ni ijod jarayoni qandaydir ideal borliq bilan bog‘lanadi. Ilmiy-tadqiqot faoliyatining amal qilish xususiyatlari quyidagilarda namoyon bo‘ladi: 42 Коршунов А.М., Мантатов В.В. Диалектика социального познания. - М.: Политиздат 1988. - 383 с. - ilmiy tadqiqot faoliyatida moddiy va ma’naviy qadriyatlarni yaratish sifatida namoyon bo‘ladigan aksiologik jihatda. Ijodiy faoliyatning yangi, ilgari mavjud bo‘lmagan bilimlarni ochish ma’nosidagi evristik jihatda; - ilmiy tadqiqot faoliyatda insonning o‘z-o‘zini namoyon qilishi va o‘z-o‘zini rivojlantirishi sifatida namoyon bo‘ladigan gumanistik jihatlar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, ijodning asosiy omili erkin faoliyatda namoyon bo‘ladi. Ijod bu– dunyoga prinsipial yangilik kiritish va yaratuvchanlik demakdir. 3.4.Ilmiy tadqiqot va ijodiy faoliyat uyg‘unligi. Ijod – bu ongning oliy darajasi, faoliyatning yuqori va ancha murakkab shakli bo‘lib, mavjudotlar ichida u faqat insonga xos bo‘lgan fenomendir. Ilmiy ijod insonning barcha aqliy va ruhiy faoliyatini, barcha bilim, malaka, barcha hayotiy tajriba, axloqiy, jismoniy kuchining mobilizatsiyasi natijasida original va tarixiy- ijtimoiy, betakror yangiliklar shaklida namoyon bo‘luvchi mo‘jizadir. Ilmiy ijod va ilmiy-ijodiy faoliyat murakkab va umumiy ob’ektiv qonuniyatlarga ega. Shu bois ijodiy ish usuli va yo‘llarini umumlashtirish va tavsiflashtirish mumkin. Falsafiy adabiyotlarda ilmiy-ijodiy faoliyatning amal qilish xususiyatlarini ochib berish, xususan, ijod faoliyatning strukturaviy omillarga bo‘linishi masalasida qiziqarli g‘oyalar ilgari surilgan43. Shuningdek, ba’zi faylasuflar «ijodning kuchi», «ijodning komponentlari» va boshqalar haqida batafsil fikr yuritib, bu masalalar doirasida yangidan yangi g‘oyalarni ishlab chiqqanlar44. Olam borlig‘i undagi ongli mavjudot insonning mavjudligi bilan belgilanadi. Inson yaratilgan va yaratiqlarni ilmiy-ijodiy yaratuvchidir. Har qanday mavjudotlardan farqli ravishda aynan insonga borliqda ijodiy faoliyat yuritish martabasi berilgan. Insonning o‘zi ham yaratuvchi borligi haqida xabar beradi. Insondagi bunday fazilat aynan ijodkorlikda yorqin namoyon bo‘ladi. Olamning yaratilishi bu Xudoning ijodiy taraqqiyoti, uning yolg‘izlikdan chiqishi, ilohiy 43 Энгельмейер П.К. Теория творчества. – М.: Либроком, 2010. - 208 с. 44 Гиргинов Г. Наука и творчество. Пер. с болг. Посл. А.Г. Спиркина. – М.: Прогресс, 1979. - 368 с. muhabbat chaqirig‘idir. Agarda borliqda barcha narsa tayyor yaratilgan bo‘lsa, unda ijod g‘oyasining o‘zi ham bo‘lmasdi. Ijod g‘oyasi, yaratuvchining borligidir. U asl ijodiy faoliyatni amalga oshirganligi uchun bordir, yaratish natijasida oldin bo‘lmagan narsa paydo bo‘ldi, ijod Yaratuvchining mutloq kuchini olib qo‘yuvchi yoki kamaytiruvchi hodisa emas. Ijodiy faoliyat yaratuvchining tabiatida, uning kuchlarining o‘zgacha holatga o‘tishi evaziga amalga oshmaydi, u yo‘q joydan amalga oshadi, ya’ni mutloqo, sifatiy yangi narsa yaratiladi. Har qanday ijodda yangi samara, yangi o‘sish bor. Inson ilohiy hayotni boyitish uchun chaqirilgan, bu uning burchidir. Ijodiy faoliyat faqatgina erkin va mustaqil kuch sifatiga ega bo‘lgan shaxsgagina munosibdir. Ijod deb, faqat o‘z substansiyasiga, javhariga, fitratiga ega, olamga kuch qo‘sha oladigan xislatga sohib narsaga aytamiz. O‘z asliy qiymati yo‘q, substansiyaning qayta taqsimlanishi orqali paydo bo‘lgan narsa ijod emasdir. Ijod bu olam uzvlari va qismlarining yangicha ko‘rinishdagi o‘zaro munosabati emas, u olam shaxsiy substansiyalarining orginal holatidir. Agar jarayon olam substansiyalarining o‘zaro munosabati va ularning qayta taqsimlanishi natijasida yuzaga kelsa, bu evolyusiyadir. Agarda, jarayon substansiyalarning ichki kuchi, ularning aslligidan kelib chiqsa, bu ijoddir. Ijodni emas, faqat evolyusiyanigina tan oladigan olamni moddiylashtirish – personal substansiyalarning qulga aylantirilishi, ularning qulashi oqibatidir. Bu qullik, Xudo mavjudotni faqat tadrijiylashishi uchun yaratgan, ijod qilish uchun emas, degan yolg‘on mafkuraga olib keladi. Inson borlig‘i dinamik tarzda namoyon bo‘ladi, statik ravishda emas. Elementlarning inersiyasi va konservatizm inson ijokorligining asosiy xususiyatidir. Agarda inson olami dinamik bo‘lsa, unda mudom ijod jarayoni davom etaveradi. Yaratuvchi insonga erkin ijodiy kuch ato etadi. Inson ijodi yaratuvchining ijodiga o‘xshash, ammo u aynan o‘xshash bo‘lolmaydi. Inson mutloq emasdir, shuning uchun mutloq kuchga ega emas. Inson ijodida o‘ziga o‘xshash boshqa odamlarga, butun olam majudodlariga bog‘liq bo‘ladi, u mutlaq kuchga ega emasdir. Ijodiy jarayon haqida fan o‘zining oxiri yo‘q cheksiz refleksiyasi bilan hukm chiqara olmaydi. Ijodiy jarayon bevosita borliqda sodir bo‘ladi. Bu borliq kuchlarining o‘z-o‘zini namoyon qilishi ijod demakdir. Ijodiy jarayon dialektik tabiatga ega, chunki u o‘z-o‘zini oqlaydi, ammo ba’zi hollarda oqlanmaydi ham, u o‘z-o‘zini asoslaydi, ammo o‘zidan tashqari bo‘lgan narsaning asosini talab ham qilmaydi. Inson ijodiy mavjudod bo‘lgani uchun o‘z-o‘zini anglashi tug‘madir, ya’ni undagi ijodkorlik qobiliyati o‘zlashtirma xislat emas. O‘zida ijodiylikni anglash esa insondagi inqilobdir, unga na mantiqiy yo‘l bilan va na tadrijiy yo‘l bilan erishilsa bo‘ladi. Kishining o‘zini ijodkor sifatida anglashi, biror bir inson haqidagi ta’limotning natijasi emas, u har qanday fan va har qanday falsafadan oldin keladi, u oldin, qandaydir gnoseologiyadan keyin emas. Insonning ijodiy faoliyati borliqning fan aqli yeta olmagan joyida sodir bo‘ladi. Shuning uchun unga fan gnoseologiyasining ham aloqasi yo‘q. Insonni ijodkor sifatida gnoseologik tasdiqlash yoki gnoseologik rad etish – iloji yo‘q va o‘rinsiz hamdir. Shuning uchun ham bizningcha, ilmiy ijodning kuchi va komponentlari gnoseologik ma’noda bir xil emas. Zero, ijodning kuchi bu shaxsning sub’ektiv, ruhiy va amaliy qobiliyati, ilmiy izlanishlar jarayonining «mexanizmi»da namoyon bo‘ladi. Ilmiy-ijodiy faoliyatning komponenti esa olimning intellektual va ruhiy olamining mazmunli elementlari, ya’ni ijodning «qurilish materiali» hisoblanadi45. Ilmiy-ijodiy faoliyat sezgirlik, hissiyot, xohish, mehnat, ilhom, tafakkur, xotira, qobiliyat orqali ham yorqin namoyon bo‘ladi. Bu jarayonda olim yangidan yangi ma’naviy va moddiy boyliklarni yaratadi, chunonchi, ilmiy-ijodiy faoliyat mehnatning maxsus turi va oliy shakli hisoblanadi. Sub’ektning yangilik yaratishga qaratilgan faoliyati: bilish jarayonidagi shakllangan yangi bilim; ixtiro uchun yaratilgan sharoitlarda; kashfiyotga badiiy go‘zallik baxsh etishda ijodiy faoliyatning barcha sohalarida yangidan-yangi yutuqlarga erishish va boshqalarda namoyon bo‘ladi. Demak, bilishning oliy shakli bo‘lmish aql ijodkorni muayyan reja asosida samarali faoliyat olib borishiga katta yordam beradi. Zero, T.Mahmudov ta’kidlaganidek, “Aql inson ruhini shod, qalbini pok aylaguvchi tafakkurdir”46. 45 Ефимова И.Н. Творчество как предмет философского исследования. – М.: 1982. - 166 c. 46 Тилаб Маҳмуд. Комиллик асрорлари. Ҳаётий ҳақиқатлар. - Тошкент: Адолат, 2006. – 86 б. Darhaqiqat, ilmiy-ijodiy faoliyatda emotsional to‘lqinlanish jarayoni ham alohida ahamiyat kasb etadi, ya’ni olim o‘zining hissiyotlari orqali olamdan ancha yorqin taassurot olishnigina emas, balki u o‘zida bu to‘lqinlanish jarayonini ba’zan anglagan holatda, ayrim holatlarda esa anglamagan ravishda o‘tkazadi. Shunday qilib, ilmiy-ijodiy faoliyat jarayonida hissiyot reproduktiv kuch hamda olamni ob’ektiv aks ettiruvchi, ayni bir vaqtda fanda yangilik yaratishga yordam beruvchi kuch sifatida ham aks etadi. Iroda ijodiy izlanishning kuchi va samarasini belgilovchi muhim ma’naviy- ruhiy omil. Shu jihatdan olib qaraganda, ilmiy-ijodiy faoliyatning samarasi irodaviy xususiyatlarning namoyon bo‘lishiga bog‘liq. Irodasizlik ma’naviyatning kuchsizlanishiga, so‘ngra jismoniy dangasalikka olib kelishi mumkin. Bu holda inson qobiliyatli bo‘lsa-da, biror ahamiyatli narsa yaratishni ham o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ymaydi. Iroda ilmiy-ijodiy faoliyat jarayonida ezgu maqsadga erishish yo‘lidagi qiyinchiliklarni bartaraf etish ko‘nikmasini egallashdagi urinishlarida ham yorqin namoyon bo‘ladi. Shu bois iroda maqsadga yetish uchun aqliy va jismoniy kuch- quvvatni ongli ravishda boshqara olish yoki aksincha qandaydir voqeani amalga oshirish sifatida namoyon bo‘ladi. U faqat insonga xosdir. Bunday irodani Abu Nasr Forobiy ezgu iroda, deb ataydi. Shuning uchun ham alloma “Ezgu irodaning mohiyati amaliy aqlga mansub bo‘lgan hur irodadir”47 deb yozadi. Ilmiy-ijodiy faoliyat murakkab irodaviy harakatlar, avvalo, anglash va masalani qo‘yish, rejalashtirish va uni amalga oshirishni nazarda tutadi. Irodani ruhning bir elementi sifatida ta’riflar ekan, Platon uni bilishning zaruriy sharti deb hisoblagan48. Foma Akvinskiy esa irodaga axloqiy – diniy ma’no bergan va uni ruhning buyuk ezgulikka yetishishdagi barcha to‘sqinliklarni yengishga imkon beruvchi qobiliyat deb atagan. Faylasuf fikriga ko‘ra, iroda tajribasi jasorat va mo‘tadillikda (o‘z- o‘ziga bo‘lgan munosabatda), adolatda (boshqalarga bo‘lgan munosabatda), agar uning bilish qadriyati ustida gap ketayotgan bo‘lsa – 47 Форобий Абу Наср. Фозил одамлар шаҳри. - Тошкент: Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси, 1993.- 108 б. 48 Платон. Собрание сочинений в 4-х тт. Том 2. Философское наследие. – М.: Мысль, 1993. - 27 с. donoligida namoyon bo‘ladi49. Kant irodani amaliy aqlning boshqaruvchi (sozlab turuvchi) asosi deb hisoblaydi50. Fixte iroda tushunchasiga siyosiy ma’no berdi va iroda, ijtimoiy hayotdagi siyosiy o‘zgarishlarning harakatlantiruvchi kuchidir51 - deb ta’kidlaydi. Klassik falsafada iroda mavzusi falsafiy irratsionalizm falsafiy ratsionallik bilan raqobatlasha oladigan darajaga kelgunga qadar e’tibordan chetroqda qolgan. Xususan, Shopengauerning iroda mavzuini tushunish va tushuntirishda qilgan barcha urinishlari irodaning sifatlarining garmoniyasi g‘oyasi bilan sug‘orilgan edi: bu sifatlar – tanaga va ruhga xosligi, irratsionalligi va ratsionalligi, bilib bo‘lmasligi va bilish mumkinligi kabilarda namoyon bo‘ladi. U irodani «narsa o‘zida» deb e’lon qiladi va uning tabiatini tushuntirib berishga harakat qildi: «irodaning hayotga bo‘lgan teologik (maqsad) ma’nosini ochib berishga intildi va «olamni irodaning ifodalanishi»52, - deb tushuntirdi. Iroda ma’lum amaliy xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Bularga harakatchanlik, mustaqillik, keskirlik, qat’iyatlilik, sabr-toqatlilik va o‘z-o‘zini boshqara olish kabilar kiradi. Ijodni sabr deb biluvchilar va uni ruhlanish deb biladiganlar o‘rtasidagi munozara juda qiziq. Misol uchun Lev Tolstoy Byuffonning “Daho bu – sabr” degan fikrini yaxshi ko‘rgan. V.G.Belinskiy esa yozadi: “Daho Byuffon aytganidek, yuqori darajadagi sabr emas, chunki sabr (chidash) vositalikni ta’minlovchi ezgulikdir”53, deb ta’kidlaydi. Bu mutafakkirlarning har biri o‘zicha haq. Ijod bu chidam, ham ruhlanish, ham mehnat, ham rohatlanish, ham “ijod azoblari”, ham “ijod quvonchi” hamdir. J.Fure bu haqida shunday yozadi: “Xudo bizga mehnatni sevishni buyuradi, lekin u birinchi navbatda mehnatni yoqimli qilib qo‘ysin”54. Furening bu fikrida, insonning azaldan shunchaki mehnatga emas, balki foydali va yoqimli, mehnat, hordiq va lazzatlanishni birlashtiruvchi ijodiy faoliyatga intilishi namoyon bo‘ladi. Axir aynan ijod mehnatni yoqimli qiladi. Va aynan ijod inson faoliyati mohiyatini 49 Пол Стретерн. Фома Аквинский за 90 минут. – М.: Аст, Астрель, 2005. – 45 с. 50 Кант И. Критика чистого разума. СПб.: Изд-во "Таум-аут", 1993. С. 51. 51 Фихте И. Несколько лекций о назначении ученого. Назначение человека. Основные черты современной эпохи. Сборник. Пер. с. нем. Минск Попурри 1998. - 80 с. 52 Шопенгауэр А. Мысли. – СПб. Азбука-классика 2006. - 192 с. 53 Тихонова Е.Ю. Человек без маски. В.Г.Белинский: Грани творчества –М.: Совпадение 2006г. 279 с. 54 Харди Г.Г., Рогозинский В.В. Ряды Фурье. –М.: КомКнига 2006. - 152 с. tashkil qiladi. Shunday qilib, iroda katta kuch sifatida ijodni faollashtiradi, olimning yuqori natijalarga erishishi va yana ijodiy shaxsiyatining yuksalishiga ham olib keladi. Ilmiy-tadqiqot faoliyatining muhim mexanizmi tafakkur asosida inson borliqni chuqur va har tomonlama bilish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Chunki, tafakkurda predmet va voqealarning belgilari va ularning o‘zaro bir-biriga qonuniy bog‘lanish holatlari, umumiy va xususiy jihatlari yorqin namoyon bo‘ladi. Ilmiy izlanish jarayonida olim ixtiyoriy yoki beixtiyor yaratuvchanlikka yo‘naltirilgan hayol suradi. Bu esa uning yaratuvchilik qobiliyati va qiziqishining oshishiga olib keladi. Konstruktiv asosga ega bo‘lgan xayol olim ijodiy faoliyatining yuqori cho‘qqilaridan biri bo‘lgan ilhomlanish jarayoniga olib boradi. Bu holat undagi eng ko‘tarinki ruhiy holatni ifoda etadi. Ilhomlanish jarayoni go‘yo ijodiy, ma’naviy, jismoniy jihatdan qattiq bosim berganday tuyulsa-da, lekin amaliy jihatdan ancha ahamiyatli hodisadir55. Aytish mumkinki, ijod bu buyuk topishmoq va shu bilan birga buyuk baxt hamdir. Biroq bu holatdagi odamlar uchun (yoki bu holatda ko‘proq tura oladigan odamlar) baxtiyorlikni his qilish ham o‘ziga xosdir. Shu vaqtgacha ehtimol har bir odam ijod holatini boshidan o‘tkazgandir. Ijod sirli va orombaxsh hodisadir. Ijodning yuqori cho‘qqisiga chiqqanida inson vaqt to‘xtab qolganligini his qiladi. Uning yuragi (qalbi) bezovtalanadi, bir nima o‘zining taxmin qilganidek amalga oshsa, u bundan boshqa baxt bo‘lmasligini his qiladi. Bu jarayonda inson ko‘pincha (o‘zi bilmagan holda) o‘zining olamini qurishni davom ettirayotgan buyuk yaratuvchidek his etadi. Ijodiy ilhom tajribasi asosida, odamdan oliy ijodiy ibtido bevosita insoniy ijodiy harakatga o‘tadi va u bilan o‘zaro uyg‘unlashgan holda, inson o‘zini yaratuvchi deb anglaydi; bu degani u o‘zining kelib chiqishini hayotning ijodiy ibtidosi bilan bog‘laydi va ijodning sirli metafizik jarayonidagi ishtirokini qabul qiladi. Bundan ko‘rinadiki, inson ko‘proq aynan yaratuvchanlik bobida o‘zini «Xudoning o‘xshash timsoli» sifatida ko‘radi. Darhaqiqat, haqiqiy ijodkor 55 Ошо. Творчество. Высвобождение внутренних сил. –СПб.: Весь 2006. - 192 с. insongina Xudo bergan ne’matlardan o‘rniga qo‘yib foydalana olishi zarurligi, uning o‘ylagan narsasi o‘rniga kelajakda butunlay boshqacha holat ro‘y bermasligiga erishishi, ilmu salohiyatni odam bolasi o‘ziga o‘xshaganlarni ezish uchun emas, balki ezgulikka yo‘naltirishi lozimligini chuqur anglab yetadi. M.Abdullaeva va G.Pokachalovlar ilhomlanish jarayonining quyidagicha konseptual tahlilini qayd etib o‘tadilar “Ilhomlanish – bu ongli faoliyatning anglash murakkab bo‘lgan holati, bilim shaydosiga aylanish, his-tuyg‘ular, hayajon, intellektual ishdagi ijodiy faollikning intensiv namoyon bo‘lishidir. Biroq ilhomlanish ongli va ratsional hodisalarga hecham qarama-qarshi turmaydi. Ushbu insonning mohiyatan ma’naviy bo‘lgan kuchlari birlikda amal qiladi, faqatgina ijodiy jarayonning konkret holatida ulardan biri ustunlik qilishi mumkin. Chinakam olim – u haqiqatan ham shoir, ham yaratuvchi. Olim bo‘lish – hayot tarzi, vaqtga ega bo‘lmagan ish. Ilhomlanishni nima qo‘llab-quvvatlashi – jumboq. Kimdadir u mavjud, kimdadir esa yo‘q va bo‘lmaydi ham. Bunday inson, hatto muayyan qobiliyatlarga ega bo‘lsa-da, butun borlig‘ini mehnatga bag‘ishlashga intilmay yashaydi. Ilhomlanish g‘oyalarni vujudga keltiradi, uning yo‘qligi esa fanga nisbatan ishonchsizlik, ijodga nisbatan pessimistik munosabatga olib boradi. Adolatli ta’kidlanganidek – “yosh pessimistdan yomoni bo‘lmaydi”. Agarda yosh mutaxassis tadqiqot faoliyatiga skeptik yondashsa, u holda u darhol o‘z kuchiga qo‘shimcha omillarni qidirishi zarur. Dogmalarga bog‘lanib qolishga intilish fikr erkinligini qo‘llab-quvvatlamaydi, balki aksincha, ijodga to‘sqinlik qiladi. F.Kyuri ta’kidlashicha, eski laboratoriyalarda yashirin boyliklar mavjud bo‘ladi: bular an’analar, suhbat va ta’lim jarayonida to‘plangan ma’naviy va axloqiy resurs, hatto oddiygina shaxsiy ishtirok. Muayyan vaqtda ushbu zaminlarning majmui amalga oshirilgan kashfiyotni daf’atan to‘g‘ri talqin etishga imkon beradigan zarur sharoitlarni yaratadi. Uzoq an’analarga ega bo‘lgan laboratoriyalarda mehnat qiladigan olimlar ko‘pincha, o‘zlari anglamagan holda u yerdagi yashirin boylikdan foydalanadilar. Ilhomlanish fikrning doimiy ishlashi bilan birga “ilmiy dastgoh” yonidagi ish mobaynida keladi. Fanda samarali mehnat – har kunlik, har soatlikdir. Ijod uchun zarur bo‘lgan ilhomlanish boshqa hodisalar kabi atrofdagilar qo‘llab- quvvatlamasa, so‘nadi. Ilhomlanish dangasalar huzuriga kelishni yoqtirmaydi”56. Avvalo shuni aytish kerakki, ijodkor o‘ziga xos, alohida o‘z ijodiy yangiligi kabi ham noyobdir. Uni o‘rganish – fanning, ayniqsa falsafaning ham yirik muammolaridan biri. Chunki u ijod qilayotgan paytida qandaydir irratsional yoki noratsional, aql vositasida tushunib bo‘lmaydigan holatga, o‘zini o‘zi emas, balki, boshqa nimadir boshqaradigan jarayonga kiradi, o‘zini vaqt va makonning hukmdoridek his etadi. Aksariyat faylasuflar uni ilhom deb ataydilar. Ilhom esa Platon aytganidek, ilohiylik bilan bog‘lanish, ilohiy vaqt doirasiga tushish demakdir57. Ilmiy-tadqiqot faoliyatida xotira xuddi hissiyot kabi ilmiy-ijodiy faoliyatning reproduktiv kuchi hisoblanadi. U o‘zida aqliy va ruhiy nazariy va empirik bilimlarini saqlaydi. Zero, xotirada, yodda saqlashsiz ob’ektiv voqelikni idrok etib bo‘lmaydi. Darhaqiqat, xotira ob’ektiv voqelikni to‘g‘ri aks ettirishga xizmat qiladi. Xotira asosida olim o‘tgan voqelikni ko‘rganlarini, anglaganlarini va taassurot materiallarini tizimlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Insonga yoddan chiqarish xosdir. Chunki uning xotira mexanizmlariga voqealar, dalillarni bir umr yodda saqlash, ba’zilarini umuman yo‘qolish, ba’zilarining qisman yo‘qolishi xos. N.Jo‘raevning fikricha, “Xotiraning ma’naviy qudrati, insonni yaxshilikka da’vat etuvchi va ezgulikka chorlovchi mo‘jizasi shundaki, u tafakkur, aql-idrok va tushunchalar orqali o‘tmishni anglashga, o‘rganishga va undan ijobiy xulosalar chiqarishga, o‘z taqdirini, kelajagini ana shu xulosalar asosida yo‘lga qo‘yishga imkon beradi”58. Xotira ong omili sifatida insonga o‘zining hayotiy faoliyati tajribasini tasvirga olish, saqlash, qayta tiklash va boshqalarga uzatish imkonini beradi. Shu ma’noda, 56 Абдуллаева М., Покачалов Г. Философские проблемы методологии науки: Отдел Институт Философии и права им. И.М.Муминова АН Руз.. – Т.: 2006. – 14-15 с. 57 Платон. Собрание сочинений. В 4-х томах. Т. 1. Под общ. ред. А.Ф. Лосева и В.Ф. Асмуса. –СПб.: Издательство Олега Абышко 2006. - 632 с. 58 Жўраев Н. Миллий истиқлол ғояси ва тарихни англаш.//Жамият ва бошқарув, 2003, №2. –Б. 5. E.G‘.G‘oziev xotiraning ko‘plab psixik jarayonlarga zamin tayyorlovchi ruhiy holat sifatidagi murakkab, keng qamrovli xarakteri, shuningdek, unga unutish hamda ma’lumotlarni ijodiy qayta ishlashdek xususiyatlar xosligini59 alohida ta’kidlab o‘tadi. Insonning ijodiy faoliyatida o‘tmish tajribasini hozirgi zamonda qayta tiklash va kelajakni prognoz qilishda xotira muhim o‘rnini bildiradi. Xotiraning prospektiv strukturalari odamlarni kelajak istiqbollariga yo‘naltiradi, uning muhim belgilarini prognozlaydi. Avvaldan e’tirof etish kerakki, kelgusini prognozlashning va hayot istiqbolining haqiqatga yaqinligi ko‘p jihatdan o‘tmish tajribasi resurslariga bog‘liq bo‘ladi. Aytish mumkinki, insonning prognozlash qobiliyatlariga o‘tmish tajribasini egallash, o‘zlashtirish va orttirish xosdir. Ular o‘z-o‘zicha hayotning izlanayotgan maqsadlariga erishish uchun ishonchli kafolat berolmaydi, ularning prognozi hali natija degani emas. Prognozlash – ancha murakkab muolaja. Tanlanayotgan istiqbolning yangiligi o‘tmish tajribasi ma’lumotlarini taqqoslash asosida aniqlanadi. Eski yoki ishlayotgan yo‘llar, qoliplar, stereotiplar, shuningdek, ideallar, me’yorlar va qadriyatlar hayotiy ehtimollarni bilish, muloqot va boshqalar shular jumlasidandir. Lekin bular prognozlashning mazmunini ayniylashtirish uchun asos bo‘lolmaydi. Shuning uchun ham ehtiyojlari qanoatlantirilmayotganiga ishongan holda inson o‘zining hayotiy istiqboliga doir turli yangi imkoniyatlarini belgilaydi. Ularni ishlab chiqish va muhokama qilish natijasida eng yaxshisini tanlashga imkon yaratadi. Kelajak loyihasining ko‘zlangan maqsadga erishish uchun odamlarning mavjud vaziyatlarga (vositalar)ga mosligining ta’minlanishi eng yaxshi istiqbol hisoblanadi. Iste’dod shaxsning individual-psixologik xususiyatlaridan biri bo‘lib, asosan ilmiy izlanish jarayonida eng katta kuch sifatida faol ishtirok etadi. Iste’dod insonning o‘zida tug‘ma anatomik va psixofiziologik o‘ziga xosligida namoyon bo‘ladi. U ma’lum shart-sharoitlardagina shakllanadi, o‘sadi: ular – atrof muhit, faol harakat va shu kabilardir. Bilim ilmiy-ijodiy faoliyatning asosiy bosh 59 Ғозиев Э.Ғ. Хотира психологияси.- Тошкент: Университет, 1994. –Б.4. komponenti hisoblanadi. Chunki bilim asosida inson ob’ektiv reallikni bilish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bilim – bu ob’ektiv voqelikning sub’ekt ongida chuqur va har tomonlama aks ettirishdir. Olim ob’ektiv voqelikni har tomonlama yaxshi bilishi, o‘zining aqliy dalillari orqali isbot ettirmog‘i lozim. Iste’dod, birinchidan, daholar tomonidan yaratilgan narsani rivojlantiradi va ikkinchidan, yangi daholar yaratilishi uchun zamin yaratadi. Boshqacha aytganda, iste’dod – yangini yaratuvchi, lekin bu yangi – daho tomonidan yaratilganning konkretlashgani yoki daho yaratadiganga yangi manba yoki ma’lumot olib kirilganidir. Iste’dod – ijodiy evolyusioner, ijodiy evolyusiya sub’ektlari demakdir. Ular turli darajalarda bo‘ladi: katta yoki kichik (shunchaki iste’dod – katta iste’dod) ko‘rinishlarda bo‘ladi (sifatiga qarab). Ijodiy qobiliyat esa insonlarga kerakli bo‘lgan qandaydir yangilikni ochish yoki yaratish demakdir. Ilohiy ne’mat esa qobiliyatni, iste’dod, daholikni tasodifan yuzaga keltiruvchi transsendental hodisa, ya’ni ilohiy ne’mat bu – “Xudo bergan” tuhfadir. Ehtiros ijod jarayoniga tegishli bo‘lgan biror narsani qadriyat sifatida baholash yoki bilish usuli deb ta’riflanadi60. Ijodiy izlanishdagi insonning zavqi ong va ongsizlikning yuqori energiya manbalarini eslatadi. Chunki ular inson ongli faoliyatining, uning muloqoti, bilishi, ijodining kuchli motivlarini o‘zida mujassamlashtiradi61. Zavq mexanizmlari odatda ong tomonidan qiyinroq anglanadi. Zero, ijodiy faoliyatda tug‘ilgan zavq o‘z kelib chiqishining ongsizlik mexanizmlarining sirli tabiatini saqlab qoladi. Zavq – shahvatlarda (hirs) kognitiv asos ikkinchi planga o‘tadi va energetika yetakchi rol o‘ynaydi, ya’ni u hirs, zavq(u-hirs, zavq) ong va ratsionallikni «qamrab» oladi. O‘z hirsi, zavqiga asir bo‘lgan odam o‘z – o‘zi bilan cheklanib qoladi, o‘z ichki dunyosiga berilib ketadi. Shuning uchun zavq nafaqat tashqaridan intilish bilan bog‘langan, balki u bostirilishi, so‘ndirilishi ham 60 Бурбо Л. Эмоции, чувства и прощение. – М.: ИД «София», 2006. - 144с. 61 Гаман И.Г., Якоби Ф.Г. Философия чувства и веры. Сост. вступ.ст. , Пер.с нем. : С.В.Волжина. –СПб.: Санкт-Петербург 2006. 487 с. mumkin. Yoki inson ongsizligining eng chuqur xilvatxonalariga «berkinishi» ham mumkin. Agar o‘zining ratsional fikrlarini inson emotsiyalari bilan boshqarsa, ularning ta’sirini tekislasa, aksincha, ongning o‘y, shubha, ishonch, umidda shavq belgilovchi rol o‘ynashi mumkin. Hirs aqlli odamni ham qo‘zg‘atib yuboradi va u shubhaga tushishi mumkin. Shubha o‘zining boshlang‘ich yetilish bosqichlarida ongning emotsional strukturalari vositalarida amalga oshadi62. Shubha – bu insonning ijodiy izlanishlari oqibatida ilgari egallagan bilimlarini qayta ko‘rishga, qadriyatlarni qayta baholashga undaydigan emotsional holatdir. Emotsionallik ma’nosida shubha ong aktlarining manbai, harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. O‘z navbatida, shubha ongning ishonch va umidga o‘xshash holatlaridan ancha farq qiladi. Shubhadan farqli ravishda ishonchda yashirin emotsional zo‘riqish mavjuddir. Insonning haddan tashqari manfaatdorlik holatini ifodalar ekan, ishonch insonning biror-bir narsaga, biror kishiga mutlaqo imoni komil bo‘lgani uchun, unda hech qanday shubhaga o‘rin qolmaydi. Ishonchda bilim elementlari emotsional ongga «payvandlangan», uning strukturalarida shunday «sochilgan»ki, ular bir-biri bilan mutlaqo bog‘lanmagan holatda namoyon bo‘ladi. Ishongan odam ongining zohiri mutlaqo sokin ko‘rinadi, hatto aql ma’nosida ham shunday namoyon bo‘ladi. Ishonchning emotsionalligi – uning chuqurlik xususiyatidir. Ta’rifiga ko‘ra ishonchda shubha bo‘lmaydi, chunki shubhalanuvchi odam – ishonmaydigan odamdir. Ijodiy izlanish jarayonida umid fenomeni ongning shunday holatiki, u kelajak obrazi sifatida gavdalanadi63. Umid ishonch bilan mustahkam bog‘langan. Umid ongga ishonch bilan birga kiradi. Umid ratsional xarakterga ega, chunki kelajak obrazini yaratishda unda kognitiv omillar ham ishtirok etadi. To‘g‘ri, umid obrazi bo‘lgan bunday kelajak obrazi ancha xiralashgan bo‘ladi. Agar umid obrazining shakllanishida bilimlar kam bo‘lsa, bu obraz juda mo‘rt bo‘ladi va hayotning real qiyinchiliklariga urilganda choklari so‘kilib ketadi. Agar umid obrazi ishonchga va 62 Селигман М. Новая позитивная психология: Научный взгляд на счастье и смысл жизни. Пер. с англ. – М.: София, 2006. - 368 с. 63 Шаховский В.И. Лингвистическая теория эмоций: Монография. –М.: Гнозис. 2008. - 416 с. uning emotsional – qadriyatli resurslariga tayansa, u insonning yashashiga va hatto eng fojiali hayotiy vaziyatlardan ham chiqib ketishiga yordam beradi. Ijodkor odam o‘z navbatida fidoyi bo‘ladi. Ayni shu ma’noda, Erkin A’zam “Ijod – bu o‘zini qiynash, mashaqqat chekish, huzur-halovatdan voz kechish, tom ma’noda fidoyilik demakdir”64 deb yozadi. Biroq bunday fidoyilik insonga obro‘- e’tibor keltirishi yoki ba’zi hollarda qimmatga tushishi ham mumkin. Chunki uning g‘oyalari ko‘p hollarda zamonga sig‘maydi, natijada u zamon bilan kurashadi, millatni, insoniyatni yangi, o‘z zamonasidan yaxshiroq zamonga chaqirib yashaydi va baxtini shunda ko‘radi. To‘g‘ri, u ham badavlat, huzur- halovatda yashashni xohlaydi, lekin unga berilgan iste’dod uni o‘z yo‘liga soladi, inson baxti uchun, inson erki uchun kurashga chaqiradi va u murakkab shaxsga aylanadi. Ijodkor shaxsining murakkabligi shundaki, unda bir emas, ikkita “men” yashaydi. Birinchisi, tashqaridan qaraganda ko‘zga tashlanadigan, siz bilan bizning oramizda yuradigan, jamiyat qonun-qoidalari, milliy urf-odatlar oilaviy yoki kasbiy shart- sharoitlar mezonlari bilan, to‘liq bo‘lmasa-da, ma’lum ma’noda o‘lchanadigan va baholanadigan “men”. Ikkinchisi, hech qaysi qonun-qoidani tan olmaydigan ichki – botiniy “men”, uni yuqoridagi mezonlar bilan o‘lchab, baholab bo‘lmaydi. Birinchi men hamma odamlarga xos. Ikkinchi “men” esa faqat ijodkorda mavjud bo‘ladi. U ko‘zga tashlanmagan, lekin his etilgan holda ijod falsafasining ham mohiyatini tashkil qiladi. Ijodkordagi birinchi va ikkinchi “men”ning o‘zaro kurashida ikkinchisi doimo g‘olib chiqadi. Biroq bu kurashda jamiyat, zamon, siyosiy tuzum tomonidan aralashuv ro‘y berib, birinchi “men” g‘olib bo‘lsa, u holda vujudga kelgan g‘oya hech qachon yuksak ijod namunasiga aylanmaydi. Mazkur aralashuv, shubhasiz, ijodkorning “ixtiyori” bilan amalga oshadi. Lekin bu ixtiyor hech qachon erkin bo‘lolmaydi; unda qo‘rquv, hadik, ilinj, ruju singari salbiy hissiyotlar talab darajasiga ko‘tarilib, erkinlikni ixtiyordan ajratib tashlaydi. Natijada erkinlikdan mahrum bo‘lgan ixtiyor, ya’ni majburiyat ostida yaratilgan g‘oya muallifni ham, 64 Эркин Аъзам. Адабиётга эътибор – маънавиятга, келажакка эътибор // Тафаккур журнали, 2009. № 3. VII. idrok etuvchini ham qoniqtirmaydi, haqqoniylikdan yiroq, soxtalik namunasiga aylanadi. Ijodkorda ta’til yo‘q, sayohatda ham, uyida ham baribir ishlayveradi, eng qizig‘i, bu yo‘lni u o‘zining erkin ixtiyori bilan tanlaydi, uning tarjimai holi iste’dod va mehnatdan iborat, uning mahorati iste’dod va mehnatning uyg‘unligidan vujudga keladi. Ijodkor shaxsining alohida ruhiy holati sifatidagi yana bir o‘ziga xosligi uning yolg‘izligi, u oila bilan yashaganda ham o‘zini yolg‘iz his qiladi, iloji boricha o‘zini odamlardan olib qochishga intiladi. Bunday hodisa oddiy odamlarda o‘z “men”idan yiroqlashishni, tushkunlikni, xafaqonlik holatini paydo qiladi. Ijodkor shaxs uchun esa bu ixtiyoriy hodisa, ijodning sharti hisoblanadi. U aynan mana shu yolg‘izlikda o‘zining mohiyati – ikkinchi “men”i bilan topishadi. Ayni paytda bu “men” go‘yo ijodkorning vujudidan uzilib chiqqandek, xatti-harakatlarini boshqarib turadi. Ilmiy ijodga xos dunyoqarashning qimmati uning nazariy, amaliy, maqsadli, munosabatli tomonlarining birligi bilan belgilanadi. Bu birlikning natijasi sifatida ong va ijodning uyg‘unlashishini keltirish mumkin. Chunonchi, ijodiy faoliyat olib borayotgan sub’ekt ham tirik jonzotdir. Zero, ilmiy-ijodiy faoliyat olib borayotgan sub’ekt o‘zining qarama-qarshiliklari, fikri-xayoli, dunyoqarashi, nuqtai nazari bilan ham tirikdir. Bundan ko‘rinadiki, ijod qilayotgan har bir sub’ekt o‘zining ongi va jismida o‘z faoliyatiga oid har bir murakkab voqelikni seza oladi. Biroq bu jarayon nafaqat ilmiy ish tarzida, balki hayotiy tajribasida ham sinab ko‘rilgan bo‘lishi kerak. Binobarin, shaxsning tuzilishi Kant aytganidek, uning estetik, nazariy va amaliy nuqtai nazaridan iborat65. Shaxsning dunyoqarashi uning qiymatiga munosabatini bildiradi. Bu munosabatlarda hamma qarama-qarshiliklar mavjud bo‘lib, inson mantiqiy fikrlashi bilan ularni yechadi. Ijodning muhim sharti – o‘z-o‘zini ijod qilishdir. Zero, odam – har qanday ijodiy harakat manbai bo‘lib, u shunday ijodiy faoliyat orqaligina jamiyatning haqiqiy ma’naviy boyligini oshiradi. Ijod insonni aqlliroq, mehribonroq, ruhini esa balandroq qiladi. Ijodiy faoliyatdagi o‘z-o‘zini yaratish – insonning har bir 65 Кант И. Антропология с прагматической точки зрения. – М.: ЛКИ, 2010. - 200 с intilishida har bir harakatida namoyon bo‘ladi. Shuningdek, ezgulik bilan yo‘g‘rilgan ijod asosida inson o‘zining odamiyligini maksimum ifodalashga intiladi. Doim atrof muhitga nisbatan e’tiborli, ochiq chehrali, tetik, mehribon, sevuvchi va seviluvchi bo‘lishga intiladi. Ayni shu ma’noda, ijod bu alohida faoliyat bo‘libgina qolmay, hayot usuli hamdir. Ijodkor o‘zining asarini yaratadi, biroq birovnikini bayon qilish ijod sanalmaydi. Ammo bu “o‘zi” ijod qilayotgan ijodkor shunchaki individual inson emas, ya’ni u o‘zining sub’ektivligida va ongining shaxssiz – umumiy tashuvchisi bo‘lmasligini anglaydi. Chunki u individual – insoniy ifoda ichida g‘ayb ruhi va ilmi faollashayotganligini his qiladi. Shuning uchun ham ba’zan daholar deyarli ixtiyorsiz holatda ichida qattiq kuch ta’sirida harakat qilayotgan medium sifatida buyuk kashfiyotlar yaratadi. Shuningdek, boshqa paytlarda ham ular mashaqqatli mehnat, ko‘p sonli tajribalar bilan yuqoridan berilayotgan narsani ifodalashga yoki adekvat qabul qilishiga harakat qiladilar. Shunday qilib, ijodiy faoliyat bu faqat yangi mahsulot, qadriyatlar, g‘oyalar yoki kashfiyotlar qilish emas, balki ilohiy irodaning mahsulidir. Shu ma’noda, har qanday inson agar ishiga o‘z shaxsiyati, qalbini bersa, uning hayoti ijodiy jihatdan boy bo‘ladi. O‘z-o‘zini anglash jarayoni bu o‘z-o‘zini ijod qilishning umumiy sharti desa ham bo‘ladi. Chunki o‘z-o‘zini anglash orqali inson o‘z borlig‘ining tub-tubidagi chegaralariga yetib boradi. Agar biz qanchalik ichkariga qarab yo‘l olsak, biron bir chegaraga duch kelishdan ko‘ra borgan sari qalbimiz kengayishini his qilamiz. Shuning uchun ham S.L.Frank, “Ichki aloqa orqali dastlabki haqiqat bilan olam hukmronligida ham ozodlikni, ham uning ijodiy hamkori bo‘lishimizga imkon beradi”66 – deb yozadi. Nazorat uchun savollar 1.Ilmiy ijodning evristik xarakteri olimlar talqinida 66 Қаранг: Франк С.Л. Реальность и человек: метафизика человеческого бытия. –Минск.: Белорусская Православная церковь 2009. - 560 с 2. Ilmiy ijodning o‘ziga xos xususiyatlari. 3. Ilmiy-ijodiy faoliyatning amal qilish xususiyatlari