Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar va mulkchilik munosabatlari
Reja
1. Ijtimoiy-iqtisodiyot taraqqiyot bosqichlarini bilishga turli xil yondashuvlar:
tarixiy-formatsion, madaniylashish (sivilizatsiya) darajasi, texnika va texnologik
darajasi, iqtisodiy tizimlar oʻzgarishi jihatidan yondashuv.
2. Jamiyatning ishlab chiqaruvchi kuchlari. Ishlab chiqarish munosabatlari.
Ishlab chiqarish usuli. Ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya. Sivilizatsiyaning tarixiy
rivojlanish tiplari. Sivilizatsiyalarning almashuvi nazariyasi.
3. Ishlab chiqarishning texnologik usuli. Oddiy kooperatsiya, manufaktura va
yirik mashinalashgan ishlab chiqarish. Industrlashishgacha boʻlgan jamiyat,
industrlashgan jamiyat, yuqori industrlashgan (axborotlashgan) jamiyat. Iqtisodiy
tizim tushunchasi.
4. Iqtisodiy tizim modellari: anʼanaviy iqtisodiyot, maʼmuriy-buyruqbozlik
iqtisodiyoti, bozor iqtisodiyoti. Bozor iqtisodiyotining bosqichlari: erkin raqobatga
asoslangan va hozirgi zamon bozor iqtisodiyoti.
Ijtimoiy-iqtisodiyot taraqqiyot bosqichlarini bilishga turli xil yondashuvlar:
tarixiy-formatsion, madaniylashish (sivilizatsiya) darajasi, texnika va texnologik
darajasi, iqtisodiy tizimlar oʻzgarishi jihatidan yondashuv.
Iqtisodiy
munosabatlaming paydo bo’lishi va
rivojlanishi jamiyat
taraqqiyotining turli bosqichlarida o’ziga xos xususiyat kasb etadi. Iqtisodiy
munosabatlar bir joyda o’zgarishsiz qotib turmaydi. Ular doimo o’zgarib, rivojlanib
boradi. Shunga ko’ra, mazkur bobda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot bosqichlari va
ulami bilishga bo’lgan turlicha yondashuvlar, ishlab chiqarishning ijtimoiy va
texnologik usullari hamda iqtisodiy tizim tushunchalari batafsil ко‘rib chiqiladi.
Tahlil davomida iqtisodiy tizim modellari va ulaming xususiyatlari ko’rsatib
beriladi.
Ishlab chiqarish har doim muayyan mulkchilik shakli doirasida amalga
oshiriladi. Shuning uchun bu yerda mulkchilik munosabatlarining mohiyati, mulk
shakllarining iqtisodiy mazmuni, ulaming o’zgarish va bozor iqtisodiyotini
shakllantirish jarayonida mulk shakllarini o’zgartirish yo’llari va usullari kabi
masalalarga alohida o’rin ajratiladi. Mamlakatimizda taraqqiyotning hozirgi
bosqichida mulkchilik munosabatlarini takomillashtirish, ularning rivojiga keng
yo’l ochib berish bo’yicha amalga oshirilayotgan chora-tadbirlarga ham e’tibor
beriladi.
Kishilik jamiyati ishlab chiqarish munosabatlari va ishlab chiqaruvchi
kuchlarning o’zaro birligi va ziddiyati asosida taraqqiy etib borib, uning turli
bosqichlariga o’ziga xos bo’lgan iqtisodiy tizimlar muvofiq keladi. Insoniyat
taraqqiyoti bosqichlari va har bir bosqichga xos bo’lgan iqtisodiy tizimlami
o’rganish iqtisodiy jarayonlami, ularning o’zgaruvchan ekanligini bilishda muhim
ahamiyatga egadir. Taraqqiyot bosqichlarini bilishda turli xil yondashuvlar mavjud
bo’lib, ulardan asosiylari sifatida quyidagilami ajratib ko’rsatish mumkin:
- tarixiy-formatsion yondashuv;
- madaniylashish (sivilizatsiya) darajasi jihatidan yondashuv;
- texnika va texnologik taraqqiyot darajasi jihatidan yondashuv;
- iqtisodiy tizimlar о‘zgarishi jihatidan yondashuv.
Ijtimoiy taraqqiyot bosqichlarini bilishga tarixiy-formatsion yondashuvda
ishlab chiqarishning ijtimoiy usullari va uning tarkibiy qismlarini tahlil qilishga
e’tibor berilgan.
Jamiyatning ishlab chiqaruvchi kuchlari. Ishlab chiqarish munosabatlari.
Ishlab chiqarish usuli. Ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya. Sivilizatsiyaning tarixiy
rivojlanish tiplari. Sivilizatsiyalarning almashuvi nazariyasi.
Ishlab chiqarish usuli ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish (iqtisodiy)
munosabatlarining birligidan iborat. Ishlab chiqarishning shaxsiy va moddiy
omillari, ya’ni ishchi kuchi bilan ishlab chiqarish vositalari birgalikda jamiyatning
ishlab chiqaruvchi kuchlarini tashkil qiladi. Boshqacha aytganda, ishlab
chiqaruvchi kuchlar-bu ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonida kishilar bilan
tabiat o’rtasidagi bog’lanishni amalga oshiruvchi shaxsiy va texnik-
buyumlashgan elementlar tizimidan iborat. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning
rivojlanish darajasi ijtimoiy taraqqiyotning eng muhim mezoni va umumiy
ko’rsatkichidir.
Odamlar ishlab chiqarish jarayonida faqat tabiat ashyolari va boshqa moddiy
ashyolar bilan emas, shu bilan birga o’zaro bir-biri bilan ham munosabatlarda
bo’ladilar, ya’ni ishlab chiqarish munosabatlariga kirishadilar. Bunda ishlab
chiqarishda tarkib topadigan tashkiliy-iqtisodiy va ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar
bir-biridan farq qiladi.Tashkiliy-iqtisodiy munosabatlar ishlab chiqarishni tashkil
qilish jarayonida vujudga keladi. Mazkur munosabatlar kishilar o’rtasidagi aloqalar
sifatida namoyon bo’lib, shu bilan birga ishlab chiqarish holatini bevosita
tavsiflaydi, ishlab chiqaruvchi kuchlar taraqqiyoti muayyan bosqichlaming
xususiyatlarini va ulaming ijtimoiy uyg‘unlashuvini aks ettiradi. Bu masalan,
mehnat taqsimoti, uni ixtisoslashtirish va kooperatsiyalash, ishlab chiqarishning
to’planishi va uyg’unlashtirilishidir. Ishlab chiqarish har doim muayyan ijtimoiy
shaklga ega bo’ladi. Bu ijtimoiy shakl iqtisodiy munosabatlami vujudga keltiradi,
ularning mohiyati va asosini ishlab chiqarish vositalariga mulkchilik munosabatlari
tashkil etadi.
Iqtisodiy munosabatlar - bu kishilar uchun zarur bo’lgan hayotiy
ne’matlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilish
jarayonida vujudga keladigan munosabatlardir. Ular takror ishlab chiqarish
munosabatlari yoki iqtisodiy munosabatlar deb ham ataladi.
Ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojining muayyan darajasi ishlab chiqarish
munosabatlarining u yoki bu turini taqozo qiladi. Muayyan taraqqiyot
darajasidagi ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlari
muayyan turining birligi va o’zaro ta’siri ishlab chiqarish usulini tashkil etadi.
Ishlab chiqarish munosabatlari faqat ishlab chiqaruvchi kuchlar bilangina
o’zaro aloqada bo’lib qolmaydi. Ular bir vaqtda bazis ham hisoblanib, uning ustida
ishlab chiqarish munosabatlarining ushbu tizimiga xos bo’lgan alohida siyosiy,
huquqiy, mafkuraviy, milliy, oilaviy va boshqa ijtimoiy munosabatlar hamda
tartibotlaming alohida turlari qad ko’taradi. Ana shularning yig‘indisi jamiyatning
ustqurmasini tashkil etadi. Siyosat, huquq, ahloq va ustqurmaning boshqa
elementlari ham faol rol o’ynaydi, o’zlarini vujudga keltirgan ishlab chiqarish
munosabatlariga, ular orqali esa jamiyatning ishlab chiqaruvchi kuchlariga ham aks
ta’sir ko’rsatadi.
Ishlab chiqarish usuli bilan jamiyat ustqurmasi ijtimoiy-iqtisodiy
formatsiyani tashkil etadi.
Ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyaning tarkibiy qismlarini alohida rasm orqali
ifodalash mumkin.
1-rasm. Ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyaning tarkibiy tuzilishi
Bu yerda ikki holatga e’tibor berish muhim. Birinchidan, ishlab chiqarish
munosabatlari mustaqil, alohida tizimni tashkil qilmaydi. Ular ishlab chiqaruvchi
kuchlar bilan ham, shuningdek, ustqurma bilan ham har doim o’zaro ta’sirda
bo’ladi. Ikkinchidan, turli formatsiyalarda o’ziga xos ishlab chiqarish munosabatlari
amal qiladi va bu esa har bir formatsiyaga mos keluvchi ishlab chiqarish usulini
belgilab beradi.
Insoniyat jamiyati tarixida bir-biri bilan izchil almashib kelgan qator ishlab
chiqarish usullari va shunga muvofiq ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar ajralib turadi.
Ishlab chiqarish usullari almashuvining klassik namunasi Yevropada namoyon
bo’lgan deb hisoblanadi. Yevropa hududida bir-biri bilan almashib, ibtidoiy
jamoa, quldorlik, feodal va kapitalistik munosabatlar izchil tarkib topdi. Boshqa
qit’alarga qaraganda bu yerda kapitalizmgacha bo’lgan davrda mana shu
munosabatlaming hammasi aniqroq qayd etilgan. Osiyo, Afrika, Avstraliyada
Yevropa mustamlakachiligining ta’siri seziladi. Adabiyotlarda Osiyocha ishlab
chiqarish usuli deb atalmish usul haqida ham qayd qilinadi. Bu usulning
shakllanishida mamlakatlaming katta turkumiga xos bo’lgan ishlab chiqaruvchi
kuchlar
va
ishlab
chiqarish
munosabatlarining
sug‘orish
tizimlarini
markazlashtirilgan tarzda tartibga solib turish va davlatning ana shu sharoitlarda
alohida roli bilan bog’liq sifat xususiyatlari aks etadi.
Iqtisodiy fanda ijtimoiy taraqqiyotni sivilizatsiyaning tarixiy rivojlanish
tiplari natijasi sifatida o’rganish ham muhim o’rin tutadi. «Sivilizatsiya» so’zi
lotinchada fuqarolarga oid, ijtimoiy degan ma’nolarni anglatadi. Bu tushuncha fanga
fransuz faylasuflari tomonidan nisbatan yaqin vaqt - ikki asr oldin kiritilgan bo’lib,
tafakkur va erkinlik hukmron bo’lgan jamiyatlarni tavsiflash uchun qo’llanilgan.
Umuman olganda sivilizatsiya rivojlangan mamlakatlardagi iqtisodiy va ijtimoiy-
huquqiy munosabatlaming oqilona tashkil etilgan tuzumi sifatida talqin etiladi.
Jamiyat
taraqqiyotini
sivilizatsiya
nuqtai-nazaridan
o’rganishda
sivilizatsiyalaming almashuvi nazariyasi muhim o’rin tutadi. Bu nazariya
tarafdorlari quyidagi 7 ta bosqichdan iborat sivilizatsiyani ajratib ko’rsatadilar:
1) davomiylik muddati 30-35 asrni о‘z ichiga olgan neolit davri;
2) davomiylik muddati 20-23 asrni o’z ichiga olgan sharqiy quldorlik davri
(bronza asri);
3) davomiylik muddati 12-13 asrni o’z ichiga olgan antik davr (temir asri);
4) davomiylik muddati 7 asrni o’z ichiga olgan erta feodal davri;
5) davomiylik muddati 4,5 asrni o’z ichiga olgan industrlashishdan oldingi
davr;
6) davomiylik muddati 2,5 asmi o’z ichiga olgan industrial davri;
7) davomiylik muddati 1,3 asmi o’z ichiga olgan yuqori industrlashish davri.
Bu qayd qilingan bosqichlardan ko’rinib turibdiki, ushbu nazariyada turli
qarashlar va yondashuvlami aralashtirish holatiga yo’l qo’yilib, jamiyat taraqqiyoti
bosqichlarini ajratishning aniq bir mezoni yoki belgisi mavjud emas.
Ishlab chiqarishning texnologik usuli. Oddiy kooperatsiya, manufaktura va yirik
mashinalashgan ishlab chiqarish. Industrlashishgacha boʻlgan jamiyat,
industrlashgan jamiyat, yuqori industrlashgan (axborotlashgan) jamiyat.
Iqtisodiy tizim tushunchasi.
Jamiyat taraqqiyoti bosqichlariga texnologik yondashuv ham ma’lum bir
oqim hisoblanadi. Ular jamiyat tarixiy taraqqiyoti davomida ro’y berayotgan
o’zgarishlar ko’lami va tavsifini yaxshiroq tushunib olish uchun ishlab chiqarishning
turli texnologik usullarini tahlil etish, mashinalashgan ishlab chiqarishning vujudga
kelishi va rivojlanish tarixiga murojaat qilish zarur deb hisoblaydilar.
Mehnat vositalari, materiallar, texnologiya, energiya, axborotlar va ishlab
chiqarishni tashkil etish bilan birgalikda ishlab chiqarishning texnologik usuli
deyiladi. Ular o’rtasidagi chegaralami jamiyat taraqqiyoti tarixining yirik
bosqichlari ajratib turadi. Bir texnologik ishlab chiqarish usulidan boshqasiga o’tish
asosan, mehnat vositalarining tavsifidagi o’zgarishlar, fan va texnika taraqqiyoti
bilan belgilanadi. Ishlab chiqarish texnologik usullarining dastlabki uchta
bosqichlari alohida farqlanadi. Bular oddiy kooperatsiya, manufaktura va
mashinalashgan ishlab chiqarish. Oddiy kooperatsiya - bu bir xil tovarni ishlab
chiqarish yoki xizmat vazi fasini bajaruvchi xodimlarning eng oddiy shaklidagi
uyushishi, birgalashib ma’lum tartib va reja asosida ishlaydigan kishilar gu
ruhidir. Kooperatsiyaning yakka tartibdagi hunarmandchilik ishlab chiqarishiga
nisbatan afzalliklari quyidagilar orqali namoyon bo’ladi:
1) ko’plab ishchilarning birgalikdagi mehnati ishchi kuchidagi alohida
tafovutlarning yo’qolishiga, ularning sifat jihatidan bir xillashuviga olib keldi;
2) bino va inshootlardan birgalikda foydalanish natijasida yoqilg‘i, yoritish va
boshqa shu kabi xarajatlaming kam sarflanishi mahsulot birligiga to’g‘ri keluvchi
ishlab chiqarish vositalarining tejalishiga olib keldi;
3) birgalikdagi mehnat bellashuvni keltirib chiqarib, mehnat unumdorligini
oshirdi.
Manufaktura - bu mehnat taqsimotiga asoslangan, lekin mashina hali
mavjud bo’lmagan sharoitdagi kooperatsiyadir. Manufaktura davrida ishlab
chiqarishning umumlashuv jarayoni davom etadi. Yalpi ishchi kuchi tarkib topadi,
har bir ayrim xodim esa yalpi ishchi kuchining tarkibiy qismiga aylanadi. Bunda
oddiy kooperatsiyadagidek qo’l mehnatiga va shunga mos qurolga tayanadi.
Manufaktura ixtisoslashtirilgan qurol va asboblar vujudga keltirib hamda ishchini
tor operatsiyalarni bajarishga bog‘lab, yirik mashinalashgan ishlab chiqarishga
o’tish uchun zarur shart-sharoit tayyorlaydi. Bu davrda ishlab chiqarishni tashkil
etish, mehnatning mazmuni va tavsifida, ishlab chiqarishning butun texnologik
usulida, iqtisodiy munosabatlarda va butun ijtimoiy hayotda ham tub o’zgarishlar
ro’y beradi. Mehnat unumdorligi ancha o’sadi. XVIII asming so’nggi 30- yili ichida
boshlangan sanoat revolyutsiyasi natijasida yirik mashinalashgan ishlab
chiqarish vujudga keldi.
Yirik mashinalashgan ishlab chiqarish va mehnat taqsimotiga mashinali
mehnatga asoslangan kooperatsiyadir. Fabrika ichidagi mehnat taqsimoti
tamomila mashinalaming vazifalari bilan belgilanadi. Fan-texnika, texnologiya va
axborot tizimidagi o’zgarishlarga qarab R.Aron, J.Gelbreyt, U.Rostou va boshqa
olimlar jamiyat taraqqiyoti bosqichlarini uch bosqichga: industrlashishgacha
bo’lgan jamiyat, industrlashgan jamiyat, yuqori industrlashgan yoki axborotlashgan
jamiyatlarga bo’lib o’rganishni tavsiya etadilar.
Bunda ular industrlashishgacha bo’lgan jamiyatning asosiy belgilari
sifatida quyidagilami ko’rsatadilar:
a) aholining asosan qishloq xo’jaligi bilan bandligi;
b) qo’l mehnatining hukmronligi;
v) mehnat taqsi motining juda sayozligi (dehqonchilik, chorvachilik,
hunarmandchilik, savdo, boshqaruv va boshqalar);
g) natural xo’jalikning hukmronligi.
Jamiyat taraqqiyotining ikkinchi muhim
bosqichi -
industrlashgan
jamiyatning asosiy belgilari:
a) ishlab chiqarishning mashinalashganligi;
b) sanoatning fan-texnika yutuqlari asosida rivojlanishi, unda ishchilar
sonining ko’payishi;
v) shahar aholisining qishloq aholisiga nisbatan tezroq ko’payishi va boshqalar.
Taraqqiyotning uchinchi muhim bosqichi - yuqori darajada industrlashgan
jamiyatning asosiy belgilari:
a) xizmat ko’rsatish sohasining yuksak darajada rivojlanishi;
b) ishchi kuchining asosiy qismi (60-70%) shu sohada band bo’lishi;
v) fanning bevosita ishlab chiqaruvchi kuchga aylanishi, fan xodimlarining va
malakali mutaxassislar rolining oshishi;
g) iqtisodiyotning hamma sohalarida va kundalik hayotda axborot va
hisoblash texnikalarining keng qo’llanilishi;
d) tovarlar va xizmatlar sifatiga putur yetkazmasdan iqtisodiy resurslarning
hamma turlarini tejash imkonini beradigan yangi texnika va texnologiyalaming
keng qo’llanilishi va boshqalar.
Biz yuqorida ta’kidlab
o’tganimizdek,
texnika
va
texnologiyadagi
o’zgarishlar jamiyat taraqqiyotida asosiy rolni o’ynaydi va tashkiliy, boshqaruv
tizimlarining, ishchi-xizmatchilar tarkibining o’zgarishiga, mehnat unumdorligining
o’sishiga olib keladi. Lekin bu texnik o’zgarishlarga qarab bir tomonlama
yondashuv bilan jamiyat taraqqiyoti qonunlarini aniqlab bo’lmaydi. Ayniqsa,
iqtisodiy tizimlar va ulaming tavsifini bilishda ham texnik, ham ijtimoiy-iqtisodiy
o’zgarishlami birgalikda olib, ulaming o’zaro bir-biriga ta’sirini va shu dialektik
aloqadorlik va ta’sir natijasida sodir bo’ladigan taraqqiyot qonunlarini o’rganish
zarurdir.
Jamiyat taraqqiyotiga, jumladan texnika va texnologiyaning rivojiga ijtimoiy-
iqtisodiy munosabatlaming kuchli ta’sirini shunda ko’rish mumkinki, bir necha
