Ilmiybaza.uz
IJTIMOIY JARAYONLAR: OILA VA OILAVIY MUNOSABATLAR
PSIXOLOGIYASI
REJA
1. Yangi davr oilasi: tipologiyasi, tur-lari, xususiyatlari.
2 .Oilani ijtimoiy funksiyalari
3. Oilaning hayotiy turmush tarzi va ziddiyatlar.
4. Jinsiy farqlar psixologiyasi (gender) tadqiqotlarning xususiyatlari
Ilmiybaza.uz
1. Yangi davr oilasi: tipologiyasi, tur-lari, xususiyatlari.
Oilani turlarga bo‘lganda, turli olimlar turlicha yondashadilar. Masalan, Sank-
Piterburg-lik olim S.I. Golod (1998) faqat er va xotin hamda ularning farzandlaridan
iborat oilalarni tasavvur etgan holda ularning oila davrasidagi ijtimoiy nufuzlari va
rollari nuqtai nazaridan oilani toifalarga bo‘lib o‘rganishni taklif etadi. Xususan, u
monogam oiladagi munosabatlarni oilaviy tabaqalar nuqtai nazaridan farqlashni
taklif etgan. Undan tashqari, Golod o‘z kitobida oxirgi yillarda Rossiyada keng
tarqab borayotgan o‘ziga xos tabaqali oilalarga ham ilmiy jamoatchilikning diqqatini
qaratadi.
Patriarxal monogam oila – bu o‘z mohiyatiga ko‘ra oiladagi erkak kishining
nufuzi, yetakchilik roli, xotinning unga, farzandlarning ota-onaga tobeligini nazarda
tutadi. Bundany oilada o‘g‘il bolalar otaning oilasini sira tark etmaydi, aksincha,
uylangan taqdirda ham turmush o‘rtog‘ini shu xonadonga olib keladi, qizlar esa
kimga turmushga chiqsa, uning familiyasiga o‘tib, o‘z ota-onasining uyini tark etadi.
Bunday oilada urug‘ning atalashi (familiya), shajara va mulkka egalik otaning
yo‘lidan amalga oshiriladi, oilaviy rollar esa erkaklarniki yoki xotinlarniki tarzida
aniq tafovutlanadi. Erkaklar oilaning moddiy boyliklari, resurslari, ta’minoti bilan
shug‘ullansalar, ayollar asosan uy ishlari bilan band bo‘ladilar.
Oilaning ijtimoiy nufuzi, obro‘si otaning, erning, o‘g‘ilning iqtisodiy
maqomidan kelib chiqadi, ayolniki esa – farzandlar soni bilan belgilanib, uning
professional maqomi ko‘p hollarda oilaning, turmush o‘rtog‘ining ijtimoiy
maqomiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, farxzandlar ko‘z o‘ngida otaning avtoriterti
pastlaganday bo‘ladi, ayrim holatlarda erning oila ta’minotaidagi ulushi tushib
ketishi ham ayolning oila moddiy ta’minotiga bevosita aralashishiga sabab bo‘ladi.
Monogam oila – bola manfaatiga yo‘nalgan oila (detotsentrik) XIX asrning
oxiri – XX asrning boshlarida paydo bo‘lgan hodisadir. U xotin-qizlarning ijtimoiy
hayotdagi rolining ortishi hamda bola huquqlarining oshib borishi bilan izohlanadi.
Bunday holatlarda gap ko‘proq oilada farzandlar soni haqida emas, balki oilada
umuman bola borligining qadrlanishi to‘g‘risida boradi. Ota-onalar bunday
Ilmiybaza.uz
sharoitda ko‘proq bolaning kelajakda kim bo‘lishi, u egallashi lozim bo‘lgan
martabalar, uning istiqboli xususida qayg‘uradigan, shu bois ham oila budjetining
asosiy qismi uni ta’minlash, unga zarur ta’lim va tarbiyani berish, g‘amxo‘rlik
qilishga sarflanadi. Bolalar bilan bog‘liq ehtiyojlarning o‘sib borishi oqibatida
mamlakatda ham bolalar ta’minoti, ularning ozuqasi, kiyim-kechagi, o‘yinchoqlar,
bolalarning madaniy-ma’rifiy maskanlarini rivojlantirishga ixtisoslashgan sanoat
korxonalari ko‘payadi, rivojlanadi. Bolalar va yoshlarning turli ma’rifiy
o‘choqlarining kengayishi, yangi texnika va texnologiyalarning asosan bolalar
manfaatiga bevosita bog‘lanishi, yoshlarning kasb ta’limini takomillashtirish ishlari,
ular o‘qishi va bilim olishi muddatlarining uzaytirilishi ularning mehnat sohasiga
kechroq kirib borishiga olib keladi. Ya’ni, ilgarigiga nisbatan bolalar kechroq
mustaqil hayotga kirishadi. Buning oqibatida nikoh yoshi ham tobora kattalashib
boradi. Kattalar tomonidan bolaga e’tiborning, shu bilan bir qatorda tashvishlarning
ortishi, o‘z navbatida bolalarning tug‘ilish soni kamayishiga olib keladi. Bolalar erka
bo‘lib, ular erkinligi ortib boradi, ota-onaning butun diqqat-e’tibori ularga qaratiladi.
Bu toifa oiladagi bola manfaati shu qadarki, ba’zan ona faqat bolani o‘ylash, unga
e’tibor qilishni afzal bilganidan, eridan ham voz kechishi holatlari ham kuzatiladi.
Bola manfaatiga yo‘nalgan oilaning ham turli ko‘rinishlari bo‘lib, ulardan biri
avtoritar tipdir. Bunda bola soni bittami yoki ikkitami ota-onaning cheksiz
g‘amxo‘rligi, ular obro‘si bilan parallel tashkil etiladi. Masalan, ko‘pgina
amaldorlarning oilasi shunday. Ota-ona bola nazarida eng nufuzli, aqli har narsaga
yetadigan, shuning uchun bola ham xuddi otasi yoki onasiday bo‘lib yetishish
motivatsiyasi kuchli bo‘ladi.
Ambivalent detotsentrik oiladagi bola ko‘proq ota-onaning hissiy-emotsional
g‘amxo‘rligi ta’sirida bo‘ladi. Masalan, bu agar qiz bo‘lsa, u faqat otasi yoki onasi,
yoki ikkisining doimiy erkalashlari og‘ushida katta bo‘lib, oxir-oqibat shunday
holatga ko‘nikib ketadi. Oilaviy munosabat faqat shunday bo‘lsa kerak, degan fikr
ba’zan o‘zi mustaqil oila qurganda, uning yangi xonadonga ko‘nikishiga jiddiy
xalaqit beradi.
Ilmiybaza.uz
Kvaziavtonom detotsentrik oilada bola huquqlari kattalarniki bilan deyarli
tenglashtiriladi, ularga kattalar bilan bir qatorda oilaviy yumushlarni bajarish erki,
o‘z holicha qarorlar qabul qilish huquqlari berilgan bo‘ladi. Buning albatta, ham
ijobiy, ham salbiy jihatlari bor.
Er-xotin oilasi XX asrning 60-chi yillarida paydo bo‘lib, u ham ayollar, ham
bolalar emansipatsiya jarayonlarining oqibati sifatida qaraladi. Bunday oiladagi
o‘zaro munosabatlar asosan erkak va xotin o‘rtasidagi muomalaga, uning qanchalik
samimiy, iliqligiga bog‘liq bo‘ladi. Ayolga o‘z xohish-irodasini mumkin qadar
namoyon etish, unga ma’lum ma’noda mustaqil erishish imkoniyati yaratiladi. U
ko‘p holatlarda turmush o‘rtog‘iga suyukli, erka va zarur yor rolini o‘ynaydi. Golod
er-xotinning bir-birlariga yaqin bo‘lishlarining 4 xil jihatini farqlaydi: simpatiya
(yoqtirish), samimiyat, minnatdorlik va erotik jihatdan bog‘liqlik.
Monogam bo‘lmagan oila toifasi chin ma’noda nikoh munosabatlariga
tayanmaydi. Bundan oilaning uch xil ko‘rinishi mavjud:
Ajrimlar tufayli paydo bo‘lgan noto‘liq oila – XX asrning oxirlarida ko‘payib
ketgan noto‘liq oila turi. Golodning ma’lumotlariga ko‘ra, Rossiyadagi oilalar ajrimi
shu qadar ko‘paydiki, har 100 ta nikohga 51 ta oila ajrimi to‘g‘ri keldi. Bunga
sabablardan biri ota-onalik rollarining bajarilmasligi, otaning bola tarbiyasidan
sovuqqonlik bilan chetlashishidir, chunki ko‘pgina otalar ajralishgandan so‘ng
ma’lum muddat o‘tgach, farzandlari bilan umuman yuz ko‘rmas bo‘lib ketishadi.
Afsuski, O‘zbekistonda oila va nikoh nechog‘li qadrlanmasin, oilaviy ajrimlar ham
qayd etiladi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, oxirgi yillarda yiliga o‘rtacha 14,5
mingdan 15 mingacha oila ajrimlari qayd etiladi, ajrimlarning sudlar orqali
rasmiylashtiriladigan turlari FXDYo orqali rasmiylashtiriladiganidan ko‘proqdir.
Ajrim bo‘lgan oialalrning 70 foizi yosh oilalar bo‘lib, ularda o‘rtacha 2,5 ta bola
chala yetim bo‘lib qoladi. Bu kabi noto‘liq oilalarda o‘ziga yarasha ijtimoiy-
iqtisodiy muammolar paydo bo‘ldaiki, shu bois ham davlatimizning oila
siyosatining mazmuni noto‘liq oilalar sonini kamaytirishga qaratilgandir. Bunda
masalaning moddiy tomonidan ham uning ma’naviy-ahloqiy tomonlari bizni
ko‘proq tashvishga soladi.
Ilmiybaza.uz
Beva bo‘lib qolish, yoki turmush o‘rtog‘ining vafoti munosabati bilan
noto‘liq bo‘lgan oila ham ko‘proq onaning farzandi bilan yolg‘iz qolishidir. Bunday
oilalardagi ma’naviy muhit ajrim tufayli paydo bo‘lgan noto‘liq oilanikidan farq
qiladi. O‘zbek onalari bunday holatlarda otasining ruhi hurmatidan farzandlarida
yuksak insoniy fazilatlarni tarbiyalashga intiladi. Bunday o‘ziga xoslik qator
tadqiqotlarda alohida qayd etilgan (G. Yadgarova, 2003).
Nikohdan tashqari oila 90-chi yillarda ko‘paygan oila turi, unda asosan yolg‘iz
qolgan ayol-ona oilani tebratadi. Bunday oilalar o‘sha davrda Rossiyada 20-21
foizni, Buyuk Britaniyada va Fransiyada – 32-35 foizni tashkil etgan bo‘lib, ko‘proq
yoshgina bo‘la turib ona bo‘lganlar (15-19 yoshlilar) yoki aksincha, reproduktiv
yoshdan o‘tib qolganlar – 40-44 yoshlilar tashkil etadi. Bu o‘rinda ikkala holatda
xotin-qizlarning nikohga kirmasdan tug‘ish motivlari turlicha bo‘ladi.
Rossiyada ota-onalardan bittasigina bo‘lgan oilalarda 1989 yilda 4,5 mln. bola
yashagan bo‘lsa, bu ko‘rsatgich 1994 yilda 5 millonga yetdi (A.G.Volkov,
Ye.L.Soroko, 1999). O‘zbekiston sharoitida bu kabi holatlar favqulotda holatlar
sifatida qaraladi, chunki ayrim udumlar va milliy qadriyatlarimiz farzandning
nikohdan tashqari paydo bo‘lishini qoralaydi, Shunday bo‘lsa-da, turli sabablar va
otag‘onalarning vaziyatlar qurboni bo‘lishi natijasida mamlkataimizda otalikni
belgilash holatlari ortib bormoqdaki, unda ham ko‘pincha rasman oila nikohsiz
oiladay tasavvur etiladi. Sha’riy nikoh o‘qilgani bilan rasmiy ravishda nikohning o‘z
vaqtida qayd etilmasligi mentalitetimizga zid bo‘lgan shu toifa oilaalrning
rasmiylashtirilib qolishiga sabab bo‘lmoqda.
Alternativ oila turlari – kam uchraydigan oila turlari bo‘lib, ular ayrim jihatlari
bilan boshqalardan farqlanib turadi va o‘z navbatida toifalarga bo‘linadi. Masalan,
ulardan biri – fuqarolik nikohi deb atalib, unda erkak va ayol o‘z ixtiyorlari bilan
rasmiy nikohni qayd emay, yashayveradi. Ba’zan bunday qarorga ular kutilmagan
homiladorlik paydo bo‘lganda ham kelishlari mumkin. Bunday nikoh bizning
sharoitimizga, musulmonchilikka sira ham to‘g‘ri kelmaydi. Alternativ nkiohlar
ko‘proq g‘arb mamlakatlariga xosdir. Lekin Golodning ta’kidlashicha, hozirda
Rossiyada mavjud oilalarning 7% shunday nikoh asosida tashkil topgan. Oilaning
Ilmiybaza.uz
muqaddasligini tinimsiz targ‘ib etishimiz azaliy qadriyatlarni ardoqlab kelayotgan
yurtimizda bunday salbiy holatlarning bo‘lmasligiga xizmat qiladi.
Alternativ nikohning yana bir ko‘rinishi qayta nikohlardir. Odatda bunday
nikoh turi beva yoki tul qolgan shaxslarda uchraydi. Aslida ham birinchi qayta
nikohlar XVI asrda Angliyada qayd etila boshlagan. Hozirda esa bunday nikohlar
odatda beva qolganlar yoki ajrashib ketganlar o‘rtasida qayd etilishi mumkin.
Bunday oila turi ham ajrimlar ko‘payishiga mos tarzda ortib bormoqda.
Aralash oilalar yoki begona ota-onalar bilan yashaydiganlar oilasi. Bu –
yetimlarni boqib olish hisobiga paydo bo‘ladigan, otalikka olish, o‘gay ota yoki ona
bilan yashaydiganlar oilasidir. Ming afsuski, turli hayotiy vaziyatlar tufayli shunday
oila ham bor, ular nisbatan ko‘p bo‘lmasa-da, O‘zbekistonda ham mavjud.
Godvin – nikohlar, uning asoschisi bo‘lgan ingliz sotsial-monarxi U.Godvin
(1756-1836) nomi bilan bog‘liq. U bunday oilani ideal deb hisoblagan, chunki
bunday oilalar, asosan, ota-onaning xohish-irodasiga ko‘ra paydo bo‘ladi,
yoshlarning istaklari bunda inobatga olinmaydi. Bunday nikohlarda jinsiy yaqinlik
ko‘zda tutilmaganligi sababli, o‘zaro hurmat va bir tom ostida alohida yashashga
mo‘ljallangan bo‘ladi, er va xotin bir-birlarining oldida faqat ma’naviy jihatdan
majburiyatlarga ega xolos. To‘g‘ri, bir qarashda bunday nikoh bizdagi sovchilik
yo‘li bilan quriladigan oilaga o‘hshab ketadi, lekin bizda zurriyod qoldirish, birga
yashash talab etiladi. Shuning uchun yigit va qiz bir-birlarini sevmagan bo‘lsalar-
da, nikoh o‘qilayotganda ularning rizochiliklari so‘raladi, javob ijobiy bo‘lgach, ular
chimildiqqa kiritiladi. Godvin tipidagi nikohlar ko‘pincha O‘zbekistonda keksalar
o‘rtasida rsmiylashtiriladi. Masalan, kampiridan uning qazosi tufayli juda bo‘lgan
otaxon o‘zaro kelishuv natijasida o‘zga bir beva ayolga uylanadi, ular o‘rtasidagi
munosabatlar o‘zaro samimiyat, hurmat, qo‘llab-quvvatlov, keksalikni bezashga
yo‘naltirilgan. Lekin bu oila o‘zidan zurriyod qoldirish kabi haqiqiy oilaga xos
funksiyalarning barchasini bajarmaydi. Bunday oila Islom dini arkonlariga ham mos
bo‘lib, bu ikki keksa odamning bir-birlari umrlarini cho‘zishga qaratilgan samimiy
munosabatlari majmuidir.
Qo‘shxotinlilik ham alternativ nikoh turlaridan biri bo‘lib, bunda bir erkak
Ilmiybaza.uz
ko‘pincha hufyona o‘z qonuniy nikohidagi ayoldan tashqari yana boshqasi bilan
shar’iy nikohda yashaydi. Qo‘shxotinlilik ko‘proq Osiyo va Sharq mamlakatlari
aholisiga xos deb hisoblansa-da, hozirda bunday oilalar hattoki, Rossiyada ham
kuzatilmoqda. Lekin bunday oila turi qonunan man etilgan.
Oilaning jamiyat taraqqiyotida tutgan o‘rni
ar qanday davrda ham jamiyat va davlat aholi sonining bir maromda o‘sib
borishi, muayyan an’analar va muqaddas udumlarning saqlanib, avloddan-avlodga
yetkazilib turilishidan manfaatdor bo‘lgan. Buyuk rus psixologi A.N.Leontev
avlodlararo muloqotning jamiyat taraqqiyoti uchun ahamiyatini o‘rganib, ilk
asarlaridan birida agar shunday muloqot bo‘lmaganida, taraqqiyotning o‘zi ham
mutloq bo‘lmas edi, deb ta’kidlagan. Bu vazifani bajarishda jamiyatning muhim
bo‘lagi bo‘lmish oilaning roli kattadir.
Demak, oila ijtimoiy institut sifatida eng avvalo tug‘ilish orqali aholining
ma’lum miqdorda muttasil o‘sib borishi, odamlar o‘rtasida migratsiya, ya’ni u
yerdan bu yerga ko‘chib turish yoki o‘lim okibatida kamayib boradigan miqdorini
to‘ldirish vazifasini bajaradi. Chunki ijtimoiy hamda iqtisodiy rivojlanish uchun
mehnat resurslari va ishchi kuchining yangilanib borishidan jamiyat ham, odamlar
ham manfaatdordir.
Bundan tashqari, har bir jamiyatning betakror qadriyatlari, o‘lmas merosi,
avloddan avlodga o‘tib boradigan an’analari bo‘ladi. Fuqarolik holatlari, madaniy
o‘sish,
ma’naviy
yuksalishga
xizmat
qiluvchi
qadriyatlarning
saqlanib
kelayotganligi ham oila tufaylidir. Masalan, shunday oilalar sulolasi borki, ular
asrlar osha u yoki bu muqaddas qadriyatlarni kasb-kori, turmush tarzi orqali saqlab
keladi (rassomchilik, san’atshunoslik, hunarmandchilik, gulchilik, kulolchilik, ilmiy
meroslar, agrar sohada va h-zo).
Umuman odamlar jamiyatining saqlanib qolishida ham oila ayrim alohida
olingan shaxs bilan yaxlit jamiyat o‘rtasida o‘ziga xos “bufer” – ko‘prik rolini
o‘ynab kelmoqda. Zero, madaniy va ma’naviy qadriyatlarni saqlab, avloddan-
avlodga yetkazishda davlat va jamiyatdagi ta’lim muassasalari, madaniyat
o‘choqlarining ham muayyan roli bor, lekin ularda o‘zgarishlar tez-tez ro‘y bergani
H
Ilmiybaza.uz
sababli, ularning avlodlararo muqaddas sanalib kelinayotgan qadriyatlarni asrab-
avaylashdagi roli oilachalik yuqori bo‘lolmaydi. Shuning uchun davlat oilaning
mustahkam va farovonligi, odamlarning unda tinchlik, xotirjamlikda yashashlaridan
hamisha manfaatdor ekanligi sababli ham muayyan qonunlar va yuridik tizimni
ushlab turadiki, ular orqali nafaqat nikohning o‘zi, balki ota-ona va farzandlar
o‘rtasidagi munosabatlarni ham muvofiqlashtirib boradi. O‘zbekistonda yosh
oilalarga ko‘rsatilayotgan muruvvatlar, bola tug‘ilishi va katta bo‘lishi uchun
suyunchi puli, nafaqalarning belgilanishi, onalik va bolalikning ijtimoiy muhofaza
qilinayotganligi, ota yoki ona farzand oldida o‘z burchini bajarmagan taqdirda
moddiy, ma’naviy, hatto, jinoiy sanksiyalar orqali jazolanishi ushbu noyob
maskanni mustahkamlash, u orqali milliy va umuminsoniy qadriyatlarni keyingi
avlodlar uchun saqlash vazifasini bardavom etishdan iboratdir. Tahlil etiladigan
bo‘lsa, odamlar o‘rtasida ro‘y beradigan ko‘plab munosabatlar orasida faqat oilaviy
munosabatlargina davlat tomonidan shunchalik ardoqlanadi, masalan, sevgi-
muhabbat, do‘st-yoronlik, odamlar urtasidagi oldi-sotti, tadbirkorlik. mehnat
munosabatlariga davlat deyarli aralashmaydi.
Demak, oilaning jamiyat oldidagi vazifalari deganda, uning avvalo oila
a’zolarining muayyan ehtiyojlarini qondirish hamda shu orqali davlat va jamiyatning
ehtiyoj va manfaatlariga xizmat qilish qobiliyati tushuniladi. Masalan, ota ishlab
chikarish korxonasida ertadan kechgacha mehnat qilar ekan, bu bilan u nafaqat
o‘zining yeb-ichish, dam olish, turli xaridlarni amalga oshirishga yo‘naltirilgan
ehtiyojini qondiradi, balki oila a’zolarini, birinchi navbatda farzandlari, uy bekasi
bo‘lsa, turmush o‘rtog‘ining ehtiyojlarini, qolaversa, u yoki bu korxonadagi
rentabellikning oshishi, iqtisodiy ko‘rsatkichlarning yuqori bo‘lishiga, shu orqali o‘z
Vatanida ushbu sohaning rivojlanishiga hissa qo‘shadi.
2. Oilaning ijtimoiy funksiyalari
ila psixologiyasiga oid ilmiy adabiyotlarda oilaning quyidagi funksiyalari –
jamiyat oldidagi vazifalari farqlanadi:
Oilaning hissiy-emotsional funksiyasi – bu uning o‘z a’zolari o‘rtasida
muayyan iliq munosabatlarni saqlash, ular o‘rtasida mehr-oqibat, o‘zaro
O
Ilmiybaza.uz
g‘amxo‘rlik, bir-birini qo‘llab-quvvatlash, sevish, sevilish kabi qobiliyatini
namoyon etishidir. Bu oila uchun juda muhim bo‘lib, insonning ruhiy salomatligi
aynan shu vazifani qanday bajarayotganligiga bog‘liqdir. Oilaning ma’naviy-
psixologik muhiti sog‘lom deganda, aslida ana shu a’zolar o‘rtasidagi iliqlik,
samimiyat, o‘zaro bag‘rikenglikning mavjudligi, mehr-oqibat kabi insoniy
hissiyotlarning ijobiyligi tushuniladi.
Jismoniy quvvatni ta’minlash funksiyasi – oila a’zolarining jismonan sog‘,
tetik va o‘zini yaxshi his qilishlarini ta’minlashga bog‘liq bo‘lgan sharoitlarni
nazarda tutadi, masalan, har birimiz oilada boshpanamizga egamiz, bundan tashqari,
mana shu o‘z hududimizda, ya’ni, xonadonimizda dam olish, yaxshi sifatli, to‘yimli
taomlardan bahramand bo‘lish, ijod qilish va o‘qishimiz uchun zarur, qulay
imkoniyatlarga ega bo‘lishimiz shart. Zero, agar shulardan birortasi ta’minlanmagan
bo‘lsa, bunday oila o‘zini baxtli deb hisoblay olmaydi va qator noqulayliklarni his
qiladi. Masalan, uysiz, boshpanasiz qolgan odamlarning nafaqat ruhiy, balki
jismoniy azoblarga duchor bo‘lganliklarini tasdiqlovchi psixologik tadqiqotlar
mavjud.
Ma’naviy muloqotni ta’minlash funksiyasi – odamning o‘z nasl-nasabi,
ma’naviy-madaniy an’analari bo‘lishiga intilishidan kelib chiqadi, har bir shaxs
o‘zini kimning avlodi, qanday an’analarning vorisi ekanligidan cheksiz faxrlanadi,
u qanday oila bo‘lishidan qat’iy nazar, albatta, o‘z a’zolarini muayyan yaxshi urf-
odatlar, muomala maromlari doirasida birlashtirishga qodir bo‘lgandagina
mustahkam va baxtiyor bo‘ladi. Yangi tug‘ilgan farzand teta-poya qilib yura
boshlagan onlardanoq oilaning kattalari uni erkalatishlar orqali shirin muomalaga
o‘rgatadi, kattalarga xurmat, kichiklarka g‘amxo‘rlik, izzat tushunchalari xam oilada
tarbiyalanadi. Shu funksiyani ado eta olmagan oilada hamisha ko‘ngilxiraliklar,
janjal, ziddiyatlar bo‘lishi ehtimoli kattadir.
Jinsiy-hirsiy muloqot funksiyasi – er va xotin o‘rtasidagi ikkalasigagina
taalluqli bo‘lgan seksual ehtiyojlarni qondirish, shu orqali avlodlar bardavomligini
ta’minlashga xizmat qiladi. Ushbu funksiyaning bajarilishi er-xotin munosabatlariga
bevosita ta’sir qiladi, ularning bir-birlariga vafo-sadoqatda bo‘lishlarini,
Ilmiybaza.uz
salomatliklari va to‘g‘ri turmush tarzini barqaror etishlariga xizmat qiladi.
Baxt va tinchlik-xotirjamlikni barqarorlashtirish funksiyasi ham o‘ta muhim
bo‘lib, aynan oila har bir a’zosining muammolarini yechish, uni tashqi turli
ta’sirotlardan himoyalash, kerak bo‘lsa, unda himoya immunitetini shakllantirishga
yordam beradi. O‘zbeklarda “O‘z uyim – o‘lan to‘shagim” degan ibora bor, har kim
o‘z uyida chinakam xotirjam bo‘lishi mumkin. Uzoq safarlarda, yuksak servis
mavjud mehmonxonalarda dam olib kelgach, o‘z uyida, oyog‘ini uzatib, “shukur”
deyishi uning eng katta baxtidir. Shu nuqtai nazardan farzandlarning ham sog‘-omon
katta bo‘lishi, ular ongini turli tashqi ta’sirotlardan, yot g‘oyalardan himoya qilishda
ham oilaning roli benazirdir. Oila tinch va xavfsiz bo‘lsa, demak, jamiyat ham,
davlat ham tinch va undagi osoyishtalik barqaror bo‘ladi.
Reproduktiv funksiya – bu oilaning nafaqat avlodlar, vorislarni yaratishga
aloqador vazifasi, balki, shu orqali ota va ona bo‘lishdek baxtga muyassar bo‘lish,
davlatning esa tub aholi sonini muayyan miqdorda ushlab turishiga ham xizmat
qiladi. Ayniqsa, o‘zbeklarda nikohning dastlabki onlaridanoq, “uvali-juvali
bo‘linglar, qo‘sha qaringlar” deb duo qilinadi va kelinchakning homilador bo‘lishi
intiqlik bilan kutiladi. Chunki aynan shu omil yosh oilaning mustahkamligida katta
ahamiyatga molik bo‘ladi. “Farzandli oila” tushunchasi oila psixologiyasida ham,
oila sotsiologiyasida ham muhim bo‘lib, u oilada turmush tarzining deyarli barcha
jabhalaridagi ko‘rsatkichlarning mezonidir. Chunonchi, o‘zbeklarda “Bolali uy –
bozor, bolasiz uy – mozor” degan naklning ma’nosi ham farzand tug‘ilgan uyga
farishtalar yog‘iladi, yaxshilik va xursandchiliklar, to‘ylar uchun yo‘l ochiladi,
demakdir.
Oila sotsiologiyasi va demografiyasida oiladagi farzandlar soniga ko‘ra
guruhlarga bo‘linadi. Masalan, ijtimoiy-psixologik nuqtai nazardan “kam sonli oila”
– bu 1-2 nafar bola bor oiladir. Bu raqam umuman demografik jihatdan baholansa,
aholining o‘sishi va tabiiy yo‘qotishlarning urnini qoplash uchun kamdir. Sotsiolog
A.Antonovning fikricha (2005), jamiyatda aholi balansini saqlash uchun o‘rtacha
farzandlar soni 2,5 nafardan kam bo‘lmasligi lozim. Yoki jami oilalarning to‘rtdan
biri ikkita, uchdan biri uchta, 14 % – befarzand yoki yolg‘iz, 7 %i ko‘p bolali, ya’ni
Ilmiybaza.uz
beshtagacha bolasi bor oilalardan iborat bo‘lsa, avlodlar vorisligi ta’minlanadi.
Lekin Rossiya misolida bu masalaga e’tibor beriladigan bo‘lsa, aholining
reproduktiv o‘sishida jiddiy pastlashish kuzatilmoqda. U yerda jami oilalar nisbatida
kam bolalilar, ya’ni, 1ta yoki 2ta bolaga ega bo‘lgan oilalar soni keskin oshib, bugun
ularning ulushi 95 %ni tashkil etmoqda. Xalqaro YuNISEF tashkilotining 2004 yili
e’lon qilgan monitoringi natijalariga ko‘ra, Yevropa mamlakatlarida ham Markaziy
Osiyo davlatlarida ham tug‘ilishning kamayishi holatlari kuzatilmoqda (1.1-jadval).
1.1-jadval.
Ayrim mamlakatlarda tug‘ilish koeffitsentlarining o‘zgarishi
(1000 nafar aholi soniga nisbatan tirik tug‘ilgan bolalar soni)
№
Mamlakatlar nomi
1989 yil
ko‘rsatkichi
2002 yil
ko‘rsatkichi
1
Rossiya
14,7
9,7
2
Qozog‘iston
23,4
15,3
3
Qirg‘iziston
30,5
20,3
4
Tojikiston
38,8
27,2
5
Turkmaniston
34,8
22,0
6
O‘zbekiston
33,3
21,11
Rossiyada ko‘p farzandli oilalar ulushi 1%ni ham tashkil etmagani holda,
o‘rtacha miqdorda bolalarga ega oilalar soni 5% gachani tashkil etadi. Shuni
ta’kidlash joizki, bizda ham ko‘p farzandli oilalar soni yil sayin kamayib bormoqda.
Tarbiya va nazorat funksiyasi – ota-onalarni zurriyodlarini qobil va aqlli,
imon-e’tiqodli, sog‘-salomat voyaga yetishini ta’minlashlariga bog‘liq. Chunki, oila
– nafaqat er va xotinni, ularning maqomlaridan kelib chiqib tarbiyalaydi, balki yosh
avlodni ham oilasi, ota-onasiga munosib insonlar bo‘lib yetishishlari, jamiyatga
foydasi tegishi uchun qayg‘uradi. O‘zbek oilasida avlodlardan meros bo‘lib qolgan
Ilmiybaza.uz
tarbiya mezonlari va an’analari mavjudki, ularning hayotiyligi va bardavomligi bois
jamiyatda qadr topgan barchasida yosh avlod tarbiyasi masalasi yetakchi
hisoblangan udumlar va urf-odatlar hamon saqlanmoqda.
Xususiy mulkka ega bo‘lish va avlodga meros qilib qoldirish vazifasi ham
muhim bo‘lib, u har bir oilaning o‘z jamg‘armasi bo‘lishini taqazo etadi, shuning
uchun ham “Er-xotin – qo‘sh ho‘kiz” bo‘lib, tinmay mehnat qiladi, orttirganiga to‘y
va oilaviy tadbirlar o‘tkazadi, uy-joy, tomorqalarni farzandlariga meros sifatida
qoldiradi. Bu ham oila mustahkamligiga, ota-onalarning obro‘-martabasiga xizmat
qiladi.
So‘nggi yillarda O‘zbekiston Xotin-qizlar qo‘mitasi tashabbusi hamda
hukumatimizning qo‘llab-quvvatlashi bilan oilaviy biznes, xotin-qizlar kichik va
o‘rta biznesini rivojlantirish, ayollar tadbirkorligi uchun banklardan imtiyozli
kreditlar berish siyosati izchil amalga oshirilishi tufayli ayollarning oila budjetiga
qo‘shayotgan hissasi ham ortib bormoqda. Buning natijasida farzandlarda ham
tadbirkorlik xislatlari o‘sishiga real imkoniyatlar yaratilmoqda. O‘tkazilgan
tadqiqotlarning natijalariga ko‘ra, onasi tadbirkor bo‘lgan qizlarda ilk yoshlikdanoq
boshqaruv va liderlik sifatlari, tadbirkorlik ko‘nikmalari shakllanib borar ekan
(V.M.Karimova, 2003).
Yuqorida ta’kidlangan vazifalar ijtimoiy-iqtisodiy tuzumning xarakteriga ko‘ra
o‘zgarishi, biri dolzarb, biri esa kamroq ahamiyatli bo‘lib qolishi mumkin. Lekin har
bir oila a’zosining shu vazifalarga psixologik jihatdan tayyorligi – ularning inson
sifatida o‘zini baxtli his qilishini, oilasining mustahkam bo‘lishi, farzandlarining
komil bo‘lib yetishishlarini ta’minlaydi.
3. Oilaning hayotiy tarzi va ziddiyatlari
Oilaning hayotiy tarzi uning hayotiy sikli, tutimi bilan bog‘liq. Ayrim
olimlar, masalan, V.Satir zamonaviy oilaning bola tarbiyasi va uning manfaatlariga
bog‘liq ekanligidan kelib chiqib, bu maskandagi hayot maromi va tutimini bola
rivojlanishining bosqichlari bilan bog‘laydi. Shunga ko‘ra, quyidagi bosqichlar
farqlanadi:
Ilmiybaza.uz
1-bosqich. Aksariyat olimlar oiladagi hayot sikli ikki yoshning uzoq
muddatga ahdu-paymon qilib nikohga kirishga qaror qilgan onlaridanoq
boshlanishini ta’kidlaydilar. Boshqa mualliflarning fikricha, oilaning boshlang‘ich
nuqtasi ikki shaxs rasman nikohga kirgan vaqt, ko‘pchilikning guvohligida
o‘tkazilgan tantanalar bilan izohlanadi.
2-bosqich. Ikki yoshning intim qovushishi oqibatida zurriyodning paydo
bo‘lishi. Satirning fikricha, zurriyodning paydo bo‘lishi, tug‘ilishi er va xotinning
asl munosabatlarini sinovdan o‘tkazadi va ular o‘ziga xos yangicha munosabatlar
davrini boshdan kechira boshlaydilar. Bu davrga asosiy mazmun va ma’no beruvchi
voqea – bu er va xotinga yangi rollarning berilishi, anchagina katta ijtimoiy
mas’uliyatni o‘ziga qamrab olgan ota-onalik rollarining boshlanishidir. Ko‘plab
xalqlarda, ayniqsa, o‘zbeklarda bolaning dunyoga kelishi juda katta quvonchli
marosimlar bilan boshlanib, ular qadriyat sifatida asrlar osha saqlab kelinmoqda.
Masalan, bola tug‘ilishi bilan bog‘liq suyunchi marosimlari, aqiqa, beshik soldi,
sunnat va beshik to‘ylari kabilar shular jumlasidandir. Shunga qaramay, ayrim
xalqlarda, masalan, yevropa xalqlarida oilada farzandning tug‘ilishi muayyan
tashvishlar, ruhiy tarangliklar, ayniqsa, ona boshidan kechiradigan emotsional
hayajonlar, yaqinlariga ijtimoiy va moliyaviy tashvishlarni keltirib chiqaradiki, bu
ham ba’zan oilaviy munosabatlardagi tarangliklarda aks etadi. Oila va farzand
oldidagi bunday mas’uliyatlar ayrim hollarda er-xotin munosabatlarining darz
ketishiga,
ba’zan
ajrimlarga,
bizning
sharoitimizda
quda-andachilik
munosabatlaridagi kelishmovchiliklarga ham sabab bo‘ladi.
3-bosqich. Bola oiladan tashqaridagi ijtimoiy institutlar – maktabgacha ta’lim
muassasalari, ayniqsa, uzluksiz ta’limning boshlang‘ich o‘chog‘i hisoblangan
maktabga bora boshlaydi. Maktab shunday maskanki, u yerda har bir bolaning qay
darajada va qanday ijtimoiylashgani sinovdan o‘tadi. Chunki u endi nafaqat o‘zi
tengqur bolalar bilan, balki kattalar, begonalar, ko‘chadagi turli toifali insonlar bilan
muomalaga kirisha boshlaydi. Bu muomala jarayonida uning qanchalik hayotga
tayyorligi, oilasida qanday ahloqiy va ma’naviy o‘gitlarni olganligi, kimning bolasi
ekanligi, oilaviy muhiti qandayligi bilina boshlaydi. Eng muhimi – maktabga
Ilmiybaza.uz
kelgach, bolaning aqliy va intellektual salohiyati, intizomi tekshiruvdan o‘tadi.
Ya’ni, bolasini maktabga berar ekanlar, ota-onalar ham jamoatchilik oldida o‘ziga
xos sinov va tekshiruvdan o‘tayotganday his qiladilar o‘zlarini. Yaxshi yoki yomon
ota-onalik rollari maktab yillarining dastlabki oy va yillarida bilingani sababli,
ko‘pgina ota-onalar ayni shu davrlarda kuchli stressni boshidan kechiradilar.
4-bosqich. Bola o‘smirlik davriga qadam bosganda, u ota-onasidan
mustaqillikni, hadeb ta’qib qilavermaslikni da’vo qila boshlaydi. Ota-onaning
farzand oldidagi obro‘si, kerakligi darajasi pastlay boshlaydi. Bu davrga kelib ota
ham, ona ham o‘zining farzandiga nisbatan munosabatlarini o‘zgartirishga majbur
bo‘ladi, chunki bolada yangicha talab va istaklar, yangicha fikrlash, urf-odatlar,
musiqaga havas, turli xil guruhlar bilan muloqotda bo‘lishga intilishlar paydo
bo‘ladi. Bu davr ota-onaning bolasida paydo bo‘layotgan o‘zgarishlarga, yoshga oid
yangiliklarga qanchalik fahm va farosat bilan, sabr-qanoat bilan turib berishlarini
sinovdan o‘tkazadi. Sinovdan yaxshi o‘tgan ota-onaning bolasi keyingi bosqichga
eson-omon yaxshilik bilan, ochiq ziddiyatlarsiz o‘tib oladi, aks holda o‘smirlik
davrining o‘ziga xos ziddiyatlari girdobida ota-ona – bola munosabatlari jiddiy
yomonlashadi, ayrim bolalar uydan ketib qolish holatlarigacha boradi.
5-bosqich. Bolalar katta bo‘lib, balog‘at yoshiga yetadilar, o‘qishlarni tugatib,
mustaqil kasb-hunar egallash bosqichiga qadam bosganda, ayrim yoshlar mustaqil
oilaviy hayot qurishga ham ulguradilar. Shu davrga kelib, “Bola – ota-ona”
munosabatlari deyarli tugaydi. Ayniqsa, bu holat yevropa xalqlariga mos, balog‘at
yoshiga yetgach, deyarli barcha hayotiy masalalarni yoshlar o‘zlaricha, o‘z
bilganlaricha xal qila boshlaydilar. Ota-onalar ularning xato qilib qo‘yishlaridan
xavotir olmay qo‘yadi. Bizda, Sharq xalqlarida bu holat biroz boshqacha: ota-ona
farzandi kasb-hunarli bo‘lib, mustaqil professional yo‘ldan ketayotgan bo‘lsa ham,
ularning kelajagi, oilasi, moliyaviy ahvoli borasida xavotirga tushaveradi, o‘g‘il
uylanishi, qizlarning turmush chiqishlarida ota-ona va ularning ota-onalari –
momolar va buvalar bosh-qosh bo‘ladilar. Turmush o‘rtog‘i tanlash masalasi ham
bizda juda kam holatlarda bo‘yiga yetgan qiz yoki yigit ixtiyoriga havola etiladi.
Ya’ni, ko‘chadan birdan notanish qizni “Tanishing, bu mening bo‘lg‘usi qallig‘im,
Ilmiybaza.uz
turmush o‘rtog‘im” deyishlar bizda deyarli uchramaydi, chunki bunga bizning asriy
urf-odatlarimiz, oilaviy tarbiya mezonlarimiz yo‘l qo‘ymaydi.
Ayrim bo‘linmagan oilalarda o‘g‘il uylangandan keyin ham, qiz farzandli
bo‘lganda ham ota-onalar ularning g‘amini yeb, hayotda qoqilmasliklari uchun
harakat qilaveradi. Hattoki, mamlakatimizning deyarli barcha hududlarida shunday
odatlar borki, ona ko‘zi yorigan qizining oziq-ovqati, yemishi uchun to‘la o‘zini
javobgar, deb hisoblaydi. Chunki bunga ikki sabab bor: birinchisi – yangi ko‘zi
yorigan ayol organizmida shunday yangilanish ro‘y beradiki, uni o‘ziga keltirish
uchun aynan yillar mobaynida o‘z oilasida yegan-ichganlari adaptatsiya
jarayonlarini
tezlashtiradi;
ikkinchidan
–
o‘z
onasining
mehribonlik
ko‘rsatayotganligi yosh onaning yaqinda boshidan kechirgan –iyinchiliklarini
unutish, o‘zini chinakam ona sifatida onasiday his qilishini ta’minlaydi. Ushbu
psixologik holat o‘ta muhim bo‘lib, aynan o‘zbeklarda bu oila mustahkamligining
omillaridan hisoblanadi. Qaynona ham ona, u ham keliniga achinadi, tug‘ruqning
azoblarini unutishi uchun qo‘lidan kelganini qiladi, lekin o‘z tuqqan onasining xabar
olishi, yonida bo‘lishi ko‘plab kuzatishlarda yosh onaning onalik roliga tezroq kirib
ketishiga, ko‘krak suti bilan bolasini emizib katta qilishida katta rol o‘ynaydi.
Shuni ham ta’kidlash joizki, ayrim hollarda ota-onaning yoshlar hayotiga
aralashuvi shu qadar bevosita xarakterli bo‘ladiki, bu yoshlar bilan ota-onalar
o‘rtasidagi nizolarga ham sabab bo‘ladi, qaynona va kelin, qaynota va kuyov
o‘rtassida nizolar ham ana shunday aralashuvning ko‘pligidan kelib chiqadi. Ya’ni,
ota-onaning farzandi balog‘at yoshiga yetib, mustaqil hayotga qadam qo‘ygandagi
aralashuvlari, g‘amxo‘rliklari ham ijobiy, ham salbiy oqibatlarni olib kelishi
mumkin.
Farzandlarning mustaqil iqtisodiy maqomga ega bo‘lishlari, o‘z oilasiga ega
bo‘lishi ota va onaga boshqa yana qo‘shimcha rollarni bajarishni taqozo etadi –
kelin, kuyov, qaynona, qaynota va boshqalar Bundan tashqari, yangi paydo bo‘lgan
yosh oilaning qarindosh-urug‘lari o‘rtasidagi munosabatlar, masalan, quda-
andachilik munosabatlari ham yosh oila va uning ota-onalari maqomlarining
o‘zgarishiga olib keladi. Masalan, “endi qudalikmiz”, “kuyovim bor”, “buvi yoki
Ilmiybaza.uz
buva bo‘ldim” kabi e’tiroflar shaxs ongida va xulqida jiddiy o‘zgarishlarni keltirib
chiqaradi. Ayrim ayollar ayni shu daqiqalardan boshlab, tashqi ko‘rinishidan tortib,
hayot tarzida ham jiddiy o‘zgarishlarni boshlaydi, masalan, tez-tez ichadigan ota bu
salbiy qilig‘ini tashlaydi, chunki kelindan uyaladi; namoz o‘qimaydigan ona quda-
andalar oldida uyalaman deb, namoz o‘qishga kirishadi, mahalla-kuyga ko‘proq
aralashadigan bo‘lib qoladi.
6-bosqich. Keksalikning dastlabki belgilari – tanada keksalik alomatlari,
klimakterik holatlarning kelib chiqishi bosqichida inson qalbi qarimasada, ayrim
jismoniy kuvvatsizliklar paydo bo‘ladi. Odam nafaqaga chiqadi, suygan kasbi,
mashg‘ulotidan uzoqlashadi, do‘stlari davrasi torayadi va h-zo. Lekin keksalikni tan
olish va unga ruhan tayyor bo‘lish, etnik madaniyat va uning qadriyatlariga bog‘liq.
Xalq ma’naviyati va madaniyati qanchalik yuqori bo‘lsa, keksalikka munosabat ham
shunchalik yuqori bo‘ladi. Masalan, bizning etnik-madaniy muhitimizda keksalik va
qariyalik hamisha e’zozlanib kelingan, masalan, Prezident Islom Karimov
tashabbusi bilan 2002 yil “Qariyalarni qadrlash yili” deb e’lon qilindi, barcha
keksalar bizda qarilik gashtini surish uchun belgilangan tartibda nafaqalar oladi,
bayram, to‘y-hashamlar va tadbirlarda keksalarni davralarning to‘riga o‘tqazish,
ularga izzat-ehtirom qilish xalqimizning odatiy an’analaridandir. Shu bois bo‘lsa
kerak, o‘zbekistonliklar keksalikni ham hayotning o‘ziga xos davri sifatida
mamnuniyat bilan kutib oladigan xalqdir. Ruslardagi “Starost ne radost” iborasining
tagida ham o‘ziga xos ma’no borki, ayrim yevropa xalqlarida keksalar nafaqaga
chiqqanlaridan keyin o‘zlarini hech kimga kerak emasday his eta boshlaydigan, ular
uchun umrning oxirgi davrlari keskin salbiy o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi,
farzandlari esa o‘z hayot tashvishlari bilan ba’zan ota-onalarni ham unutib
qo‘yadilar. Qariyalar uylarining paydo bo‘lishi ham ko‘p holatlarda aynan shunday
o‘zaro munosabatlarning oqibatidir.
7-bosqich. Oilaviy siklning tugashi odatda turmush o‘rtoqlardan birining
o‘limi bilan boshlanadi. Er-xotinlarning tirik qolgani beva bo‘lib qolishi munosabati
bilan u ham yangicha rollar tizimiga kiradi. Musulmonchilikda chol yoki kampir
beva qolsa, uni ikkinchi nikohga da’vat qilish, taklif etish an’ana, farzandlar uchun
Ilmiybaza.uz
farz hisoblanadi. Ayniqsa, erkak kishi beva bo‘lib qolganda, farzandlarning biror
kampirga yoki o‘rta yoshli juvonga uylanishini taklif etishi farz sanaladi. Bu Islom
dini qadriyatlariga ham mos keladi.
Yuqorida sanab o‘tilgan hayotiy tutimlar oila a’zolari har birining xulq-
atvorida, dunyoqarashi va odatlarida muayyan o‘zgarishlarning kuzatilishiga,
yangicha rollar o‘zlashtirilishiga olib keladi. Har bir yangi bosqich shaxs ongida
muayyan krizislar, ziddiyatlar bilan kechadiki, ularni yengish, qiyinchiliklardan
yaxshilik bilan o‘tish insondagi yaxshi fazilatlarga, tarbiyalanganlik darajasiga,
sabr-qanoatiga bog‘liqdir. Har bir bosqichda ota, ona va farzandlar, kuyov-kelinlar
bilan o‘zgacha munosabatlar tizimi shakllanadi. Masalan, bo‘linmagan katta oilada
oila boshlig‘i – otaning qazo qilishi to‘ng‘ich farzandlar yelkasiga katta mas’uliyatni
yuklaydi. Uning oilaviy o‘zaro munosabatlar tizimida o‘rni keskin ravishda
o‘zgaradi.
Agar turli hayot bosqichlarida oilaviy turmush tarzining o‘zgarishinini inobatga
olsak, oilaviy nizolar yoki ziddiyatlar shu muayyan ma’noda tabiiy bo‘lib, uni har
bir normal oila boshdan kechiradi. Shu bois ham o‘zbekchilikda “ro‘zg‘or”,
“turmush” deyilib, momolarimiz “g‘or tub qo‘yibdi”, “mush deb qo‘yibdi”, deya
oilaviy hayotning o‘ziga xos murakkabliklari borgigiga ishora qiladilar. Bunday
zidddiyatlar oilaviy rollar ko‘payganda, farzand tug‘ilganda, qudalar bilan
munosabatlar boshlanganda, ayriliq ro‘y bergan bosqichlarda ayniqsa sezilarli
bo‘ladi. Lekin ahil va mustahkam oilada bu ziddiyatlar deyarli asoratlarsiz, yengillik
bilan o‘tib ketadi. Muammoli oilalarda esa oilaning kattalari ularni yengish malakasi
va tajribasiga ega bo‘lmay, boshqalarga sezdirib qo‘yadi, ba’zan oilaning ichidagi
gap-so‘zlar mahallaga, uzoq va yaqin qarindoshlargacha yetib boradi. Tashqaridan
bo‘lgan aralashuvlar ba’zan oilaning maromini tiklasa, ba’zan, aksincha, uning
xalovatini buzadi, muammolar chalkashib ketadi. Bu vertikal ziddiyatlar, ya’ni,
oilaviy nizolarga tashqaridan ota-ona va boshqa qarindoshlarning aralashuvi tarzida
kechadi. Ba’zan, kattalarning orzu-havaslari deb, yoshlar o‘zlariga ma’qul
bo‘lmagan hayot tarzini boshdan kechirishga majbur qilinadilar ham. Masalan, yosh
oila alohida uyda mustaqil yashashni xohlaydi, lekin qaynona ularni yonida, uning
