IJTIMOIY-IQTISODIY EHTIYOJLARNING MAZMUNI VA ULARNING TURKUMLANISHI MUNDARIJA : Kirish 1-BOB. IQTISODIYOT INSON HAYOTINING POYDEVORINI TASHKIL ETADI 1.1. Ehtiyoj bu nima? 1.2. Ehtiyojning va uning turlari 1.3. Ehtiyojlarning qondirilish darajasi oʻrtasidagi bogʻliqlik. 1.4. "Shaxsiy va ijtimoiy ehtiyojlar haqida" 2-BOB.INSON EHTIYOJINING ORTIB BORISHI . 2.1 Ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlarning mazmuni va shakllari 2.2 Ehtiyojlarning vujodga kelishi va ularning qondirish darajasi Xulosa… Tayanchi boralar Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati Ilovalar 1 KIRISH Mamlakatimiz Prezidenti Sh.Mirziyoyev ta'kidlaganidek, hayotning o'zi va xalqning talablari bizning oldimizga amaliy yechimini topish lozim bo'lgan yangi va yanada murakkab vazifalarni qo'ymoqda¹. Ush- bu muammolar va hayotning o'zi oldimizga qo'ygan murakkab vazi- falarni tezroq hal qilish, ularning yechimini izlab topish, ko'p jihatdan kishilarning iqtisodiyot sirlarini, ayniqsa, bozor iqtisodiyoti munosabat- larining mazmunini, ularning talablari, ziddiyatli va chalkash xususi- yatlarini, qonun-qoidalarini, mamlakatimizda iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirish maqsadida qabul qilingan strategik dasturlar mazmunini, amalga oshirilayotgan keng ko'lamli iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, inson manfaatini birinchi o'ringa qo'yish, iqtisodiyotni erkinlashtirish, tarkibiy o'zgartirish, modernizatsiyalash va diversifikatsiyalashning maqsadi va mohiyatini chuqurroq bilishlariga bog'liqdir. Jamiyatda ro'y beradigan iqtisodiy qonunlarni bilish va ularning amal qilishiga ongli munosabatda bo'lishda, mamlakatni demokratlashtirish va iqtisodiyotni bozor tamoyillari asosida isloh qilish jarayonlari mohiyatini tushunish uchun zarur bo'lgan bilimlarni berishda iqtisodiyotning ahamiyati beqiyosdir. Hozirgi davrda iqtisodiyot nazariyasini o'rganish asosida har bir tadbirkor yuqori malakali mutaxassis bo'lishi shart, chunki u bozor iqtisodiyotining asosiy fundamentini ularning ongida shakllantirishga xizmat qiladi. Iqtisodiy hayot sirlarini bilish va shu yo'ldagi faoliyatning asosiy yo'nalishlarini aniqlashga intilish juda qadim zamonlardan mavjud bo'lib, bu intilish iqtisodiy faoliyatni tartibga solish, uni kishilarga kerak bo'lgan tomonga yo'naltirishga ijobiy ta'sir etish zaruriyatidan kelib chiqqan. 2 Iqtisodiyotga oid bilimlar antik dunyoning ko'zga ko'ringan olimlari Ksenofont, Platon, Aristotel asarlarida, shuningdek qadimgi Misr, Xitoy, Hindiston va Markaziy Osiyo olimlarining asarlarida qarab chiqilgan edi. Biz uzoqqa bormasdan ming yillar osha bizga yetib kelgan Qur'oni karimni, hadislarni, Qobusnomani, Ibn Xaldun asarlarini, bobolarimiz Abu Ali ibn Sino, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Alisher Navoiy, Mirzo Ulug'bek asarlarini o'qir ekanmiz, ularda insonning yashashi uchun tabiat ehsonlari yetarli emasligi, ijodiy mehnat qilish kerakligi qayta-qayta uqtirilganligiga yana bir karra amin bo'lamiz. Jumladan, arab mutafakkiri Ibn Xaldun Abdurahmon Abu Zayd (1332- 1406) ning iqtisodiyot bilimlarini rivojlantirishdagi hissasi juda kattadir. Uning 1370-yilda yozilgan «Kitob-ul-ibar» («Ibratli misollar kitobi») asarida dunyoda birinchi bo'lib, tovarning ikki xil xususiyatini-iste'mol qiymati va qiymat tushunchalarini, oddiy va murakkab mehnatni, zaruriy va qo'shimcha mehnat hamda zaruriy va qo'shimcha mahsulot tu- shunchalarini ajrata bildi. Shuningdek, tovarlarni ayirboshlash jarayo- nida, ular bir-biriga taqqoslanganda mehnatni tenglashtirish shaklida yu- zaga chiqishi, ya'ni tovarda gavdalangan mehnatning va uning nafliligini hisobga olinishi ham ta'kidlangan. Alisher Navoiyning iqtisodiy masalalarga oid g'oyalari 1482-yilda yozilgan «Vaqfiya» va 1500 yilda yozilgan «Mahbub-ul-qulub>>> asarlarida bayon etilgan. U kishi mahsulotni uch qismga boʻlib, birinchi qismini ketgan xarajatga, ikkinchi qismini o'zining va oilasining ehtiyojlariga, uchinchi qismini esa aholining ijtimoiy manfaatlari uchun sarflashga chaqiradi. Bundan tashqari, mahsulotni yaratishda mehnat- ning roliga va ishlab chiqarish vositalarining ishtirokiga alohida e'tibor beradi. Shu bilan birga boylikni halol mehnat bilan topish, to'plash va foydalanish zarurligini ta'kidlaydi. 3 1-BOB. IQTISODIYOT INSON HAYOTINING POYDEVORINI TASHKIL ETADI 1.1. Ehtiyoj bu nima? Iqtisodiyot asoslarini, uning amal qilish qoida va tamoyillarini o'rganish, iqtisodiy muammolarni hal etish eng avvalo ehtiyoj tushunchasi bilan uzviy bog'liqdir. Chunki, birinchidan, inson hayotiga turli ehtiyojlarning paydo boʻlishi va qondirilishi jarayoni sifatida qarash mumkin. Ikkinchidan esa, iqtisodiyotning doimiy va bosh masalasi ehtiyojlarning cheksizligi va iqtisodiy resurslarning cheklanganligi orqali namoyon boʻladi. Ehtiyojlar turli-tuman bo'lib, ularni iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, ma'naviy, siyosiy va boshqa turdagi ehtiyojlarga ajratish mumkin. Ular orasida kishilarning yashashi, mehnat qilishi va hayot kechirishi uchun zarur bo'lgan moddiy ne'matlardan hamda xizmatlarni o'z ichiga oluvchi ijtimoiy- iqtisodiy ehtiyojlar alohida o'rin tutadi. Bu ehtiyojlarning asosiy jihati – ularni qondirish uchun iqtisodiy faoliyat yoki ijtimoiy ishlab chiqarishning taqozo etilishidir. O'z navbatida ijtimoiy- iqtisodiy ehtiyojlar moddiy va ma'naviy ehtiyojlarga boʻlinadi. Moddiy ehtiyojlar – bu kishilarning o'z hayotiy faoliyatlarini ta'minlashda qoʻllaniluvchi moddiy koʻrinishdagi ne'matlar va xizmatlarga boʻlgan zaruratdir. Barcha hayotiy ehtiyojlar (iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, ma'naviy, siyosiy ehtiyojlar) ichida ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlar alohida o'rin tutadi. Bu ehtiyojlar kishilarning yashashi, mehnat qilishi va hayot kechirishi uchun moddiy ne'matlar hamda xizmatlarga zaruratdan iborat bo'ladi. Shu jihatdan olganda ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlar moddiy va ma'naviy ehtiyojlarni o'z ichiga oladi. Moddiy ehtiyojlar, bu avvalo, kishilarning o'zlariga foydali bo'lgan moddiy ne'matlarni xarid qilish va foydalanishga bo'lgan zaruratdir. Bular iste'mol uchun zarur bo'lgan ko'plab hayotiy predmetlarni (oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar-joy) va zeb-ziynat buyumlarini (taqinchoq, atir-upa, yengil avtomobil va h.k.) o'z ichiga oladi. 4 Ma'naviy ehtiyojlar kishilarning bilim va dam olish, madaniy saviyasini oshirish, malaka-mahoratga ega bo'lish, har xil xizmatlardan bahramand bo'lish kabi moddiy ko'rinishga ega bo'lmagan ko'plab hayotiy zaruratlarni o'z ichiga oladi. Ehtiyojlar yakka tarzda va birgalikda qondirilishi mumkin. Bu esa ehtiyojning tabiatiga va uni qondiruvchi obyektlar xususiyatiga bog'liq. Shunday buyum va xizmat turlari borki, ulardan faqat birgalikda foydalanish mumkin. Masalan, ta'lim olish binolari, kasalxonalardan, dam olish joylaridan bahramand bo'lish, sport o'yinlari va ko'ngilochar tomoshalarni birgalikda ko'rish kabilar shular jumlasidandir. Jamiyat ehtiyojlariga quyidagi bir qator omillar ta'sir ko'rsatadi: 1. Jamiyatning iqtisodiy taraqqiyot darajasi. 2. Jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy tuzum. 3. Tabiiy-geografik sharoitlar. 4. Tarixiy-milliy an'analar va urf-odatlar. 5. Aholi sonining o'sishi, uning tarkibidagi o'zgarishlar. 6. Xalqaro, davlatlar, millatlar va mintaqalar o'rtasidagi aloqalar. Ijtimoiy-iqtisodiy, shu jumladan, moddiy ehtiyojlarni to'liq qon- dirish mumkin emas. Jamiyatda har bir ma'lum davrda ko'plab qondi- rilmagan ehtiyojlar bo'ladi. Vaqt o'tishi bilan yangi buyumlarning paydo bo'lishi, keng reklamaning ta'siri va savdoning rag'batlantirishi nati- jasida ehtiyojlar oʻzgaradi va ko'payib 5 boradi. Shunday ekan, jamiyat- ning, ya'ni uni tashkil qiluvchi shaxslar, muassasa va korxonalar ehtiyoj- larining cheksizligi, ularning to'xtovsiz yangilanib va o'sib borishi tabiiy boʻlib, uni oʻziga xos qonun orqali ifodalash mumkin. Ehtiyojlarning miqdoran o'sib, sifat jihatidan takomillashib borishi ehtiyojlarning o'sib borishi qonuni deyiladi. Bu qonun ishlab chiqarish bilan ehtiyojlar o'rtasidagi uzviy, to'g'ridan-to'g'ri bog'liqlikni aks ettiradi. Ehtiyojlarning o'zi ham bir-birini taqozo etadi. Bir ehtiyoj oʻz orqasidan boshqa bir ehtiyojni keltirib chiqaradi. Masalan, kompyuter texnikasiga ehtiyojning paydo boʻlishi, o'z navbatida uni ishlatishni o'rganish, unga xizmat ko'rsatish, dastur tuzish kabi ehtiyojlarni keltirib chiqaradi. Ehtiyojlarning o'sib borishi, uni qondirish vositalari darajasi bilan chegaralanadi. Chunki ehtiyojlar cheksiz o'zgargani holda uni ta'minlash uchun kerak bo'ladigan iqtisodiy resurslar cheklangan bo'ladi. Iqtisodiy resurslar deganda, tovar ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish jarayonlarida foydalanish mumkin bo'lgan barcha vosita va imkoniyatlar majmui tushuniladi. 1.2 Ehtiyotning va uning turlari . Iqtisodiy resurslar. Iqtisodiy resurslarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 1. Tabiiy resurslar (yer, yer osti boyliklari, suv, oʻrmon va biologik resurslar); 2. Ishchi kuchi resurslari (kishilarning aqliy va jismoniy qobiliyatlari); 3. Kapital (foyda olish maqsadida ishlatiladigan binolar, stanoklar, ma- shinalar, asbob-uskunalar, inshootlar, qurilmalar, sotishga tayyor tovarlar, pul mablag'lari va boshqalar); 4. Tadbirkorlik qobiliyati (kishilarning ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish jarayonlarini tashkil etish va boshqarish qobiliyatlari). 6 Iqtisodiy resurslarning ishlab chiqarish omillaridan farqi shundaki, ularga ishlab chiqarishda bevosita qatnashadigan ishchi kuchi, tabiiy re- surslar va ishlab chiqarish vositalaridan tashqari hamma moddiy resurslar, tovar va pul zaxiralari ham kiradi. Resurslarning cheklanganligi ehtiyojni qondirishning muhim yo'li bo'lgan ishlab chiqarish imkoniyatlarini ham cheklab qo'yadi. Bu imkoniyatlar darajasi doimo bir xil bo'lib turmaydi, balki yangi texnikalar va texnologiyalarning yaratilishi va ishga solinishi ishlab chiqarish imkoniyatlarini, uning chegaralarini kengaytirish imkonini beradi. Iqtisodiy resurslar, ishlab chiqarish va ehtiyojlarni qondirish darajasi o'rtasidagi doimiy va mustahkam aloqadorlikni quyidagicha ifodalash mumkin. a) jamiyatning iqtisodiy taraqqiyot darajasi. Iqtisodiyoti rivojlanishdan orqada qolgan mamlakatlarda ehtiyojlar doirasi tor boʻlsa, aksincha, iqtisodiyoti yuqori darajada rivojlangan mamlakatlarda uning doirasi keng va xilma-xil bo'ladi; b) jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy tuzum. Agar jamiyatdagi tuzum bozor iqtisodiyoti yoki kapitalistik tartiblar asosida qurilgan bo'lsa, undagi ijtimoiy guruhlar boylar va kambag'allar, mulkdor va mulksizlarga boʻlinib, ularga mansub kishilar ehtiyojlari o'rtasida katta farq mavjud bo'ladi. Yuqori daromad oluvchilar juda sifatli, noyob mahsulotlar va xizmatlarga ehtiyoj bildirsa, kambag'allarning ehtiyojlari o'z hayotini saqlash uchun juda zarur mahsulotlar va xizmatlar bilangina cheklanadi; d) tabiiy-geografik sharoitlar. Ular ham ehtiyojlarning miqdori va turiga ta'sir qiluvchi omillardir. Nisbatan sovuq iqlim sharoitida, issiq iqlim 7 sharoitiga qaraganda hayot kechirish uchun oqsil va yogʻga boy oziq- ovqat, issiq kiyim-kechak, uy va transport vositalariga ko'proq ehtiyoj bo'ladi; g) tarixiy-milliy an'analar va urf- odatlar. Masalan, tarixan shakllangan milliy va diniy marosimlar, urf-odatlar, Navro'z bayrami ro'za va hayitlar oʻziga Issiq kiyim-kechag, иy va transport vositalariga ko'proq ehtiyoj boʻladi; g) tarixiy-milliy an'analar va urf- odatlar. Masalan, tarixan shakllangan milliy va diniy marosimlar, urf-odatlar, Navro'z bayrami, roʻza va hayitlar oʻziga xos ehtiyojlarni yuzaga keltiradi. e) aholi sonining oʻsishi, uning tarkibidagi oʻzgarishlar ham ehtiyojlarga ta'sir etuvchi asosiy omillardan hisoblanadi. f) xalqaro, davlatlar, millatlar va mintaqalar o'rtasidagi aloqalar, ayniqsa, ular o'rtasidagi mahsulot va axborot ayirboshlash yangi ehtiyojlarning keng tarqalishiga olib keladi. Alohida kishilarning ehtiyojlari ularning yoshi, jinsi, oilaviy ahvoli, kasbi, mehnatning tabiati kabi omillarga bog'liq. Masalan, keksa kishilar yoshlardan farq qilib, yengil hazm boʻladigan ovqatga, dori- darmonga, shovqin-suronsiz yashash muhitiga koʻproq ehtiyoj sezadilar. Ko'p bolali oilalarda bolalar kiyimi, o'yinchoqlarga ehtiyoj yuqori boʻlsa, farzandsiz oilalarda bunday ehtiyojlar boʻlmaydi. Alohida kishilar ehtiyojlariga kuchli ta'sir qiluvchi omillar shundan iboratki, murakkab, og'ir va yengil mehnat turlari bilan shug'ullanuvchi kishilar ehtiyojlari bir-biridan tubdan farq qiladi. 1.3 Ehtiyojlarning qondirilish darajasi oʻrtasidagi bogʻliqlik. Cheklangan iqtisodiy resurslardan unumli foydalanib, ishlab chiqarish imkoniyatlarini va binobarin ehtiyojlarni qondirishning darajasini oshirish zarurligi iqtisodiyot oldiga quyidagi muammolarni qo'yadi. 8 1. Ishlab chiqarish va xizmat koʻrsatishning optimal variantlarini (eng zarur va tejamli turlarini) tanlab olish va resurslarni ko'proq ishlab chiqarishga jalb qilish. 2. Mavjud resurslarning har bir birligidan tejab-tergab, samarali foydalanish. 3. Fan-texnika yutuqlarini va yangi texnologiyalarni joriy qilib, yangi energiya, material, xomashyo turlari, ularning manbalarini topib, foydalanishga jalb qilish, resurslar unumdorligining oshishiga erishish. Bu muammolarni hal qilish zaruriyati kishilardan chuqur iqtisodiy bilimlarga ega boʻlishni taqozo qiladi. Ijtimoiy-iqtisodiy, shu jumladan, moddiy ehtiyojlarni to'liq qondirish mumkinemas. Jamiyatda har bir ma'lum davrda ko'plab qondirilmagan ehtiyojlar boʻladi. Vaqt o'tishi bilan yangi buyumlarning paydo boʻlishi, keng reklamaning ta'siri va savdoning rag'batlantirishi natijasida ehtiyojlar o'zgaradi va ko'payib boradi. Shunday ekan, jamiyatning, ya'ni uni tashkil qiluvchi shaxslar, muassasa va korxonalar ehtiyojlarining cheksizligi, ularning to'xtovsiz yangilanib va o'sib borishi tabiiydir. Bu ehtiyojlarning to'xtovsiz o'sib borishi iqtisodiy qonunda o'z ifodasini topadi. Bunday qonun nafaqat ehtiyojlarning miqdoran o'sib borishini, balki ularning tarkiban yangilanib turishini, eskilarining o'rniga yangilarining kelishini bildiradi. Ehtiyojlarning o'sib borishi qonuni ishlab chiqarish bilan ehtiyojlar o'rtasidagi uzviy, to'g'ridan-to'g'ri bogʻliqlikni aks ettiradi. Ishlab chiqarish ehtiyojlarni qondirishga qaratiladi va uning rivojlanishi yangi ehtiyojlarni yuzaga keltiradi. Ishlab chiqarish baynalminal tus olishi bilan ishlab chiqarish va ehtiyoj o'rtasidagi bog'liqlik xalqaro miqyosda aks etadi. Ma'lum bir mamlakatda paydo boʻlgan ehtiyoj boshqalariga tarqalib, xalqaro xususiyatga ega boʻladi. Masalan, komputer hir 9 mamlakatda naudoxususiyatga ega boʻladi. Miqyosida tarqaldi. Xalqaro aloqalar rivojlanib borgani sari ehtiyojlarning milliy xususiyatlari bilan bir qatorda uning millatlararo, baynalminal belgilari rivoj topib boradi. Ehtiyojlarning o'zi ham bir-birini taqozo qiladi. Bir ehtiyoj o'z orqasidan boshqa bir ehtiyojni keltirib chiqaradi. Masalan, kompyuter texnikasiga ehtiyojning paydo boʻlishi, o'z navbatida uni ishlatishni o'rganish, unga xizmat ko'rsatish, dastur tuzish kabi ehtiyojlarni keltirib chiqaradi. Ehtiyojlarning o'sib borishi bir tekis, uzluksiz boʻlmaydi. Uning o'sishiga qarshi ta'sir qiluvchi omillar ham mavjud bo'ladi. Ishlab chiqarish holati, jamiyatdagi hukmron munosabatlar, favqulodda yuz beradigan holatlar (urushlar, iqtisodiy tizim almashishi) va zilzila, suv toshqini, yong'in kabi tabiiy ofatlar ehtiyojlarning o'sib borishiga qarshi ta'sir ko'rsatuvchi omillardir. Shunday qilib, ehtiyojlarning o'sib borishi qonuni mavjud ehtiyojlarning miqdoran o'sib borishida, mutlaqo yangi ehtiyojlarning paydo boʻlishida, muayyan ehtiyojlar doirasida turli ehtiyojlar nisbatining o'zgarishida va bir ehtiyojning boshqasi bilan almashinishida namoyon boʻladi. Ehtiyojlarning o'sib borishi, uni qondirish vositalari darajasi bilan chegaralanadi. Chunki ehtiyojlar cheksiz o'zgargani holda uni ta'minlash uchun kerak boʻladigan iqtisodiy resurslar cheklangan boʻladi. Iqtisodiy resurslar deganda jamiyat, mamlakat, ayrim korxona va firma, oila ixtiyorida to'planib, ayni vaqtda mavjud bo'lgan, tovar ishlab chiqarish, xizmat koʻrsatish, ularni iste'molchiga yetkazib berishda va iste'mol jarayonlarida foydalanish mumkin boʻlgan imkoniyatlar, qoʻr- qutlar va manbalar tushuniladi. Ehtiyoj va uning turlari. Iqtisodiy resurslar. Jamiyatning tuzilishi qanday bolishidan kat'i nazar uning a'zolari oz ehtiyojlarini qondirishlari shart, chunki hayot kechirish ehtiyojlarning qondirilishini talab etadi. Hayotiy ehtiyojlarning turlari kop. 10 Ular iqtisodiy, sotsial, madaniy, siyosiy, ma'naviy va hatto sof fiziologik ehtiyojlardan iboratdir. Bularning orasida eng ustuvor ahamiyatga ega bolgani sotsial- iqtisodiy ehtiyojdir. Sotsial-iqtisodiy ehtiyojlar- kishilarning yashashi, mehnat qilishi va ma'lum iqtisodiy mavqega ega bolishi uchun iste'mol etilishi zarur bolgan mahsulotlar va xizmatlar majmuidir. Bu faqat tirikchilik ehtiyoji emas, balki insonning shaxs sifatida kamol topish zarurati hamdir. Uning jismoniy ehtiyojlardan farqi shuki, mehnat vositasida va tabiat ishtirokida qondiriladi, ya'ni u ishlab chiqarish faoliyatini talab qiladi. Ehtiyoj avvalam bor yakka tartibda boladi, chunki har bir odamning xususiyatiga qarab ehtiyoj farqlanadi. Shunday ehtiyojlar borki, ular yakka bolsada, birgalikda qondirilishi mumkin. Bunday vaqtda guruhiy ehtiyojlar paydo bo`ladi. Bu esa ma'lum guruhga birlashgan kishilarning umumiy ehtiyojidir. Bunga misol qilib oilaviy ehtiyoj, mehnat jamoasi, va siyosiy uyushmalarning ehtiyojlarini keltirishimiz mumkin. Umumjamiyat ehtiyoji ham borki, u birinchidan, barcha turdagi yakka va guruhiy ehtiyojlarning majmuidan iborat bolsa, ikkinchidan, jamiyatni yaxlit organizm sifatida yashab turishi uchun zarur ehtiyojdir. Masalan, tabiiy resurslarni avaylash, mudofaa qilish, iqtisodiy zahiralar hosil qilish, jamiyatni boshqarib turish va boshqalar. 1.4 "Shaxsiy va ijtimoiy ehtiyojlar haqida" Jamiyatdagi ehtiyojlar ozining turidan qat'i nazar, ularning mavjud bolishi, qondirilishi va osishi bir kancha omillarga bogliq boladi, ya'ni : jamiyat iqtisodiy taraqqiyotida erishilgan darajaga; jamiyatning sotsial-iqtisodiy tuzumiga; hayot kechirishning tabiiy- jugrofiy sharoitiga ; tarixiy - milliy an'analar va odatlar bilan boglanib ketishiga. Agar iqtisodiyot qoloq bolsa ehtiyojlar doirasi tor boladi, aksincha, iqtisod yuksak bolsa, ehtiyoj keng va xilma xil boladi. 11 Jamiyatning ehtiyoji turli ijtimoiy toifa va guruhlarga mansub kishilar ehtiyojining yaxlitligidir. Shu sababdan, u jamiyatning ichki tuzumiga bogliq. Agar jamiyat mulkdor va mulksizlarga, boy va kambag'allarga ajralgan bolsa yoki jamiyatda ijtimoiy tenglik bolib, u chuqur tabaqalashmasa, uning asosini ortacha mulkdorlar sinfi tashkil etsa, shunga qarab ehtiyojlar har xil boladi. Demak, inson ehtiyoji abadiy. Inson bor ekan, uning ehtiyoji mavjud. Ehtiyojlar xilma-xilligi boisi insonning ehtiyojlari boshqa bir insonning ehtiyojlariga oxshamaydi. Ammo ehtiyojda bir qator yirik belgilar borki, ularga qarab ehtiyojlarni guruhlarga bolish mumkin. Bunga ehtiyojning xarakteri, uning nimaga qaratilishi asos qilib olinadi. Shu jihatdan qaralganda sotsial- iqtisodiy ehtiyojlar uch qismga bolinadi. 1.moddiy ehtiyojlar; 2.sotsial-ma'naviy ehtiyojlar ; 3.mehnat ehtiyoji. Moddiy ehtiyojlar azaliy, ular inson paydo bolishi bilan yuzaga kelgan. Ular tabiiy ehtiyojlardir. Moddiy ehtiyojlar eng zarur va hayotiy bolib, oziq- ovqat, kiyim - kechak, turar - joy, transport, aloqa, gigiena ehtiyojlaridan iboratdir. Ularning qondirilishi yashashning birlamchi shartidir. Sotsial-ma'naviy ehtiyojlar asosan xizmatlardan masalan, oqituvchi, vrach, san'at arbobi xizmatlaridan iborat bolib, ular ma'lum faoliyat shakliga ega, ularning yaqqol moddiy korinishi yoq. Mehnat ehtiyojining mavjudligi faqat mehnatsiz nozu-ne'matlar yaratib bolmasligida emas, balki mehnatsiz inson shaxsi kamol topa olmasligidadir. Mehnat ehtiyoji insonni ozida mujassamlashgan moddiy shaklda bolmaydi, u ishlashga bolgan ishtiyokda ifoda etiladi. Ehtiyojlarning uzluksiz ozgarib turishi har qanday jamiyatga xosdir, ya'ni ehtiyojlar cheksizdir. Ehtiyojlarning cheksizligi ularning toxtovsiz yangilanib borishidan iboratdir.. Ehtiyojning yuksalish qonuni borki, u umumiqtisodiy qonunlar 12 jumlasiga kiradi va jamiyatning ichki tuzilishidan qat'i nazar insoniyat taraqqiyotining hamma bosqichlarida amal qiladi. Bu hamma bosqichlarida amal qiladi. Bu qonunga kora jamiyat a'zolarining, butun aholining ehtiyojlari uzluksiz yuksalib boradi, ehtiyoj miqdoran osib, tarkiban yangilanib turadi, eski ehtiyojlar orniga yangisi keladi, ehtiyojlarning rivojlanishi murakkab tarzda yuz beradi. Ehtiyojlar yuksalishining tort jihati bor. 1.Ehtiyoj kengayib miqdoran osib boradi, ya'ni muayyan ehtiyoj saqlangan holda uning ortib borishi. Masalan: gazlamaga ehtiyoj boshqa ehtiyoj bilan orin almashmaydi, ammo uning miqdori oshadi. 2. Mutlaqo yangi ehtiyojlar paydo bolib, eskilarini surib qo'yadi, ehtiyojlarning ichki tartib strukturasi ozgaradi. Masalan: televidenie va videoapparatura paydo bolishi bilan uyda xohlagan tomoshani korish ehtiyoji paydo bolib, teatr yoki kinoga borish ehtiyoji qisqaradi. 2 Muayyan ehtiyojlar guruhi doirasida turli ehtiyojlar nisbati ozgaradi. Bunda ehtiyoj umumiy tarzda saqlanadi, lekin uning aniq korinishlari va shakllari ozgaradi. Masalan: umumiy transport ehtiyoji saqlangan holda, transport aniq turlariga ehtiyoj ozgaradi. Bir ehtiyojning ikkinchisi bilan almashtirilishi. Bunday almashuv orinbosar ehtiyojlarning paydo ehtiyojlar yuksak rivojlangan iqtisodiyotga xosdir. Masalan: shakar, qand, konfet, tort, navvot shirinlikka ehtiyojni qondiradi, ammo bir-birining ornini bosishi ularning foydaliligi darajasidan kelib chiqadi. Korinib turibdiki ehtiyojlarning yuksalishi muqarrar ekan, lekin asosiy muammo ehtiyojlarni qondirishdir. Buning birdan-bir vositasi ishlab chiqarishdir. Ehtiyoj yuksalar ekan uni qondirish vositalari ham rivojlanadi. Gap shundaki, ehtiyojlar cheksiz ozgargani holda uni ta'minlash uchun kerak bolgan ishlab chiqarish resurslar cheklangan boladi.Bu resurslar tabiiy resuslar, mehnat resurslari, 13 pul resurslari, texnika va texnologiya resurslaridir. Buni g'arbda iqtisodchilar resurslarning kamyobligi deb atashadi. Ehtiyoj va resurslarning nomutanosibligi, birining cheksizligi va ikkinchisining kamyobligi ishlab chiqarish imkoniyatlaridan tola va samarali foydalanishni talab qiladi. Resurslar deganda faqat pulni tushunmaslik kerak. Resurslar birinchidan, moddiy shaklga ega bo`lib, yer-suv, yer osti va yer usti boyliklari, asbob- uskuna, mashinamexanizmlar, bino-inshoatlar va boshqalardan, ikkinchidan, inson resurslari yoki mehnat resurslaridan, aniqrog'i mehnat resurslaridan, aniqrog'i kishilarni mehnat qilib ishlab chiqara olish qobiliyatidan. Uchinchidan, moliyaviy resurslar: Valyuta birligi va qimmatbaho qog'ozlardan, tortinchidan tabiiy resurslar ya'ni ishlatilsa ornini toldirish mumkin yoki mumkin bo'lmagan tabiiy boyliklardan iborat. Er kurrasi va qa'ridagi tabiiy boyliklar ekin maydoni, o'rmonlar, qazilma boyliklar, umuman osimlik va hayvonot dunyosi miqdoran cheklangan. Masalan Markaziy Osiyodagi sugorma dehqonchilik Amudaryo va Sirdaryoning suv zahirasi bilan cheklangan. Aholining osish sur'atlari pasaygan sharoitda, aholi qariydi, uning tarkibida ishga layoqatli kishilar salmogi qisqaradi. Toxtovsiz yuksalib boradigan ehtiyojni qondirish uchun kamyob resurslar oqilona ishlatilishi shart. Shu sababli hatto ibtidoiy jamiyatdagi kishilar yerni chirindilar va kul bilan ogitlab, hosildorlikni oshirishga intilganlar. Har doim cheklangan resurslarni tejamli ishlatish cheksiz ehtiyojlarni qondirish vositasi bolib kelgan. 2-BOB. INSON EHTIYOJINING ORTIB BORISHI 2.1 Ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlarning mazmuni va shakllari Yuksalayotgan ehtiyojning uni qondirish vositasi bilan aloqasi ikki yoqlama boladi: 1. Ehtiyojning miqdoran ortib borishi resurs birligidan miqdoran ortib borishi qondirish vositasi bilan aloqasi ikki yoqlama boladi: 14 1. Ehtiyojning miqdoran ortib borishi resurs birligidan miqdoran ortib borishi resurs birligidan koproq iste'mol buyumlari olishni talab qiladi. 2. Ehtiyoj tarkibining yangilanishi resurs birligidan kop turdagi mahsulot olishni talab qiladi. Masalan: 1 tonna metalldan 10 xil emas, 25 xil uy- rozgor buyumlari olinadi. Ehtiyojlar tez ozgargani sababli, muayyan resurslar sharoitida ularning hammasini birdan qondirib bolmaydi. Shu sababli jamiyat muqobil mahsulotlardan qaysi birini ishlab chiqarishni tanlab oladi. Resurslar cheklanganligidan bir mahsulotni kopaytirish ikkinchisini kamaytiradi, chunki qoshimcha mahsulot qoshimcha resurs talab qiladi. Demak, chegaralangan resurslar doirasida hamma ehtiyojlarni bir vaqtning ozida bir yola qondirib bolmaganidan ishlab chiqarish imkoniga qarab, u yoki bu ehtiyojlarni qondirishning optimal darajasini tanlab olish kerak bo'ladi. Resurslar sarfining birligidan olingan natija kopaysa, ehtiyoj yaxshi qondiriladi.Resurslarning tejalishi ular sarfining yaratilgan mahsulot va xizmatlar birligiga nisbatan qisqarishi demakdir. 2.2 Ehtiyojlarning vujodga kelishi va ularning qondirish darajasi Kishilik jamiyati insonlardan tarkib topgan. Inson esa barcha jonzodlarning eng oliysi. Uboshqa jonzodlardan o'zining aql idroki bilan ajralib turadi. U xayot kechirish uchun turliehtiyojlarini qondirishi shart, chunki busiz inson yashay olmaydi.Insonlarning yashashi,har tomonlama kamol topishi uchun zarur bo'lgan barcha ne'matlarularning hayotiy ehtiyojlarini tashkil etadi. Inson o'z extiyojlarini qondirish yo'lini qidiradi. 15 Extiyojlarni qondirishi zarurligi, ya'ni yashash uchun kurash uni faollikka undaydi.Insonning ehtiyojlari xilma-xil. U yashar ekan, ovqat eydi, kiyim-kechak kiyadi, bilim oladi, boshkalar bidan muloqotda bo'ladi, do'stlashadi va hokazo. Ehtiyojlar turli shakl xususiyat, sifat, belgi, miqdor va boshqa jihatlari bilan bir-biridan farqlanadi. Har bir inson uchun o'zining qadr - qimmat o'lchovi mavjud Bir inson tomonidan qadrlangan, hayotiy ahamiyatga ega bo'lgan narsa ikkinchi bir kishi uchun hech qanday ahamiyatga ega bo'lmasligi mumkin. Ahamiyatiga ko'ra ehtiyojlarni tartibga solish u yoqda tursin, hamma insonlar uchun eng zarur bo'lganlarini ham sanab o'tish qiyin. Har bir inson uning uchun qaysi extiyojlar eng zarurligini uchun qaysi extiyojlar eng zarurligini o'zi belgilaydi. XX asr ko'pincha <<axborot asri» deb atalgan. XXI asrga kelib axborotning ahamiyati yanada ortdi. Axborotni biz turli-tuman manbalardan olamiz. Masalan: radio, televidenie, gazeta va jurnal, kitob, global kompyuter tarmog'i internet kabilardan olamiz. Shu bilan birga <<an'anaviy axborot manbalari mavjud va doimo saqlanib qoladi. Ular ota- ona, qarindosh-urug', do'st-birodarlar, qo'ni- qo'shni, tanishlar, tasodifiy uchrashgan odamlar va hokazo. Biz har daqiqada yangi axborot olamiz. Bizni atrofimizni o'ragan olam tabiatni kuzatib yangi- yangi ma'lumotlar olamiz. Bizni organizmimiz axborot qabul qilishning doimiy manbai. Aynan axborot bizni barcha ehtiyojlarimizni shakllantiradi. Bizni barcha odatlarimiz, his- tuyg'ularimiz, bilim va hayot tajribamiz, u yoki bu narsaga baho berishimiz, avvaldan o'ylagan yoki beixtiyor hohish-istaklarimiz - barcha- barchasining asosida his- tuyg'ularimiz, nerv tomirlarimiz orqali organizmimiz qabul qilgan axborot yotadi. Yangi axborot yangi ehtiyojlarni vujudga keltiradi, mavjudlarini tubdan o'zgartiradi. Axborot insonni beixtiyor harakatga solishi yoki 16 natijasini ko'z o'ngiga keltirgan yoki aniq bilgan, tushungan holdagi hatti- harakatini boshqarishi mumkin. Fan-texnika taraqqiyoti, yangi-yangi ixtirolar tufayli yangi tovarlar ishlab chiqariladi, xizmatlar ko'rsatiladi. Ilgari bunday tovarlar bo'lmagani uchun ehtiyojlar ham bo'lmagan. Masalan: kompyuter, qo'l telefon vaboshqalar. Avvaldan mavjud bo'lgan, lekin u tovarlarni xususiyatlarini bilmagan odam bu xaqda yangi axborot olishi tufayli yangi ehtiyojlar vujudga keladi. Masalan: an'anaviy oziq-ovqat mahsulotlari sabzavot, mevalardagi vitaminlar, turli moddalar yoki boshqa xususiyatlari to'g'risidagi yangi ma'lumotlar. Kishining hayotida yangi vaziyat, yangi muammolarni paydo bo'lishi natijasida ham yangi ehtiyojlar vujudga keladi. Masalan: oilada farzand tug'ilishi natijasida chaqalok uchun zarur buyumlarga, kasal bo'lganda doriga, kasbini o'zgartirganda ish qurollariga va boshqalar. Xullas inson butun hayoti davomida yangi-yangi axborot oladi, unga muvofiq ravishda ehtiyojlar vujudga keladi va doimo o'zgarib boradi. Shunday qilib har bir kishi avval axborotga ega bo'ladi so'ngra shu axborotga qarab u yoki bu qarorga keladi. tushungan holdagi hatti- harakatini boshqarishi mumkin. Fan-texnika taraqqiyoti, yangi-yangi ixtirolar tufayli yangi tovarlar ishlab chiqariladi, xizmatlar ko'rsatiladi. Ilgari bunday tovarlar bo'lmagani uchun ehtiyojlar ham bo'lmagan. Masalan: kompyuter, qo'l telefon va boshqalar. Avvaldan mavjud bo'lgan, lekin u tovarlarni xususiyatlarini bilmagan odam bu xaqda yangi axborot olishi tufayli yangi ehtiyojlar vujudga keladi. Masalan: an'anaviy oziq-ovqat mahsulotlari sabzavot, mevalardagi vitaminlar, turli moddalar yoki boshqa xususiyatlari to'g'risidagi yangi ma'lumotlar. Kishining hayotida yangi vaziyat, yangi muammolarni paydo bo'lishi natijasida ham yangi ehtiyojlar vujudga keladi. Masalan: oilada farzand tug'ilishi natijasida chaqalok uchun zarur buyumlarga, kasal bo'lganda doriga, kasbini o'zgartirganda ish qurollariga 17 va boshqalar. Xullas inson butun hayoti davomida yangi-yangi axborot oladi, unga muvofiq ravishda ehtiyojlar vujudga keladi va doimo o'zgarib boradi. Shunday qilib har bir kishi avval axborotga ega bo'ladi so'ngra shu axborotga qarab u yoki bu qarorga keladi. boshqasi uchun aksincha, yoki bir kishi uchun ma'naviy ehtiyoj hasham bo'lsa, boshqasi uchun kundalik ehtiyoj bo'lish mumkin, yoki ma'lum vaqt o'tgach oddiy extiyojlarga aylanishi mumkin. Inson ehtiyojlari tarkibiga turli jihatdan yondashib, uni har-xil guruhlarga ajratish mumkin: 1.Ehtiyojlarning sub'ektlariga6 ko'ra: individual, guruhiy, umumjamiyat ehtiyojlariga bo'linadi. a) Individual ehtiyoj har bir insonning ehtiyojini ifodalaydi. U fiziologik ehtiyojlar, sotsial kontaktda bo'lish, o'zining har tomonlama kamol topishiga bo'lgan extiyojlar va boshqalarini o'z ichiga oladi. b) Guruhiy ehtiyoj - bu oilaviy yoki kishilarning biron maqsadda birlashgan guruhlari (mehnat jamoasi, turli uyushmalar) ehtiyojlari bo'lib, birgalikda yashash, faoliyat yuritish jarayonida vujudga keladigan umumiy ehtiyojlardir. v) Umum jamiyat ehtiyoji - bu mamlakat miqyosida, qolaversa er shari miqyosida insonlarning bir butun bo'lib tarkib topgan ehtiyojlaridir. U o'z ichiga birinchidan, barcha turdagi individual va guruhiy ehtiyojlarini olsa, ikkinchidan jamiyatni yaxlit organizm sifatida yashab turish uchun zarur ehtiyojdir. Bularga tabiiy resurslarni asrash, mudofaa, jamiyatni boshqarish 18