IJODIY METOD. IJODKOR USLUBI. ADABIY JARAYON REJA: 1. San’at va adabiyotdagi ijodiy metodlar. 2. Romantizm ijodiy metodi. 3. Realizm metodi. 4. Klassitsizm, sentimentalism, naturalism,.. 5. Modernizm va bugungi adabiyot. 6. Ijodkor uslubi va adabiy jarayon. Tayanch atamalar: Ijodiy metod, romantizm, realizm, klassitsizm, sentimentalism, naturalism, modernism, ijodkor uslubi, adabiy jarayon. Individual (o’ziga xos) uslublar yozuvchilarning va muayyan davr adabiyotlarining o’ziga xosligiga bog’liq bo’lganidek, badiiy metod (usul) ham sanatkor yoki san’atkorlar guruhining mushtarak va ayrim belgilariga, g’oyaviy- badiiy saviyalariga, maqsadlariga aloqadardir. Badiiy usul deyilganda yozuvchining voqelikning aks ettirish va baholashdagi asosiy tamoyillari tushuniladi. Uslubdan farqli holda bu tamoyillar sanatkorlarning dunyoqarashi, tutgan yo’li va hayot haqidagi nuqtai nazari bilan uzviy bog’liq bo’ladi. Sanat va adabiyotdagi ijodiy metodlar aslida inson dunyosini uning ilgari anglamagan xaqiqatlarini ko’rsatish borasidagi izlanish yo’llaridir. Tadqiqotlarda so’z sanatida inson dunyosining badiiy gavdalantirishni ikki yo’li: realizm va romantizm yo’li bor, deyiladi. Bu ham aslida inson tabiati bilan bog’liq hodisa sanaladi. Chunki, odam ham real hayot qo’ynida, ham orzu havaslar dunyosida yashaydi. Inson tabiatida mavjud hayot tarziga qanoat qilishdan ko’ra turmushni o’zgartirish istagi uni, yanada yaxshilash havasi baland turadi. Bu havas ayniqsa kishining bolalik, yoshlik kezlarida kuchli bo’ladi. Ehtimol shu sababdandir qadim dunyo adabiyoti asarlarining aksariyati romantizmga asoslangan. Yunon dramaturgi Sofokl Evripid asarlari haqida fikr bildirib, mazkur hodisani bunday sharhlagan: "Men odamlarni ular qanday yashashni istagan bo’lsa, shunday shunday tasvir etaman, u esa odamlarni, ular aslida qanday bo’lsalar, shunday tasvir etadi. "Alpomish" dostonidagi Alpomish, Barchin, Qaldirgoch, Navoiyning "Farhod va Shirin" dostonidagi Farhod kabi ijobiy obrazlar ham inson aslida qanday bo’lishi lozimligini bildirgan, ya’ni orzulardan yaralgan qahramonlardir. Albatta, mavjud hayot hodisalariga munosabat sifatida real turmush hodisalarini ajratuvchi asarlar ham yozilgan. Ularning aksariyati, asosan, tanqidiy, hajviy ruhda bo’lgan. Real hayotga tanqidiy yondashishi esa uni o’zgartirish orzusida tug’iladi. Orzu havaslarni akslantirish esa romantizm metodining asosi sanaladi. Romantizm metodi-hayot haqidagi inson to’g’risidagi orzular ifodasidir. Bu metodda yaratilgan asarlarda xayoliy voqealar, orzulardagi obrazlar asosiy o’rin tutadi. SHoir yozuvchi o’z a’moli (ideali)dagi insonni ko’rsatish uchun qahramonlarshsh real hayotdagidan ko’ra kuchliroq, fidoyiroq, jasurroq qilib gavdalantiradi. "Farhod va SHirin" dostonidagi Farhod obrazi A.Navoiyning chin inson (obrazi) haqidagi orzulari ifodasi sanaladi. Ideal obrazni, ideal hayotni ko’rsatish romantizm metodining bosh xususiyati hisoblanadi. SHuning uchun bu xildagi asarlarda real hayotning o’zidagidan ko’ra boshqacha voqealar ko’rsatiladi. Fonetik syujetli, mifologiya asoslangan asarlar ham romantizm metodiga mansub sanaladi. "Romantizm ijodiy metodi juda murakkab hodisa bo’lib, u XYIII asr oxiri XIX asr boshida Yevropa, Amerika adabiyotida paydo bo’ldi hamda o’zidan avval adabiyot va estetikada hukmronlik qilgan klassisizmga qarshi kurashda shakllandi va rivoj topdi" deyiladi. Biroq sharq adabiyotida romantizm azal-azaldan ustivor bo’lgani aniq. Yoki qadimgi yunon dramaturglarining mavjud jamiyat hayotini o’zgartirish, adolatli shoh haqidagi orzu istaklarini ifodalagan asarlari ham romantizm metodiga mansub. Adabiyotning dastlabki asosi bo’lgan xalq og’zaki ijodidagi ertak, dostonlar ham romantizm metodidagi asarlar sirasiga kiradi. Realizm metodi. Realizm lotincha realis so’z bo’lib, "bor, mavjud narsa, hakiqiy" degan ma’noni bildiradi. Bundan anglashiladiki, realizm dunyoning moddiy jihatlarini qamrab oladigan umumiy tushuncha sanaladi. Realizm ijodiy metodining asosiy xususiyati hayot hodisalarini bor bo’yi bilan ko’rsatish va undagi mavjud nuqson, kamchiliklarni tanqid qilish, deyish unchalik to’g’ri emas. CHunki turmushdagi, kishilar fe’l-atvoridagi qusurlar xususida romantizm yoki klassisizmga oid deyilgan asarlarda ham so’z yuritiladi. Ijodiy metodlarni muayyan tarixi davr doirasida chegaralash ham o’rinsiz. CHunki tanqidiy realizm namunasi deyilgan Maxmurning "Hapalak", Muqimiyning "Tanobchilar" asarlariga o’xshash tanqidiy, hajviy ruxdagi asarlar qadimda ham yaratilgan. Ular hozir ham yozilmokda. "SHarq xalqlari adbiyotida realizmning mustaqil badiiy hodisa sifatida rivoji va gullashi, butunicha olganda, XX asrga oiddir, ba’zi adabiyotlarda esa XX asrga oiddir", degan qarash ilgari surib kelindi. Bu xil kurash aslida Yevropa adabiyoti bilan SHarq xalqlari adabiyoti orasidagi tafovutni, ularning har biri o’ziga xos hodisa ekanligini e’tiborga olmasdan kelib chiqqan. Qolaversa, romantizm adabiyoti tarqqiyotining quyi, romaitizm yuqori bosqichi emas. Realizm romantizmnmng inkor etmaydi. Ularning har ikki biri maqsad-hayot qodisalari va inson dunyosining (yillarini) ko’rsatishning o’ziga xos yo’llaridir. SHuning uchun XX asr jahon adabiyotining eng yetuk namoyondalarida realizm va romantizm ijodiy metodi uyg’unlashib ketgan. Masalan, Mixail Bulgakovning "Usta va Margarita", CHingiz Aytmatovning "Asrni qaritgan kun", "Qiyomat", Gabriel Garsia Markesning "Yolg’izlikda yuz yil" kabi romanlarida hayotning real hodisalari bilan rivoyat, afsonalar kabi qahramonlarning xayol, tushdagi voqealar yaxlit olam sifatida gavdalantiriladi. Romantizm va realizm ijodiy metodiga xos yetakchi xususiyatlarning o’zaro birikib, yaxlit badiiy olamni namoyon etish qadim SHarq adabiyogi namunalari, xususan, Firdavsiyning "SHohnoma", Navoiyning "Hamsa" dostonlarida ham kuzatiladi. Masalan, SHirin mamlakatida tog’li joyda ajoyib saroy, ko’shklar barpo etilgani, kanal qazuvchilarning mashaqqat bilan mehnat qilgani real voqelikka muvofiq keladi. Klassisizm lotincha classicus so’z bo’lib, "namuna", "ibrat" degan ma’noni anglatadi. Bu metod vakillari o’tmish adabiyot namoyandalari asarlarini o’zlari uchun mezon, ibrat namunasi deb qaraganlar. Klassitsizm XVII asr avvalida Frantsiyada Lyudovik o’n to’rt zamonasida absolyutizm avj olgan davrda kelib chiqqan adabiy oqim bo’lib, u qadimiyat obidalariga o’xshash yuksak san’at namunalarini ijod etishni talab etadi. Klassisizm vakillari ijodida mamlakat, vatan manfatlarini ko’zlash, kuchli, yorqin, yirik xarakterlarni aks ettirish birinchi o’rinda turadi. Klassitsist yozuvchilar Rim va Gretsiya san’atining yuqori bosqichiga ko’tarilgan davrida yaratilgan asarlarni, klassik adabiyot asarlarini yuksak namuna sifatida qabul qiladilar. Ular Esxil, Sofokl Evripid tragediyalariga ergashib, qahramonlik ruhidagi poema va tragediyalar ijod etishadi. Klassitsizm nazariyotchilaridan biri frantsuz adibi va adabiyotshunosi N.Bualo (1636-1711): "Adabiyot saroy va shahar uchun yaratilishi kerak" deydi. Klassitsistlar ta’biricha, adabiyotda hamma narsa anik va qat’iy qoida asosida ko’rsatilishi lozim. Klassitsizm estetikasining talablaridan yana biri "uch birlik"dir. Yana dramada gavdalantirilayotgan hodisa bitta yaxlit syujet tarzida gavdalantirilishi ("harakat birligi"), voqea bir joyda bo’lib o’tishi zarur ("joy birligi" talabi), voqea yigirma to’rt soat ichida yuz berishi ("vaqt birligi") lozim. Borliqda aynan bir-biriga o’xshash biron bir hodisa mavjud emas. Jumladan, odamlar ham qiyofa-ko’rinishi, fel-atvori, qiziqishlari, hatti-harakatlariga ko’ra bir- biridan farq qiladi. CHunki betakrorlik borliqning bosh xususiyati sanaladi. Kishilarning harakat, faoliyati ham ana shu haqiqatni tasdiqlaydi. Odamlar bo’y- basti, ovozi, qobiliyati, irodasi kabi jihatlariga ko’ra bir-biridan aniq ajralib turadi. Hatto bir ota-onaning farzandi bo’lgan egizaklar ham bir-biriga aynan o’xshamaydi. Yozuvi bir xil kishilarni topishga urinish ham befoyda. CHunki har bir odamning o’ziga xos "xat"i bo’ladi. Ijodkor uslubini ham ma’lum ma’noda ana shunday "xat" deyish mumkin. Yozuvchi, shoirning "xat"i uning asarlari tilida, qahramonlarining so’zlash tarzida, voqealarning tanlab olinishi va bayon etilishida namoyon bo’ladi. SHuning uchun ham F.Dostoevskiy romanlari bilan L.Tolstoy yoki A.CHexov asarlari bir-biridan farq qiladi. "Qutlug’ kon" Oybekning, "O’g’ri" va "Bemor" Abdulla Qahhorning qalamiga mansubligi aniq bilinadi. SHe’riyatdan xabardor ziyrak kitobxon Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, Rauf Parfi she’rlarini bemalol "tanishadi". Uslub-ijodkor xayolotining namoyon bo’lish tarzi ham sanaladi. Yozuvchi, shoir voqealarni, qahramonlarni, ular yashaydigan manzil manzaralarini qanday tasavvur qilsa, shunday ifoydalaydi. Oybek qahramonlari harakatlanadigan joylarni jamiki ko’rinishlari bilan keng bayon etadi. Personajlar qiyofa, holatini batafsil suratlantiradi. Abdulla Qahhor esa qahramonlari turgan joyni ham, ularning holati, ahvolini ham ixcham, lo’nda, eng muhim jihatlariga e’tiborni qaratgan holda tasvirlaydi. Metod (yunon. methodos — tadqiq qilish usuli) — hayotni estetik o’zlashtirish, uni badiiy ifodalash va baholashning umumiy tamoyillari. Bularning eng muhimlari: metod — "voqelikni aks etgiruvchi usul", "hayotni tipiklashtirish tamoyillari", "asar g’oyasini tashuvchi obrazlarni qiyoslash va rivojini ko’rsatish tamoyili", "obrazli vaziyatni hal etish tamoyili", "yozuvchining hayot hodisalarini tanlash va baholash tamoyili", "san’atning voqelikka ijodiy munosabati (qayta yaratish)ning umumiy tamoyillari" va hokazo. Bu belgilar, bizningcha, bir-birini to’ldiradi va metod haqidaga umumiy tasavvur hosil qilishimizga ko’mak beradi. Xullas, metod yozuvchilarga asar yaratish uchun zarur bo’lgan estetik tamoyillarni aniqlab beradi. Busiz badiiy ijodni tasavvur qilib bo’lmaydi. Akademik I.O.Sultonov aytganidek, ijodiy metod masalasi, dastavval, san’atkorning hayotga, voqelikka munosabati masalasidir. SHunga ko’ra, u yoki bu davr adabiyoti metodini o’rganishda shu davr so’z san’atkorlarining zamon hodisalariga qanday munosabatda bo’lganligini kuzatish kerak. Yana bir masala: adabiyotshunoslikda "metod", "badiiy metod" va "ijodiy metod" atamalari ishlatiladiki, bular, asosan, bir-birining sinonimi ekanligini inobatga olmoq kerak. Ammo adabiyotshunosliqda qo’llanilayotgan "yozuvchining badiiy metodi" ("Oybek realizmi", "Abdulla Qodiriy realizmi"...) va "yozuvchilarning muayyan guruhini birlashtiruvchi badiiy metod" tushunchalari bir-birining sinonimi emas. Bu o’rinda badiiy tafakkur taraqqiyotining muayyan bosqichida yozuvchilarni bir guruhga uyushtirib turadigan ijodiy metod haqida fikr yuritmoqdamiz. Ijodiy metod dunyoqarash, estetik ideal, badiiy mahorat kabi masalalar bilan uzviy aloqada bo’ladi. (Mazkur darslikning badiiy adabiyotda tipiklashtirish va g’oyaviylik masalalariga bag’ishlangan bobida metod, iste’dod va dunyoqarashning o’zaro munosabati haqida, qisqaroq bo’lsa-da, to’xtalib o’tganmizki, o’sha fikrlarni bu o’rinda yana bir karra eslash foydalidir). Badiiy metodni o’rganish jarayonida metodni uslub bilan qiyoslash usulidan foydalanish mumkin. CHunki, bu usul badiiy metodni ham, individual uslubni ham aniqroq va osonroq tushunib olishga qulaylik tug’diradi. Metod va uslub, birinchidan, bir- biriga uzviy bog’liq, ikkinchidan, ular aynan bir narsa ham emas. Prof. L.I.Timofeev yozadi: "Metodda eng avvalo, yozuvchini boshqa, o’ziga yaqin yozuvchilar bilan bog’laydigan umumiy narsalar ko’zga tashlanadi, uslubda esa ularni bir-biridan ajratib turadigan tomonlar: uning shaxsiy tajribasi, iste’dodi, nutq ohangi va hokazolar ko’zga tashlanadi". "Metod uslubga nisbatan umumiy xarakterga ega, — deb yozishgan N. SHukurov va SH. Xolmatovlar, — metodni obrazli ma’noda sahna deb faraz qiladigan bo’lsak, uslub shu sahnada qo’yiladigan spektakldir. Spektakllar bir-biriga hech qachon o’xshamaganidek, uslublar ham hech vaqt bir-biriga o’xshamaydi". Haqiqatan ham "uslub" deganda har bir yozuvchi ijodining faqat o’zigagina xos, takrorlanmas g’oyaviy-badiiy xususiyatlarini tushunsak, metod deganda esa, aksincha, dastlab, hayot voqea-hodisalarini saralab olish, tasvirlash va baholashda yozuvchilar asoslanadigan estetik tamoyillarining umumiyligini, mushtarakligani anglaymiz. Prof. L. G. Abramovich aytganidek, agar metod yozuvchining hayot haqidagi konsepsiyalari bo’lsa, uslub uning konkret badiiy ifodasi. L.I.Timofeev metodni kompasga o’xshatadi: kema uchun kompas yo’l ko’rsatuvchi yudduz bo’lsa, adabiy jarayonda metod yozuvchi ijodining bosh yo’nalishini belgilab beradi. Biroq, bunday yo’nalish g’oyatda relefli bo’lib, undan qay tarzda va qanday o’tish ijodkorning iste’dodi, mahorati, madaniy saviyasiga bog’liq — shu jarayonda yozuvchining individual uslubi paydo bo’ladi. SHu vajdan ko’pchilik yozuvchilar uchun metod yagona bo’lsa-da, uslublar g’oyatda rang-barangdir. Agar yozuvchi ilg’or dunyoqarash, katga iste’dod, yuksak mahorat sohibi bo’lsa va, ayni choqda, ijodiy metod bilan qurollansa, hayotni chuqur bilsa, albatta, chinakam san’at asari yaratishga muyassar bo’la oladi. Badiiy metod - tarixiy-estetik kategoriya. U jamiyat tarixining muayyan bosqichida shu davrning ijtimoiy-estetik talablari taqozosi bilan tug’iladi, rivojlanadi va boshqa bir sharoitda o’z o’rnini yangi ijodiy metodga bo’shatib berishga majbur bo’ladi. Biror yangi metodning adabiyotda paydo bo’lishi uchun dastavval ijtimoiy hayotning o’zida real zamin va asos mavjud bo’ladi: yangi metod ana shu muhitning mahsuli o’laroq vujudga keladi. Ijodiy metodlarning bu xilda o’rin almashinib turishi adabiyot taraqqiyotining qonuniyatlaridan biridir. Zero, hayot, jamiyat taraqqiyoti tendensiyalari adabiyot taraqqiyoti tendensiyalarini belgilab beradi. Badiiy adabiyot tarixida romantizm va realizm metodlari keng tarqalgan. Romantizm. Bu metodning bosh xislati «idealga moslab hayotni qayta yaralish»dir, ya’ni orzu qilingan voqelikni tasvirlashdir; uni go’zal va mukammal hayol tarzida ko’rsatishdir; ana shu hayot qahramonlarining afsonaviy kuch- qudratga egaligini, mo’jizakorligini ideallashtirishdir. Esxilning «Prometey», Sofoklning «SHoh Edip», Yevripidning «Elena», Navoiyning «Xamsa», Rustavelining «Yo’lbars terisini yopingan pahlavon» kabi asarlarida «odamlarning qanday bo’lishi kerak bo’lsa, shunday tasviri» berilgani ham yuqorida aytilgan bosh xislatni tasdiqlaydi. Jumladan, Alisher Navoiyning «Farhod va SHirin» dostonidagi Farhod real shahzoda obrazi emas, balki Navoiy orzu qilgan hukmron timsolidir. U shahzoda bo’lishiga qaramay, hunar egallaydi, ilm-fanni chuqur o’rganadi. Yoshligidanoq mo’jizakor kuch-quvvatga ega bo’ladi, ming-minglab odamlar eplay olmagan ishlarni bajaradi. U teshasi bilan arman tog’i toshlarini xuddi pichoq sariyog’ni kesganday kesib, kanal qazidi; Xisravning minglab qo’shini ko’ngliga g’ulg’ula soladi, ularga bir o’zi bas keladi... Romantik asarlarda voqea-hodisalar va qahramonlar bosliqa tarixiy davr va mamlakatlarga ko’chirib tasvirlanadi. «Farhod va SHirin» dostonida voqea- hodisalar avval CHin (Xitoy)da, so’ng Arman o’lkasida yuz beradi. Farhod, Bahrom — xitoylik, Mehinbonu, SHirin — armani, SHopur, Xisrav, SHeruya - eronlik. Holbuki, bu qahramonlar xarakteri, a’moli, ruhi bilan o’zbeklarga tegishlidir, undagi voqea-hodisalar asosida Navoiy davri hayotining tipik manzaralari aksini topgandir. Insoniylikni ulug’lash, ezgulikni kuylash, muhabbat va sadoqatni yuksak darajada madh etish, unga ishontirish romantizmning eng xarakterli alomatidir. Unda hayotni judayam ko’tarinki ruhda, serjilo bo’yoqlarga boy tarzda, yorqin va nozik ifoda etish — xislatga aylanadi va bu xislat kitobxon qalbini larzaga soladi. «Farhod va SHirin»da tasvirlanishicha, Farhod o’limidan so’ng SHirin: «Men uning hajrida bemoru bedilman, xuddi chala so’yilgan qushdayman» — deydi. Aning hajrida men bemori bedil, Qushemenkim, qilurlar nim bismil. Farhodni Armaniya tog’idan keltirib, uni quchoqlab, jismiga jismin va joniga jonin ulaydi. Yuzini yuziga, ko’ksini ko’ksiga qo’yib o’z bedilini quchog’iga oladi. So’ng yuragidan alangali bir oh tortib, uning ko’zi ham birga uxlagani u bilan uyquga ketadi: Qo’yubon ro’y-barro’ do’sh-bardo’sh, Bo’lib o’z bedili birla hamog’ush. Ko’nguldin shu’laliq ohe chiqardi, Ko’zi hamhobadek uyquga bordi. Mehinbonu va uning yonidagilar kajavaga yaqin qadam qo’yib borib, pardani ochib sanamni ko’rdilar. U yuzini yuziga, ko’ksini ko’ksiga berib, Farhod bilan hamog’ush yotar edi. Ko’zi ko’zining ustida, qoshi qoshining ustida. Birorta mo’y tashqarida ekanligi ko’rinmasdi. CHeksiz-chegarasiz ayriliqlar ketib, uning o’rnini benihoya visol egallagan edi. O’lgan oshiq bilan jonsiz ma’shuqa sarv daraxti bilan pechak guliday chirmashib yotar edilar. Ma’shuqa o’z sevgilisini mahkam quchoqlab yotar, sevgilisi ham ma’shuqasini xuddi shunday quchoqlab yotardi: Amori son qo’ydilar qadamni, Ochibon parda, ko’rdilar sanamni Ki, Farhodi bila yotib hamog’ush, Qo’yubon ro’y-barro’do’sh-bardo’sh. Ko’ziyu qoshi uzra, ko’zu qoshi, Sari mo’bo’lmayin zohir tahoshi. Ketib ulfurqati behaddu g’oyat, Bo’lub ro’zi visoli benihoyat. O’luk oshiq bila ma’shuqi bejon, Nechunkim sarv birla ishq pechon. Quchub o’zoshiqin ma’shuqi mahkam, Nechunkim, oshiq o’z ma’shuqini ham. Bunday ajib holatga — muhabbatning bunchalik vafoga, sadoqatga yo’g’rilganini, pokligi va go’zalligini ko’rgan Mehinbonuning fig’oni ko’kka ko’tarildi. SHu fig’on bilan birga uning joni ham chiqib ketdi. CHunki SHirin uning joni edi. Usiz o’lishi mumkin edi. SHu paytda undan ajralgan edi, jonidan ham ajraldi qo’ydi: CHiqib gar dun sort afg’oni oning, fig’oni birla chiqtijoni oning. CHu SHirin joni erdi, onsiz o’ldi, Damekim o’ldi onsiz, jonsiz o’ldi. Ko’rinadiki, inson bekorga va bir o’zi hech vaqt o’lmaydi. Mehru muhabbat rishtalari bilan bog’langanlar birga yashaydilar yoki birga rixlat qiladilar, bu