Ilmiybaza.uz KURS ISHI IJTIMOIY PEDAGOG KASBIY FAOLIYATINING O‘ZIGA XOSLIGI Ilmiybaza.uz Kirish………………………………………………………………………………3 I BOB. Ijtimoiy pedagoglarni kasbiy tayyorlash pedagogik muammo sifatida……………………………………………………………………………7 1.1 Ijtimoiy soha uchun mutaxassislarni kasbiy tayyorlashning nazariy asoslari....................................................................................................................7 1.2 Ijtimoiy soha uchun mutaxassislarni kasbiy tayyorlashning nazariy asoslari.................................................................................................................10 II BOB Ijtimoiy o‘qituvchilarning tabaqalashtirilgan ta‘lim tizimidagi har xil turdagi muassasalarda ishlashga tayyorligini rivojlantirish bo‘yicha eksperimental ish................................................................................................17 2.1 Ijtimoiy pedagoglarni har xil turdagi muassasalarda ishlashga tabaqalashtirilgan tayyorlash samaradorligining mezoni sifatida....................................................17 2.2 Ijtimoiy pedagoglarning har xil turdagi muassasalarda ishlashga tayyorligini rivojlantirish bo'yicha eksperimental ish natijalarini qiyosiy tahlil qilish......................................................................................................................21 Xulosa.....................................................................................................................26 Foydalangan adabiyotlar .....................................................................................29 Ilmiybaza.uz 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Ijtimoiy-pedagogik ta‘limga tayyorlanadi o‘qitiladigan barcha fanlarning integratsiyalashgan birligi orqali faoliyat oliy pedagogik ta’lim tizimida: tabiiy fanlar va gumanitar fanlar, umumiy kasbiy, mutaxassisliklar, va tanlash fanlari. Bu jarayonda pedagogik va psixologiya fanlari muhim rol o‘ynaydi. Pedagogik-psixologik bilimlar o‘ziga xos xususiyatlarni tavsiflaydi o‘qituvchining ishi va shuning uchun ular o‘zgarmasdir qanday bo‘lishidan qat‘i nazar, o‘qituvchilarni tayyorlash uchun muhim ahamiyatga ega fan sohasi. Bizning fikrimizcha, “Ijtimoiy pedagogika” moduli “Umumiy pedagogika” fani tizimli tashkiliy fan hisoblanadi o‘qituvchining ijtimoiy-pedagogik yo‘nalishining tarkibiy qismi trening. Ushbu modulning o‘qituvchilar malakasini oshirishga kiritilishi dastur quyidagi zamonaviy bilan bevosita bog‘liq shartlar: - o‘rtasidagi munosabatlarni insoniylashtirish zarurati shaxs va jadal rivojlanayotgan jamiyat; − ijtimoiy-pedagogik bilimlarning o‘rn ijtimoiy sohaning barcha sohalari rivojlanishini ilmiy ta‘minlash amaliyot (ijtimoiy institutlar, ijtimoiy xizmatlar tizimi); − ijtimoiy-pedagogik faoliyatning rolini oshirish. Ilmiy, uslubiy adabiyotlarda, “Ijtimoiy pedagogika” fanining tarkibiy qismi sifatida talqin etiladi ijtimoiy pedagogika bo‘yicha mutaxassislarni kasbiy tayyorlash, ijtimoiy ish, maxsus psixologiya, tuzatish va reabilitatsiya pedagogika bo‘lib, o‘z ichiga bo‘lim va mavzulardan iborat ekologik va shaxsiy ijtimoiy pedagogika Ijtimoiy pedagogning kasbiy faoliyati shaxsni har tomonlama rivojlantirish, ijtimoiy adolat va inklyuzivlikni ta‘minlashga qaratilganligi bilan o‘ziga xosdir. Ijtimoiy pedagoglar erta bolalikdan to voyaga yetgunga qadar va turli sharoitlarda, jumladan, maktablarda, mahalla markazlarida, kasalxonalarda va axloq tuzatish muassasalarida barcha yoshdagi odamlar bilan ishlaydi. Ular shaxslarni shaxsiy, Ilmiybaza.uz 2 ijtimoiy va ta‘lim rivojlanishida qo‘llab-quvvatlash uchun turli xil usul va yondashuvlardan foydalanadilar. Ijtimoiy pedagogning kasbiy faoliyatining asosiy belgilaridan ba‘zilari: Yaxlit yondashuv: Ijtimoiy pedagoglar shaxslarni jismoniy, hissiy, ijtimoiy va intellektual ehtiyojlar bilan bog‘liq bo‘lgan murakkab mavjudotlar sifatida ko‘radilar. Ular insonning o‘ziga xos konteksti va sharoitlarini hisobga olgan holda, bu ehtiyojlarni yaxlit tarzda hal qiladi. Ijtimoiy adolat va inklyuziya: Ijtimoiy pedagoglar barcha shaxslar uchun ijtimoiy adolat va inklyuzivlikni ta‘minlashga intiladilar. Ular ishtirok etish uchun to‘siqlarni yo‘q qilish va adolatli va adolatli jamiyat yaratish uchun harakat qilishadi. Oldini olish va aralashuv: Ijtimoiy pedagoglar ijtimoiy muammolar paydo bo‘lishining oldini olish va ular yuzaga kelganda aralashish uchun ishlaydi. Ular xavf omillarini aniqlashga va ijobiy rivojlanishga yordam beradigan strategiyalarni ishlab chiqishga qaratilgan. Hayot davomida ta‘lim: Ijtimoiy pedagoglar umrbod ta‘lim va shaxsiy o‘sish muhimligiga ishonishadi. Ular insonlarning hayoti davomida o'z ko‘nikmalari, bilimlari va qobiliyatlarini rivojlantirishda yordam beradi. Imkoniyatlarni oshirish: Ijtimoiy pedagoglar odamlarga o‘z hayotlari uchun mas‘uliyatni o‘z zimmalariga olish va ijobiy o‘zgarishlar qilish imkonini beradi. Ular o‘z-o‘zini himoya qilish, o‘z taqdirini o‘zi belgilash va shaxsiy mas‘uliyatni rag‘batlantiradi. Kurs ishining maqsadi. Ijtimoiy pedagog kasbiy faoliyatining o‘ziga xosligi Ijtimoiy pedagogning kasbiy faoliyati shaxsni rivojlantirishga har tomonlama yondashishi, ijtimoiy adolat va inklyuzivlikni ta‘minlashga cheksiz fidoyiligi bilan ajralib turadi. Ijtimoiy pedagoglar maktablar, jamoat markazlari, kasalxonalar va axloq tuzatish muassasalari kabi turli sharoitlarda, erta bolalikdan to voyaga yetgunga qadar insonlar bilan muloqot qiladilar. Ular odamlarni shaxsiy, ijtimoiy va ta‘lim olishda qo‘llab-quvvatlash uchun turli xil usullar va yondashuvlardan foydalanadilar. Ilmiybaza.uz 3 O‘quvchilarda bag‘rikenglikni singdirish muammosi turli millat farzandlari ta‘lim olayotgan ta‘lim muassasalarida alohida dolzarb bo‘lib, bolalar o‘rtasida ularning huquq va majburiyatlarida tengsizlik namoyon bo‘lishining oldini olish vazifasi qo‘yilgan. Bag‘rikengliksiz odamlarning, demak, mamlakatlar va davlatlarning nizolarsiz birga yashashi mumkin emas, yer yuzida tinchlik va butun insoniyatning turmush sharoitini yaxshilash mumkin emas Kurs ishining obyekti. Bu kurs ijtimoiy pedagog kasbiy faoliyatining o‘ziga xos va ko‘p qirrali tomonlarini o‘rganadi. Talabalar samarali ijtimoiy pedagogik amaliyot uchun zarur bo‘lgan nazariy asoslar, turli rollar va amaliy ko‘nikmalar haqida har tomonlama tushunchaga ega bo‘ladilar. Tanqidiy tahlil va amaliy tadqiqotlar orqali talabalar ijtimoiy pedagogning turli sharoitlarda ijtimoiy adolat, inklyuzivlik va ijobiy rivojlanishni ta‘minlashga qo‘shgan hissasini o‘rganadilar. Shartli ravishda usullarni ijtimoiy-pedagogik voqelikni o‘rganish usullari va uni o‘zgartirish usullariga bo‘lish mumkin (S.V.Teterskiy). F.A.Mustaeva tomonidan taklif qilingan tasnif ham mavjud bo‘lish huquqiga ega, u quyidagilarni aniqlaydi: tadqiqot usullari, ta‘lim usullari va ijtimoiy-psixologik yordam usullari. Ijtimoiy-pedagogik faoliyatning mazmuniy xususiyatlari kontekstida mavjud usullarni quyidagilarga bo‘lish mumkin: ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar, ijtimoiy o‘qitish va tarbiyalash usullari, ijtimoiy-pedagogik yordam usullari (L.N. Markina). Shuni ta‘kidlash kerakki, zamonaviy pedagogik haqiqatda ilmiy usullarni ta‘lim muassasalari xodimlarining amaliy faoliyati usullariga aylantirish tendentsiyasi mavjud. Shunday qilib, haqiqiy amaliy faoliyatda ijtimoiy o‘qituvchi bolaga professional yordam ko‘rsatishi uchun bola va uning atrof-muhiti haqida ob‘ektiv ma‘lumotlarni to‘plash, olingan ma‘lumotlarni tahlil qilish, mumkin bo‘lgan yechim haqida taxmin (gipoteza) yaratish kerak. bolaning ijtimoiy hayoti muammosiga, amalga oshirish uchun aniq amaliy choralar ko‘rish, gipoteza qo‘yish va nihoyat, u qilgan qadamlarning samaradorligini tekshirish. Kurs ishining vazifalari. Ijtimoiy pedagogning kasbiy faoliyati shaxsni rivojlantirishga har tomonlama yondashishi, ijtimoiy adolat va inklyuzivlikni ta‘minlashga qat‘iy intilishi bilan ajralib turadi. Ijtimoiy pedagoglar maktablar, Ilmiybaza.uz 4 jamoat markazlari, kasalxonalar va axloq tuzatish muassasalari kabi turli sharoitlarda, erta bolalikdan to voyaga yetgunga qadar insonlar bilan muloqot qiladilar. Ular odamlarni shaxsiy, ijtimoiy va ta‘lim olishda qo‘llab-quvvatlash uchun turli xil usullar va yondashuvlardan foydalanadilar. Ijtimoiy-pedagogik faoliyatning vazifalari ijtimoiy hayotning aniq muammolarini hal qilishning yaqin istiqbollarini belgilaydi. Bitta maqsadga bir necha yo‘nalishdagi (profilaktika, reabilitatsiya, inson huquqlari va boshqalar) vazifalarni amalga oshirish orqali erishish mumkin. Ijtimoiy o‘qituvchining kasbiy faoliyatining vazifalari orasida quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin: • vasiylikdagilarning jismoniy, ruhiy, axloqiy, ijtimoiy salomatligini saqlash va mustahkamlash uchun sharoit yaratish; • tarbiyalanuvchining hayotida o‘zini o‘zi belgilashda axloqiy fazilatlarni, ijtimoiy ahamiyatga ega yo‘nalishlarni, munosabatlarni shakllantirish va rivojlantirish; • bolaning rivojlanishiga mikrojamiyatning to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bilvosita ijtimoiylashtiruvchi ta‘sirining oldini olish, bartaraf etish; • mikrojamiyatda qobiliyatlarni rivojlantirish, palatadagining imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish uchun qulay shart-sharoitlarni yaratish; • palatadagining ijtimoiy moslashuv jarayonini optimallashtirishga qaratilgan profilaktika va reabilitatsiya tadbirlari tizimini amalga oshirish. Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Kurs ishida bayon etilgan ilmiy-nazariy xulosalardan oliy o‘quv yurtlarining talabalari, o‘rta maxsus ta‘lim tizimi uchun maxsus kurslar va seminarlarda foydalanish mumkin. Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish qismi, ikkita bob, to‘rt paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I BOB Ijtimoiy pedagoglarni kasbiy tayyorlash pedagogik muammo sifatida 1.1 Ijtimoiy soha uchun mutaxassislarni kasbiy tayyorlashning nazariy asoslari Olimlar ishining nazariy tahlili shuni ko‘rsatdiki, o‘quvchi ta‘lim jarayonida, faoliyat jarayonida mutaxassis kabi, yangi fazilatlarga ega bo‘ladi, asta-sekin Ilmiybaza.uz 5 mehnat sub‘ektiga aylanadi. U nafaqat shaxsiy zaxiralarni rivojlantiradi, balki ma‘lum bir kasbiy pozitsiyani rivojlantiradi, bilim, ko‘nikma, qobiliyatlarni o‘zlashtiradi, ya‘ni uning kasbiy tayyorgarligini shakllantiradi. Ijtimoiy o‘qituvchilarni tayyorlash tajribasini o‘rganish shuni ko‘rsatdiki, uning natijasi tarkibiy qismlar (qiymatli-motivatsion, kognitiv, texnologik, aks ettiruvchi- baholovchi) ko‘rinishida taqdim etilishi mumkin bo‘lgan tayyorlikdir, ularning ko‘rsatkichlari sifatni ko‘rsatishi mumkin. universitetdagi o‘quv jarayoni. Ijtimoiy- pedagogik faoliyatning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda, har xil turdagi muassasalarda ishlash uchun ijtimoiy o‘qituvchilarni tabaqalashtirilgan tayyorlash tizimi ishlab chiqilgan bo‘lib, u profildan oldingi va profilli tayyorgarlik bosqichidan iborat. Differentsial ta‘lim tizimining faoliyati natijasi talabalar - ijtimoiy o‘qituvchilarning har xil turdagi muassasalarda ishlashga tayyorligi bilan ifodalanadi. Ijtimoiy o‘qituvchilarni har xil turdagi muassasalarda ishlash uchun tabaqalashtirilgan tayyorlash tizimi ijtimoiy o‘qituvchining faoliyat ob‘ektiga qiziqishni shakllantirishga, bolaga yoki oilaga yordam ko‘rsatish zarurligiga ijobiy ta‘sir ko‘rsatishga imkon beradi. komponent); maxsus bilimlarni o‘zlashtirish (kognitiv komponent); har xil turdagi (texnologik komponent) muassasalarda ijtimoiy o‘qituvchining ishlash texnologiyasini o‘zlashtirish; pedagogik vaziyatlarni tahlil qilish qobiliyatini, mijozning ijtimoiy-pedagogik muammolarini hal qilishda jamiyatning imkoniyatlarini va o‘z imkoniyatlarini (reflektiv-baholash komponenti) rivojlantirishni qamrab oladi.1 Ijtimoiy pedagogikaning ildizlarini 19-asr oxiri va 20- asr boshlarida Yevropada, xususan, Germaniya va Skandinaviya mamlakatlarida kuzatish mumkin. Bu sanoatlashtirish va urbanizatsiya davridagi ijtimoiy landshaftning o‘zgarishiga javob sifatida paydo bo‘ldi. Iogann Geynrix Pestalozzi va Fridrix Vilgelm Avgust Frobel kabi kashshoflar ijtimoiy farovonlikning kengroq kontekstida ta‘limning muhimligini ta‘kidlab, poydevor qo‘yishdi. Vaqt o‘tishi bilan ijtimoiy pedagogika jamiyatning o‘zgaruvchan ehtiyojlariga moslashib, turli 1 Egamberdiyeva Nodira. Ijtimoiy pedagogika: darslik\ N Egamberdiyeva -T:Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti 2019-yil-99-b. Ilmiybaza.uz 6 madaniy va milliy sharoitlarda rivojlanib bordi. Ijtimoiy pedagogika uning tamoyillari va amaliyotini boshqaradigan turli nazariy asoslar bilan asoslanadi. Ba‘zi asosiy nazariy istiqbollar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: Gumanistik psixologiya: Ijtimoiy pedagogika har bir shaxsning ichki qadr- qimmati va qadr-qimmatini ta‘kidlash uchun gumanistik psixologiyaga tayanadi. Bu nuqtai nazar o‘z-o‘zini hurmat qilish va shaxsiy o‘sishni rivojlantirish muhimligini takidlaydi. Konstruktivizm: Ijtimoiy pedagogikadagi konstruktivistik yondashuv faol ishtirok etish va amaliy o‘rganishga urg‘u beradi. Bu odamlar dunyo haqidagi tushunchalarini o‘zaro ta‘sir va tajribalar orqali qurishlarini ta‘kidlaydi. Ekologik tizimlar nazariyasi: Ijtimoiy pedagogika ko‘pincha Urie Bronfenbrenner tomonidan taklif qilinganidek, turli tizimlarning (mikro, mezo, ekzo va makro) shaxsning ijtimoiy muhitdagi rivojlanishiga ta‘sirini tushunish uchun ekologik tizimlar nazariyasini qabul qiladi. Ushbu nazariy asoslarni o‘zida mujassamlashtirgan holda, ijtimoiy pedagogika ijtimoiy o‘zaro munosabatlarning murakkabliklari va individual ehtiyojlarni hisobga olgan holda ta‘lim va shaxsiy rivojlanishga dinamik va moslashuvchi yondashuvni yaratishga qaratilgan. Tanqidiy pedagogika: Ijtimoiy pedagogika Paulo Freire kabi mutafakkirlar ta‘sirida tanqidiy pedagogikani o‘z ichiga oladi. Bu nuqtai nazar ijtimoiy tengsizliklarni bartaraf etish va zolim tuzilmalarni tanqidiy tahlil qilish va ularga qarshi kurashish uchun shaxslarni kuchaytirish muhimligini ta‘kidlaydi. Bu ta‘limda ishtirokchi va dialogik yondashuvni rag‘batlantiradi. Ijtimoiy konstruktivizm: kengroq konstruktivistik asosga asoslanib, ijtimoiy pedagogika ijtimoiy konstruktivizmni o‘z ichiga oladi. Bu nuqtai nazar individual ta‘lim va rivojlanishni shakllantirishda ijtimoiy o‘zaro ta‘sirlar va madaniy kontekstlarning rolini ta‘kidlaydi. U bilim qurilishining ijtimoiy mohiyatini tan oladi. Ijtimoiy pedagogikaning zamonaviy ilovalari: Zamonaviy sharoitda ijtimoiy pedagogika ta‘lim va ijtimoiy rivojlanishga dinamik va sezgir yondashuv sifatida Ilmiybaza.uz 7 rivojlanishda davom etmoqda. Ijtimoiy pedagoglar sifatida tanilgan ushbu soha mutaxassislari ta‘limdagi qiyinchiliklar, ijtimoiy chetlanish yoki hissiy muammolar kabi turli xil qiyinchiliklarga duch kelgan shaxslarni qo‘llab-quvvatlash uchun turli sharoitlarda ishlaydi. Ular munosabatlar, ishonch va o‘zaro hurmat muhimligini ta‘kidlab, hamkorlik amaliyotida ishtirok etadilar. Qiyinchiliklar va imkoniyatlar: Ijtimoiy pedagogika ko‘plab kontekstlarda samarali ekanligini isbotlagan bo'lsa-da, muammolar mavjud, jumladan, uning tamoyillarini keng tan olish va tushunish zarurati. Bundan tashqari, ijtimoiy pedagogik yondashuvlarni turli madaniy va ijtimoiy sharoitlarga moslashtirish doimiy takomillashtirish va madaniy sezgirlikni talab qiladi. Jamiyat rivojlanishi bilan ijtimoiy pedagogika ham rivojlanib boradi.Rivojlanayotgan tendentsiyalar global muammolarning o‘zaro bog‘liqligi va yanada inklyuziv va moslashuvchan ta‘lim yondashuviga bo‘lgan ehtiyojning ortib borayotgan e‘tirofini aks ettiradi. Ba‘zi mashhur tendentsiyalarga quyidagilar kiradi: Raqamli pedagogika: texnologiyaning ijtimoiy pedagogikaga integratsiyalashuvi tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Raqamli vositalar va onlayn platformalar o‘rganish, muloqot qilish va jamiyat qurish uchun yangi yo‘llarni taqdim etadi. Ijtimoiy pedagoglar texnologiyadan foydalanishning innovatsion usullarini o‘rganib, hamma uchun teng huquqli foydalanishni ta‘minlamoqda. Global fuqarolik ta‘limi: Ijtimoiy pedagogika global fuqarolik ta‘limi tamoyillariga mos keladi. Bu global muammolardan xabardorlikni oshirish, madaniy kompetentsiyani rivojlantirish va yanada adolatli va barqaror dunyo yaratish uchun mas‘uliyat hissini rag‘batlantirishni o‘z ichiga oladi. Travma haqida ma‘lumotga ega bo‘lgan amaliyot: Travmaning odamlarga, ayniqsa zaif aholi qatlamlariga ta‘sirini tan olgan holda, ijtimoiy pedagogika travmadan xabardor bo‘lgan yondashuvlarni o‘z ichiga oladi. Bu jarohatni boshdan kechirgan shaxslarning ehtiyojlarini tan oladigan va ularga javob beradigan xavfsiz va qo‘llab-quvvatlovchi o‘quv muhitini yaratishni o‘z ichiga oladi. Ilmiybaza.uz 8 Inklyuziv ta‘lim: Inklyuziv ta‘limga chaqiruvga javoban, ijtimoiy pedagogika turli xil ta‘lim ehtiyojlarini qondirishga katta e‘tibor qaratmoqda. Bu o‘qitish usullarini, materiallarni va muhitni moslashtirishni o‘z ichiga oladi, bu barcha shaxslar, bilim va qobiliyatdan qat‘i nazar, o‘quv jarayonida to‘liq ishtirok etishi mumkin. Xulosa qilib aytganda, ijtimoiy pedagogika ta‘lim va shaxsiy rivojlanishga yaxlit va inklyuziv yondashuvni ifodalaydi. Ijtimoiy pedagogika tarixiy ta‘lim falsafalariga borib taqaladigan va zamonaviy nazariy asoslar bilan boyitilgan holda, turli ijtimoiy sharoitlarda shaxslarning farovonligi va o‘sishini rag‘batlantirishda muhim rol o‘ynashda davom etmoqda. Zamonaviy dunyoning murakkabliklari bo‘ylab harakatlanar ekanmiz, ijtimoiy pedagogika tamoyillari inklyuziv va imkoniyatlarni kengaytiruvchi ta‘lim muhitini yaratish uchun qimmatli asos bo‘lib xizmat qiladi. 1.2 Har xil turdagi muassasalarda ijtimoiy o'qituvchi faoliyati mazmunining xususiyatlari. Ijtimoiy pedagoglar turli ijtimoiy kontekstlarda shaxslarning har tomonlama rivojlanishi va farovonligini qo'llab-quvvatlashda muhim rol o‘ynaydi. Ularning mas‘uliyati kognitiv va ijtimoiy-emotsional o‘sishni rivojlantirishga qaratilgan keng ko‘lamli vazifalarni o‘z ichiga oladi. Tadqiqot manbalari quyidagi asosiy printsiplardir: - shaxs va faoliyatning birligi haqida (B.G. Ananyev, L.S. Vygotskiy, B.M.Teplo va boshqalar); - yaxlit pedagogik jarayonning mohiyati haqida (Yu.K. Babanskiy,V.P.Bespalko, B.T. Lixachev, N.E. Shchurkov va boshqalar); - pedagogik faoliyatning tizimli tabiati haqida (V.A. Karakovskiy, N.V. Kuzmina, L.M. Mitina va boshqalar); - pedagogik tadqiqot metodologiyasi va usullari to'g'risidagi umumiy qoidalar; ham (V.I. Zagvyazinskiy, N.I. Zaguzov, V.V. Kraevskiy, V.M. Polonskiy, M.N.Skatki va boshqalar). Kontseptual rejada quyidagilar muhim ahamiyatga ega: Ilmiybaza.uz 9 - fundamentallashtirish g'oyasi (V.A. Sadovnichiy, V.A. Slasteni va boshqalar), gumanizatsi (E.V. Bondarevskaya, B.S. Gershunskiy, G.V. Muxametzyanov va boshqalar). kasb-hunar ta‘limi mazmunini tanlashdagi o‘zgarishlar; - faoliyat g'oyasi (S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontye va boshqalar), texnologiya gycheskog (V.P. Bespalko, I.P. Podlasy, G.K. Selevk va boshqalar), shaxsiy - yo‘naltirilgan (V.A. Orlov, N.B. Shmeleva, I.S. Yakimanska va boshqalar), differentsial tadqiqot qilgan (A.A.Kirsanov, V.M.Monaxov, I.M.Osmolovskaya, A.V.Xu-Torsko va boshqalar) yondashuvlar; - kasb-hunar ta‘limi mazmunini loyihalash nazariyalari (S.Ya. Batishev, B.S. Ledne va boshqalar); - ijtimoiy pedagoglarni amaliyotga yo'naltirilgan tayyorlash nazariyasi (V.G. Bocharova, M.D. Goryachev, A.V. Mudrik, L.E. Nikitina, G.N. Filonov, M.F.Cherkasova, G.N. Shtinov va boshqalar);- nazariyalar o‘qitish usullarida faol (A.A.Verbitskiy, I.Ya.Lerner, A.M. Matyushki va boshqalar). Bu erda ularning rolining asosiy jihatlari haqida umumiy ma‘lumot: Yaxlit rivojlanish: Individual ta‘lim rejalari: Har bir shaxsning ‘ziga xos ehtiyojlari, qobiliyatlari va o‘rganish uslublarini hisobga olgan holda moslashtirilgan ta‘lim rejalarini ishlab chiqish va amalga oshirish. Kognitiv va hissiy qo‘llab-quvvatlash: muvozanatli va har tomonlama o‘sishni ta‘minlovchi kognitiv va hissiy rivojlanish uchun yo‘l-yo‘riq va yordam ko‘rsatish. Fanlararo hamkorlik:Ta‘lim mutaxassislari bilan hamkorlik: o‘rganish va rivojlanishga kompleks yondashuvni yaratish uchun o‘qituvchilar, maktab xodimlari va boshqa ta‘lim mutaxassislari bilan yaqindan hamkorlik qiling. Oilalar bilan muloqot: shaxsning farovonligi uchun hamkorlik va qo‘llab- quvvatlovchi tarmoqni ta‘minlash uchun oilalar bilan ochiq va samarali muloqotni saqlang.2 2 Egamberdiyeva Nodira. Ijtimoiy pedagogika: darslik\ N Egamberdiyeva -T:Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti 2019-yil-100-b. Ilmiybaza.uz 10 Ijtimoiy inklyuziya va jamiyat qurilishi: Ijtimoiy inklyuziyani rag‘batlantirish: ijtimoiy to‘siqlar va stereotiplarni bartaraf etish, jamiyatga tegishlilik va inklyuziya tuyg‘usini rivojlantirish uchun strategiyalarni amalga oshirish. Jamoatchilik bilan aloqa qilish: Rasmiy ta‘lim muassasalaridan tashqarida ijtimoiy o‘zaro ta‘sir va malaka oshirish imkoniyatlarini yaratish uchun jamoat resurslari va tashkilotlari bilan hamkorlik qiling. Inqirozga aralashish va hissiy yordam: Xulq-atvor bo‘yicha qo‘llanma: Xulq-atvor muammolarini tan oling va hal qiling, ijobiy xulq-atvorni qo‘llab-quvvatlash uchun konstruktiv ko‘rsatmalar va tadbirlarni taqdim eting. Hissiy qo‘llab-quvvatlash: shaxsiy yoki ijtimoiy muammolarga duch kelgan shaxslarga hissiy yordam ko‘rsatish, o‘zini ifoda etish va engish uchun xavfsiz joy yaratish. Advokatlik va imkoniyatlarni kengaytirish: Shaxslar uchun advokatlik: ta‘lim va ijtimoiy tizimlar doirasidagi shaxslarning huquqlari va ehtiyojlarini himoya qilish, teng imkoniyatlar va adolatli munosabatni ta‘minlash. Imkoniyatlarni kengaytirish strategiyalari: shaxslar o‘rtasida ishonch, chidamlilik va o‘z-o‘zini samaradorligini oshirish uchun imkoniyatlarni kengaytirish strategiyalarini amalga oshiring, bu ularga qiyinchiliklarni mustaqil ravishda hal qilish imkonini beradi. Ta‘lim va dam olish uchun dasturlash: Ta‘lim faoliyatini rivojlantirish: shaxslarning manfaatlari va maqsadlariga mos keladigan, o‘rganishni qiziqarli va yoqimli tajribaga aylantiradigan ta‘lim faoliyatini rejalashtirish va ularga yordam berish. Ilmiybaza.uz 11 Dam olish uchun dasturlash: Ijtimoiy o‘zaro ta‘sirga, jamoaviy ishlashga va jismoniy va ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirishga yordam beradigan dam olish tadbirlarini birlashtirish. Uzluksiz kasbiy rivojlanish: Xabardor bo‘ling: Dalillarga asoslangan amaliyotlarni kundalik faoliyatga kiritish uchun ta‘lim, psixologiya va tegishli sohalardagi yangi o‘zgarishlardan xabardor bo'ling. Kasbiy o‘sish: Rivojlanayotgan ijtimoiy va ta‘lim landshaftlariga javoban ko‘nikmalar, bilim va moslashuvchanlikni oshirish uchun doimiy kasbiy rivojlanishga intiling. Ijtimoiy pedagogning roli dinamik va ko‘p qirrali bo‘lib, ta‘lim, psixologik va ijtimoiy tamoyillarni har tomonlama tushunishni talab qiladi. Bu vazifalarni bajarib, ijtimoiy pedagoglar o‘zlari xizmat qilayotgan shaxslarning farovonligi va rivojlanishiga katta hissa qo‘shadilar. Baholash va individual yordam: Baholash strategiyalari: shaxslarning kuchli tomonlari, qiyinchiliklari va o‘ziga xos ehtiyojlarini aniqlash uchun baholashni o‘tkazish, maqsadli qo‘llab-quvvatlash rejalarini ishlab chiqish haqida ma‘lumot berish. Individuallashtirilgan aralashuvlar: Har bir shaxsning o‘ziga xos talablariga javob beradigan, akademik, ijtimoiy va hissiy jihatlarga javob beradigan tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish. Madaniy kompetensiya va xilma-xillik: Madaniy sezgirlik: madaniy xilma-xillikni tan olish va hurmat qilish, turli madaniy kelib chiqishi va an‘analariga moslashish uchun pedagogik yondashuvlarni moslashtirish. Inklyuziv amaliyotlar: xilma-xillikni nishonlaydigan inklyuziv amaliyotlarni amalga oshiring, barcha odamlar o‘zlarini qadrli va tushunilgan his qiladigan muhitni rivojlantiring. Umrbod ta‘lim va o‘tish davrini qo‘llab-quvvatlash: Hayot davomida ta‘lim: o‘rganishga bo‘lgan muhabbatni uyg‘otish va doimiy o‘zini-o‘zi takomillashtirish ongini targ‘ib qilish, odamlarni hayotlari davomida o‘rganish imkoniyatlaridan foydalanishga undash. O‘tish davrini rejalashtirish: Bir Ilmiybaza.uz 12 ta‘lim darajasidan ikkinchisiga o‘tish yoki kattalikka o‘tish kabi asosiy hayot o‘tishlarini boshqarishda shaxslarni qo‘llab-quvvatlash, yo‘l-yo‘riq va resurslar bilan ta‘minlash. Tadqiqot va innovatsiyalar: Tadqiqotga asoslangan amaliyotlarni qo'shing:Dalillarga asoslangan amaliyotlarni integratsiyalash va aralashuvlar samaradorligini oshirish uchun ta‘lim va ijtimoiy pedagogika sohasidagi joriy tadqiqotlar haqida xabardor bo‘ling. Innovatsion yondashuvlar: ijtimoiy pedagogik amaliyotlarning dolzarbligi va moslashuvini ta‘minlovchi, yuzaga keladigan muammolarni hal qilish uchun innovatsion yondashuvlarni o‘rganish va amalga oshirish.. Axloqiy mulohazalar: Axloqiy qarorlar qabul qilish: barcha o‘zaro munosabatlarda shaxslarning huquqlari, shaxsiy hayoti va qadr-qimmati hurmat qilinishini ta‘minlab, axloqiy dilemmalarni halollik bilan boshqaring. Professional chegaralar: Ishonchli munosabatlarni o‘rnatish, xavfsiz va hurmat muhitini yaratishda aniq professional chegaralarni saqlang. . Professional tarmoq va advokatlik: Tengdoshlar bilan hamkorlik: Boshqa ijtimoiy pedagoglar bilan tajriba, resurslar va eng yaxshi tajriba almashish uchun professional tarmoqlarda ishtirok eting. Soha uchun advokatlik: ta‘lim va ijtimoiy tizimlar doirasida ijtimoiy pedagogikaning tan olinishi va tushunilishi tarafdori bo‘lib, uning yaxlit rivojlanishga qo‘shgan noyob hissasini ta‘kidlaydi. Aslini olganda, ijtimoiy pedagogning roli va mas‘uliyati ta‘lim tajribasini, shaxslararo munosabatlarni, madaniy kompetentsiyani va axloqiy amaliyotlarga sodiqlikni o‘z ichiga olgan ko‘p qirrali ko‘nikmalarni talab qiladi. Ushbu mas‘uliyatni o‘z zimmasiga olgan holda, ijtimoiy pedagoglar turli xil ijtimoiy sharoitlarda shaxslarning o‘sishi va farovonligini qo‘llab-quvvatlaydigan tarbiyalovchi va inklyuziv muhitlarni yaratishga hissa qo‘shadilar. Ijtimoiy pedagog jamiyatda hal qiluvchi va ko‘p qirrali rol o‘ynaydi, shaxs, oila, jamoa va ijtimoiy tizimlar o‘rtasida ko‘prik bo‘lib xizmat qiladi. Ularning asosiy Ilmiybaza.uz 13 mas‘uliyati odamlarning, xususan, qiyinchiliklarga yoki marginallashuvga duch kelganlarning har tomonlama rivojlanishi va farovonligini rag‘batlantirish, shu bilan birga ijtimoiy adolat va inklyuzivlikni targ‘ib qilishdan iborat. Asosiy rol va mas‘uliyat: 1. Yaxlit rivojlanish: Hayot davomida shaxslarni shaxsiy, ijtimoiy, hissiy va intellektual o‘sishida qo‘llab-quvvatlash. Shaxsiy imkoniyatlar va potentsialni aniqlash va rivojlantirish uchun kuchli tomonlarga asoslangan yondashuvni qo‘llash. Qo‘llab-quvvatlovchi o‘quv muhitini yaratish uchun oilalar, o‘qituvchilar va boshqa mutaxassislar bilan hamkorlik qilish. Rivojlanish uchun resurslar va imkoniyatlardan foydalanishni osonlashtirish. Ijtimoiy adolat va inklyuziya: Irqi, etnik kelib chiqishi, jinsi, ijtimoiy- iqtisodiy holati yoki nogironligi kabi omillarga asoslangan ishtirok etish va kamsitish uchun to‘siqlarni aniqlash va ularga qarshi kurashish. Ta‘lim, sog‘liqni saqlash va ijtimoiy xizmatlardan teng foydalanishni targ‘ib qilish. Madaniy tushunish va xilma-xillikni qadrlashni targ‘ib qilish. Shaxslarga o‘z huquqlarini talab qilish va o‘zlarini himoya qilish imkoniyatini berish. Oldini olish va aralashuv: Xavf omillarini va qashshoqlik, giyohvand moddalarni suiiste‘mol qilish yoki ruhiy salomatlik bilan bog‘liq muammolar kabi ijtimoiy muammolarning dastlabki belgilarini aniqlash. Ushbu muammolarni hal qilish va salbiy oqibatlarning oldini olish uchun dalillarga asoslangan tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish. Profilaktik choralar va qo‘llab-quvvatlash tizimlarini yaratish uchun jamoalar bilan hamkorlik qilish. Mojarolarda vositachilik qilish va murakkab vaziyatlarda hamdardlik va tushunish bilan harakat qilish. Uzluksiz ta‘lim: Shaxslarni umrbod ta‘lim olishga va shaxsiy va kasbiy rivojlanishiga egalik qilishga undash. Ko‘nikmalarni rivojlantirish, martaba izlash va ta‘lim olish uchun yo‘l-yo‘riq va yordam berish. Tanqidiy fikrlashni, muammolarni hal qilishni va o‘z-o‘zini aks ettirishni rivojlantiradigan o‘quv muhitini yaratish. Maqsadlarni belgilash va shaxsiylashtirilgan o‘quv rejalarini ishlab chiqish uchun shaxslar bilan hamkorlik qilish. Ilmiybaza.uz 14 Vakolat berish: Shaxslarda o‘z-o‘zini himoya qilish, o‘z taqdirini hal qilish va shaxsiy mas‘uliyatni tarbiyalash. Qiyinchiliklarni yengish va shaxsiy intilishlarga erishish uchun ishonch va chidamlilikni shakllantirish. Samarali muloqot, qaror qabul qilish va nizolarni hal qilish uchun vositalar va strategiyalarni taqdim etish. Shaxslarga o‘z hayotlarini nazorat qilish va o‘z jamoalariga mazmunli hissa qo'shish imkoniyatini berish. Qo‘shimcha mas‘uliyat: Aralashuvlar va taraqqiyotni hujjatlashtirish va qayd etish. Turli xil ijtimoiy xizmatlar va davlat muassasalari bilan aloqa qilish. Ijtimoiy pedagogik amaliyotni takomillashtirish bo‘yicha tadqiqot va baholash faoliyatida ishtirok etish. Ijtimoiy o‘zgarishlar uchun siyosatni ishlab chiqish va targ‘ibot harakatlariga hissa qo‘shish. Ushbu xilma-xil rol va mas‘uliyatni o‘z ichiga olgan ijtimoiy pedagog har bir shaxs o‘z salohiyatini to‘liq ro‘yobga chiqarish imkoniyatiga ega bo‘lgan adolatli, adolatli va inklyuziv jamiyatni rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. II BOB Ijtimoiy o'qituvchilarning tabaqalashtirilgan ta'lim tizimining turli xil muassasalarida ishlashga tayyorligini rivojlantirish bo'yicha eksperimental ish. 2.1 Har xil turdagi muassasalarda ishlash uchun ijtimoiy pedagoglarni tayyorlashning tabaqalashtirilgan samaradorligi mezoni sifatida. Ta‘limni individual ehtiyojlarga moslashtirish ijtimoiy pedagog rolining asosi bo‘lib, ta‘limga shaxsiylashtirilgan va moslashtirilgan yondashuvni ta‘kidlaydi. Bu jarayon har bir shaxsning kuchli tomonlari, qiyinchiliklari, ta‘lim uslublari va ijtimoiy-emotsional rivojlanishini hisobga olgan holda o‘ziga xosligini tan oladi. Ijtimoiy pedagoglar ta‘limni individual ehtiyojlarni qondirish uchun qanday qilib moslashtirganligining asosiy jihatlari: Individuallashtirilgan ta‘lim rejalari: Ilmiybaza.uz 15 Baholash va baholash: shaxsning akademik, ijtimoiy va hissiy kuchli tomonlari va qiyinchiliklarini tushunish uchun har tomonlama baholashni o‘tkazing maqsadlarni belgilash: Shaxsiylashtirilgan o‘quv maqsadlarini belgilash uchun ularning qiziqishlari, intilishlari va rivojlanish ehtiyojlariga mos keladigan shaxslar bilan hamkorlik qiling. Moslashuvchan ta‘lim: o‘qitish usullari va materiallarini turli xil o‘quv uslublariga moslashtirib, kontentning ochiq va qiziqarli bo‘lishini ta‘minlash. Differentsial ko‘rsatma: Turli xil ta‘lim usullari: Turli xil o‘rganish imtiyozlari va qobiliyatlarini moslashtirish uchun turli xil o‘qitish strategiyalari va yondashuvlaridan foydalaning. Moslashuvchan guruhlash: turli darajadagi malakalarga murojaat qilish, hamkorlik va tengdoshlarni qo‘llab-quvvatlash uchun moslashuvchan guruhlash strategiyalaridan foydalaning.3 Ijtimoiy-ruhiy yordam: Hissiy farovonlik: qo‘llab-quvvatlovchi va tarbiyalovchi o‘quv muhitini yaratish orqali shaxslarning ijtimoiy-emotsional farovonligiga ustuvor ahamiyat bering. Maslahat va yo‘l-yo‘riq: kerak bo‘lganda, o‘quv taraqqiyotiga ta‘sir qilishi mumkin bo‘lgan shaxsiy muammolarni hal qilishda hissiy yordam va maslahat bering. Moslashuvchan texnologiyalar: Inkorporatsiya texnologiyalari: individual ta‘lim ehtiyojlarini qondirish, qo‘shimcha yordam yoki ma‘lumotlarga kirishning muqobil usullarini ta‘minlaydigan vositalardan foydalanish uchun moslashuvchan texnologiyalarni integratsiyalash. Raqamli manbalar: Dinamik va interaktiv o‘rganish tajribasini yaratish uchun raqamli resurslardan foydalaning, turli xil ta‘lim afzalliklarini ta‘minlang. Baholashda moslashuvchanlik: Muqobil baholash usullari: shaxslarga o‘zlarining kuchli tomonlariga mos keladigan tarzda tushunishni ko‘rsatishga imkon beradigan muqobil baholash usullarini qo‘llang. Fikr-mulohaza va mulohaza: 3 K.Turg‘unboev. Ijtimoiy pedagogika: darslik\ K.Turg‘unboev - «Fan va texnologiya» nashriyoti: 2018-yil-7-b. Ilmiybaza.uz 16 konstruktiv fikr-mulohazalarni taqdim eting va odamlarni o‘rganish sayohatlarida kuchaytirish uchun aks ettiruvchi amaliyotlarni rag‘batlantiring. Inklyuziv amaliyotlar: Madaniy sezgirlik: Madaniy xilma-xillikni tan olish va nishonlash, odamlarning madaniy kelib chiqishini hurmat qiladigan va aks ettiruvchi inklyuziv amaliyotlarni o‘z ichiga oladi. O‘rganish uchun universal dizayn (UDL): qobiliyatlar yoki o‘rganish uslublaridagi farqlardan qat‘i nazar, hamma uchun ochiq bo‘lgan ta‘lim muhitini yaratish uchun UDL tamoyillarini qo‘llang. Birgalikda rejalashtirish: Jamoa hamkorligi: O‘qituvchilar, ota-onalar va boshqa mutaxassislar bilan birgalikda shaxsni qo‘llab-quvvatlash tizimini yaratish uchun hamkorlik qiling. Individuallashtirilgan ta‘lim rejalari (IEP): individual ta‘limga muvofiqlashtirilgan va yaxlit yondashuvni ta‘minlab, IEPlarni ishlab chiqish va amalga oshirishga hissa qo‘shish. Uzluksiz ta‘lim istiqbollari: Qiziqishni rag‘ tekshiruvi: shaxslarni o‘z kuchlarini o‘rganishga va rasmiy ta‘lim sharoitlaridan bilish orqali bilim olishga undash orqali o‘rganishga bo‘lgan muhabbatni uyg‘oting. Bir umr ko‘ruvchi ta‘lim: xodimlarni tanqidiy fikrlash, ishlash- hal qilish va jihozlash, ularning doimiy shaxsiy va akademik o‘qishga tayyorlash. Ta‘limni individual munosabatlarga moslashtirishda ijtimoiy pedagoglar har bir shaxsning o‘ziga xosligini tan olish va nishonlaydigan inklyuziv va dasturchi ta‘limni yaxshilashga intiladi. Ush shaxsiy shaxsiy akademik akademik ishni davom ettirish, balki odamlarning ta‘limdagi umumiy farovonligi va o‘z-o‘zini tutishga hissa qo‘shadi. Kuchli tomonlarga asoslangan yondashuv: Kuchli tomonlarni aniqlash va ulardan foydalanish: shaxslarning kuchli tomonlarini aniqlash va ulardan foydalanishga, ularning ijobiy fazilatlari va imkoniyatlariga asoslanishga e‘tibor qarating. Kuchli tomonlarga asoslangan fikr-mulohazalar: muvaffaqiyatlar va kuchli tomonlarni ta‘kidlaydigan fikr-mulohazalarni taqdim eting, ijobiy o‘zini-o‘zi imidjini va yanada takomillashtirish uchun motivatsiyani rivojlantiring. Ilmiybaza.uz 17 Moslashuvchan ta‘lim muhitlari: Jismoniy bo‘shliqlarni moslashtiring: Turli xil ehtiyojlar va imtiyozlarga mos keladigan moslashuvchan va moslashuvchan jismoniy o‘quv muhitini yarating. Muqobil o‘quv maydonlari: An‘anaviy sinf xonalari ichida va tashqarisida muqobil o‘quv maydonlarini o‘rganing, faollikni oshirish va turli ta‘lim uslublarini qondirish. Individuallashtirilgan yordam rejalari: Ko‘p qirrali qo‘llab-quvvatlash: nafaqat akademik ehtiyojlarga, balki inson hayotining ijtimoiy, hissiy va amaliy jihatlariga ham javob beradigan keng qamrovli yordam rejalarini ishlab chiqing. Muntazam ko‘rib chiqish va sozlash: Doimiy baholash va fikr-mulohazalarga asoslanib, qo‘llab-quvvatlash rejalarini muntazam ravishda ko‘rib chiqing va to‘g‘rilab turing, bu esa shaxsning o‘zgaruvchan ehtiyojlari bilan doimiy ravishda mos kelishini ta‘minlaydi. Haqiqiy dunyo ilovalari: O‘rganishni real hayot bilan bog‘lang: akademik tushunchalarning shaxs hayotiga amaliy aloqadorligini ko‘rsatib, o‘quv dasturiga real hayotdagi ilovalarni integratsiyalash. Dala tajribalari: Amaliy tajribalar va ekskursiyalar uchun imkoniyatlarni osonlashtirish, odamlarga nazariy bilimlarni real dunyo kontekstlarida qo‘llash imkonini beradi. Ota-onalar va jamoatchilik ishtiroki: Ota-onalarni hamkor sifatida jalb qiling: ota-onalar va vasiylarni ta‘lim jarayoniga faol sherik sifatida jalb qiling, ularning tushunchalarini izlang va individual qo‘llab-quvvatlash strategiyalari ustida hamkorlik qiling. Jamiyat resurslari: Qo‘shimcha o‘rganish imkoniyatlari va jismoniy shaxslar uchun qo‘llab-quvvatlash tarmoqlarini taqdim etish uchun jamoat resurslari va tajribasidan foydalaning. Uzluksiz kuzatish va mulohaza yuritish: Doimiy baholash: Shaxsning taraqqiyotini doimiy monitoringni amalga oshirish, real vaqt rejimida fikr-mulohazalarga asoslangan strategiyalarni shakllantirish. Reflektiv amaliyotlar: shaxslarni reflektiv amaliyotlar bilan Ilmiybaza.uz 18 shug‘ullanishga undash, o‘z-o‘zini anglash va metakognitsiyani o‘rganish sayohatlarining muhim elementlari sifatida rivojlantirish. O‘tish davrini rejalashtirish: O‘tish davriga tayyorgarlik ko‘ring: shaxslarning o‘zgaruvchan ehtiyojlari va intilishlarini hisobga olgan holda, ta‘lim darajalari yoki hayot bosqichlari o‘rtasida muammosiz rivojlanishga yordam beradigan o‘tish rejalarini ishlab chiqing. Karyera yo‘nalishi: Ta‘lim va martaba yo‘llari bo‘yicha yo‘l-yo‘riq ko‘rsating, odamlarga o‘z kelajagi haqida ongli qarorlar qabul qilishda yordam bering. Inklyuziv ta‘limni targ‘ibot qilish: Inklyuziv siyosatni rag‘batlantirish: Turli xillikni uyg‘unlashtiradigan va nishonlaydigan muhitlarni yaratishga qaratilgan inklyuziv ta‘limni targ‘ib qiluvchi siyosatlarni himoya qilish. To‘siqlarni bartaraf etish: Ta‘lim yo‘lidagi to‘siqlarni bartaraf etish, barcha shaxslarning ta‘lim imkoniyatlari va resurslaridan teng foydalanishini ta‘minlash. Ta‘limni individual ehtiyojlarga moslashtirishda ijtimoiy pedagoglar nafaqat hozirgi muammolarni hal qilishadi, balki odamlarni tez o‘zgaruvchan dunyoda umrbod ta‘lim olish va muvaffaqiyatga erishish uchun zarur bo‘lgan ko‘nikma va chidamlilik bilan jihozlashadi. Ushbu individual yondashuv har bir o'quvchining umumiy rivojlanishi va farovonligiga hissa qo‘shib, vakolat, avtonomiya va vakolatlar tuyg‘usini rivojlantiradi. 2.2 Ijtimoiy o‘qituvchilarning turli turdagi muassasalarda ishlashga tayyorligini rivojlantirish bo‘yicha eksperimental ish natijalarini qiyosiy tahlil qilish. Yaxlit rivojlanish yondashuvi Ijtimoiy pedagogikadagi yaxlit rivojlanish yondashuvi individlarning o‘zaro bog‘liq bo‘lgan kognitiv, hissiy, ijtimoiy va jismoniy jihatlari bilan murakkab mavjudotlar ekanligini tan oladi. Bu shaxs farovonligining barcha jabhalarini tarbiyalashga qaratilgan ilmiy yutuqlarga tor yo‘nalishdan tashqariga chiqadi. Ijtimoiy pedagoglar har tomonlama rivojlanishga yordam berish uchun bir qator strategiyalardan foydalanadilar: Ilmiybaza.uz 19 Integratsiyalashgan ta‘lim: Fanlararo o‘quv rejasi: har tomonlama o‘rganish tajribasini ta‘minlash uchun fanlar o‘rtasidagi aloqalarni ta‘kidlab, turli fanlarni birlashtirgan o‘quv dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish. Haqiqiy dunyo ilovalari: akademik tushunchalarning kundalik hayotga mosligini ko‘rsatib, nazariy bilimlarni amaliy, real dunyo ilovalari bilan bog‘lang. Ijtimoiy va hissiy ta‘lim (SEL): Hissiy intellekt: odamlarga o‘z his- tuyg‘ularini tan olish, tushunish va boshqarish va boshqalarga hamdard bo‘lishga yordam beradigan hissiy intellektni rivojlantirishga yordam bering. Mojarolarni hal qilish ko‘nikmalari: samarali muloqot qilish va nizolarni hal qilish ko‘nikmalarini o‘rgatish, odamlarga ijtimoiy o‘zaro munosabatlarni ijobiy tomonga o‘zgartirish imkoniyatini berish. Jismoniy farovonlik: Jismoniy tarbiya va mashg‘ulotlar: jismoniy tarbiya va salomatlik, fitnes va vosita qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradigan tadbirlarni o‘z ichiga oladi. Oziqlanish ta‘limi: umumiy jismoniy farovonlikka hissa qo‘shadigan sog‘lom ovqatlanish odatlarini singdirish uchun ovqatlanish ta‘limini integratsiyalash. San‘at va ijod: Ijodiy ifoda: Tasviriy san‘at, musiqa, drama va boshqa ijodiy vositalar orqali badiiy ifoda uchun imkoniyatlar yaratib, o‘z-o‘zini kashf qilish va tasavvurni rivojlantirish. Ta‘limda san‘atning integratsiyasi: Ijodkorlik va tanqidiy fikrlashni kuchaytirish uchun san‘atni akademik fanlarga integratsiyalash. O‘ziga xoslik va madaniy xabardorlik: Shaxsni o ‘rganish: shaxslarni o‘z shaxsiyatlarini, jumladan, madaniy, etnik va shaxsiy jihatlarini o‘rganish va tushunishga undash. Madaniy kompetentsiyani rag‘batlantirish: xilma-xillikni nishonlaydigan, madaniy kompetentsiyani va turli nuqtai nazarlarga hurmatni rag‘batlantiradigan inklyuziv muhitni yaratish. Ijtimoiy inklyuziya va jamoatchilik ishtiroki: Jamiyat ishtiroki: jamiyat faoliyatida faol ishtirok etishga yordam berish, tegishlilik va fuqarolik mas‘uliyatini rag‘batlantirish. Ilmiybaza.uz 20 Tengdoshlar bilan hamkorlik: Tengdoshlar o‘rtasida hamkorlik va jamoaviy ishlashni rivojlantirish, ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantirish va qo‘llab- quvvatlovchi ijtimoiy muhit. Reflektiv amaliyotlar: O‘z-o‘zini aks ettirish: o‘z-o‘zini aks ettirish amaliyotlarini o‘quv jarayoniga integratsiyalash, odamlarga o‘z-o‘zini anglash va o‘zlarining kuchli tomonlari va rivojlanish sohalarini chuqurroq tushunishga yordam berish. Qayta aloqa mexanizmlari: Uzluksiz takomillashtirish va o‘z-o‘zini boshqarishni qo‘llab-quvvatlash uchun konstruktiv fikr-mulohazalarni taqdim eting. Ochiq havoda va tajribaviy ta‘lim: Ochiq havoda ta‘lim: Jismoniy faollikni, atrof-muhitni bilishni va tabiat bilan aloqani rivojlantirish uchun ochiq havoda o‘rganish tajribalarini qo‘shing. Tajribali o‘rganish: muammolarni hal qilish ko‘nikmalarini va tanqidiy fikrlashni kuchaytiradigan amaliy, tajribaviy o‘quv faoliyatiga shaxslarni jalb qiling. Hayotiy ko‘nikmalarni rivojlantirish: Amaliy hayotiy ko‘nikmalar: vaqtni boshqarish, muloqot qilish, moliyaviy savodxonlik va qarorlar qabul qilish kabi amaliy hayotiy ko‘nikmalarni o‘rgatishni birlashtirish.4 O‘tish davriga tayyorgarlik: odamlarni hayot bosqichlarida o‘tishga tayyorlang, ularni mustaqillik va moslashish uchun zarur bo‘lgan ko‘nikmalar bilan jihozlang. Ehtiyotkorlik va farovonlik amaliyotlari: Ehtiyotkorlik bo‘yicha trening: diqqatni jamlashni, hissiy tartibga solishni va umumiy aqliy farovonlikni oshirish uchun aql-idrok amaliyotini joriy qiling. Farovonlik ta‘limi: umumiy rivojlanishning ajralmas tarkibiy qismlari sifatida aqliy va hissiy salomatlik muhimligini ta‘kidlab, farovonlik bo‘yicha ta‘limni birlashtirish. Ijtimoiy pedagogikadagi yaxlit rivojlanish yondashuvi shaxsni har tomonlama barkamol, chidamli va ijtimoiy mas‘uliyatli shaxs qilib tarbiyalashga qaratilgan. Ijtimoiy pedagoglar kognitiv, hissiy, ijtimoiy va jismoniy o‘lchovlarni 4 Karimov I.A. O‘zbekistonni siyosiy – ijtimoiy va iqtisodiy rivojlantirishning asosiy tamoyillari. T.: O‘zbekiston 1995 -110-bet Ilmiybaza.uz 21 ko‘rib chiqish orqali odamlarga o‘zlarining to‘liq potentsiallarini ro‘yobga chiqarishda va to‘liq hayot kechirishda yordam beradigan muhitni yaratishga hissa qo‘shadilar. Qadriyatlar va axloqiy tarbiya: Xarakterni rivojlantirish: kuchli yaxlitlik, empatiya va mas‘uliyat hissini rivojlantirish uchun qadriyatlar va axloqiy ta‘limni birlashtiring. Axloqiy qarorlar qabul qilish: shaxslarni axloqiy qarorlar qabul qilish jarayonlarida ishtirok etishga undash, ularning harakatlarining o‘ziga va boshqalarga ta‘sirini hisobga olgan holda. Bardoshlilikni oshirish: Qiyinchiliklarni engib o‘tish: odamlarga qiyinchiliklar va muvaffaqiyatsizliklarga duch kelish, chidamlilik va qiyinchiliklardan qaytish qobiliyatini rivojlantirish imkoniyatini taqdim eting yengish strategiyalari: Stressga dosh berish strategiyalari va stressni boshqarish usullarini o‘rgating, odamlarni hayotning ko‘tarilish va pasayishlarida harakat qilish uchun vositalar bilan jihozlash. Global fuqarolik ta‘limi: Global xabardorlik: Global muammolardan xabardorlikni oshirish, o‘zaro bog‘liqlik tuyg‘usini rag‘batlantirish va ijtimoiy va ekologik mas‘uliyatga sodiqlikni rivojlantirish orqali global fuqarolikni targ‘ib qilish. Madaniyatlararo tushunish: istiqbollarni kengaytirish va turli global madaniyatlarni tushunishni yaxshilash uchun madaniyatlararo almashinuv va faoliyatni osonlashtirish. O‘zaro munosabatlarni o‘rnatish: Shaxslararo ko'nikmalar: tengdoshlar, oila va keng jamoatchilik bilan ijobiy va mazmunli munosabatlarni osonlashtirish uchun shaxslararo ko‘nikmalarni rivojlantirish. Muloqot ko‘nikmalari: samarali muloqotni shaxsan ham, kasbiy jihatdan ham sog‘lom munosabatlar o‘rnatishning asosiy komponenti sifatida ta‘kidlang. Maqsadlarni belgilash va kelajakni rejalashtirish: Shaxsiy maqsadlarni belgilash: Shaxsiy va akademik maqsadlarni belgilash, ularni intilishlari va salohiyati bilan moslashtirish uchun shaxslar bilan hamkorlik qiling. Ilmiybaza.uz 22 Ishga qabul qilish: Odamlarga o‘zlarining kelajakdagi yo‘llarini tasavvur qilish va rejalashtirishga yordam berish uchun martaba izlash faoliyatini joriy qiling. Ekologik va barqaror ta‘lim: Atrof-muhit haqida xabardorlik: Barqarorlik va atrof-muhitni muhofaza qilish bo‘yicha darslarni o‘z ichiga olgan holda ekologik mas‘uliyat hissini uyg‘oting. Amaliy atrof-muhitni muhofaza qilish faoliyati: odamlarni tabiat bilan bog‘lanish va ekologik tizimlarni tushunishga yordam beradigan amaliy mashg‘ulotlarga jalb qilish. Uzluksiz baholash va fikr-mulohazalar: Shakllantiruvchi baholash: taraqqiyotni kuzatish va individual ehtiyojlar asosida ta‘lim strategiyalarini moslashtirish uchun doimiy, formativ baholash usullarini qo‘llang. Shaxsiy fikr-mulohazalar: o‘z vaqtida va individual ravishda fikr-mulohazalarni taqdim eting, takomillashtirish sohalarini ta‘kidlab, yutuqlarni tan oling. Tengdoshlarning maslahati va yordami: Tengdoshlar hamkorligi:Tengdoshlar o‘rtasidagi ustozlik dasturlariga ko‘maklashish, bunda shaxslar bir-birining o‘rganishi va shaxsiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlaydi. Tengdoshlar bilan maslahatlashish: Tengdoshlarni qo‘llab-quvvatlash madaniyatini rag‘batlantirish, hamdardlik va hamjamiyat hissini rivojlantirish. O‘yin va dam olish: O‘yinning ahamiyati: kognitiv, ijtimoiy va hissiy rivojlanishda o‘yinning hal qiluvchi rolini tan oling, o‘yin va dam olish faoliyatini o‘quv muhitiga integratsiyalash. Strukturalangan va tuzilmagan o‘yin: odamlarga o‘zlarini erkin o‘rganish va ifoda etish imkonini beruvchi tuzilgan va tuzilmagan o‘yin uchun imkoniyatlar yarating. Taraqqiyot haqida fikr yuritish va yutuqlarni nishonlash: Marosimlarni e‘tirof etish: shaxslarni shaxsiy va akademik sayohatlari haqida fikr yuritishga, muhim bosqichlar va yutuqlarni nishonlashga undash. Ishonchni mustahkamlash: Har bir shaxsning o‘ziga xos kuchli va yutuqlarini ta‘kidlash va tasdiqlash orqali ijobiy o‘zini-o‘zi imidjini targ‘ib qiling. Ijtimoiy pedagogikadagi yaxlit rivojlanish yondashuvi nafaqat akademik bilimga ega, balki Ilmiybaza.uz 23 hissiy jihatdan bardoshli, ijtimoiy mas‘uliyatli, dinamik va o‘zaro bog‘liq dunyoga tayyor bo‘lgan har tomonlama barkamol shaxslarni tarbiyalashga qaratilgan akademik mukammallikdan tashqariga chiqadi. Ijtimoiy pedagoglar rivojlanishning turli jihatlarini ko‘rib chiqish orqali mazmunli va maqsadli hayot kechirish huquqiga ega bo‘lgan shaxslarni yaratishga hissa qo‘shadilar. Xulosa Ijtimoiy pedagoglar individual rivojlanish va ijtimoiy o‘zgarishlar chorrahasida harakatlanadigan noyob mutaxassislar sifatida ajralib turadi. Ular ko‘prik vazifasini o‘taydi, odamlar uchun yaxlit farovonlikni ta‘minlab, yanada adolatli va inklyuziv jamiyatni himoya qiladi. Ushbu noyob rol bir nechta asosiy xususiyatlar bilan belgilanadi: Yaxlit yondashuv: shaxslarni ko‘p qirrali mavjudotlar sifatida e‘tirof etgan holda, ijtimoiy pedagoglar jismoniy, hissiy, ijtimoiy va intellektual ehtiyojlarni har tomonlama va shaxsiylashtirilgan tarzda hal qiladilar. Ular insonning o‘ziga xos sharoitlari va kontekstini ko‘rib chiqadilar, bu esa qo‘llab-quvvatlashning chuqurroq rezonansga ega bo'lishini ta‘minlaydi. Adolat chempionlari: Ijtimoiy pedagoglar ijtimoiy adolat va inklyuzivlikka sodiqliklarida qat‘iydir. Ular ishtirok etish yo‘lidagi to‘siqlarni faol ravishda yo‘q qiladi va shaxslarga, xususan, chetda qolgan yoki qiyinchiliklarga duch kelganlarga jamiyatda o‘z munosib o‘rinlarini egallashga imkon beradi. Oldini olish va faol aralashuv: Ular muammolar paydo bo‘lishini kutmaydilar. Ijtimoiy pedagoglar xavf omillarini faol ravishda aniqlaydilar va qashshoqlik, Ilmiybaza.uz 24 giyohvandlik yoki ruhiy salomatlik muammolari kabi ijtimoiy muammolarning oldini olish uchun dalillarga asoslangan tadbirlarni amalga oshiradilar. Ular barqarorlikni oshirishga va erta ijobiy rivojlanishga yordam berishga ishonishadi. Butun umr bo‘yi ta‘lim himoyachilari: Ijtimoiy pedagoglar odamlarda umrbod ta‘limga bo‘lgan ishtiyoqni yoqadi. Ular ko‘nikmalarni rivojlantirish, martaba izlash va ta‘limga intilish uchun yo‘l-yo‘riq va yordam beradi, tanqidiy fikrlashni, muammolarni hal qilishni va o‘z-o‘zini aks ettirishni rivojlantiruvchi ta‘lim muhitini yaratadi. Imkoniyatlarni oshirish muhandislari: Ijtimoiy pedagoglar o‘z-o‘zini himoya qilishning me‘morlari. Ular odamlarni murakkab vaziyatlarda harakat qilish, ongli qarorlar qabul qilish va o‘zlarini ishonchli himoya qilish uchun vositalar va strategiyalar bilan jihozlaydi. Bu shaxsiy mas‘uliyatni va o‘z hayot yo‘liga egalik qilishni rivojlantiradi. O‘z mohiyatiga ko‘ra, ijtimoiy pedagogning kasbiy faoliyati yaxlit qo‘llab- quvvatlash, sobit adolat, muammolarni faol hal etish, umrbod ta‘limni rag‘batlantirish va imkoniyatlarni kengaytirishdan to‘qilgan gobelendir. Ularning shaxsiy farovonlik va ijtimoiy o‘zgarishlarga sodiqliklari ularni hamma uchun porloq kelajak qurishda bebaho ishtirokchilarga aylantiradi. Ijtimoiy pedagogning kasbiy faoliyati turli xil ijtimoiy sharoitlarda shaxsning rivojlanishi va farovonligini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan o‘ziga xos va kompleks yondashuvi bilan ajralib turadi. Boy tarixiy-nazariy asosga asoslangan ijtimoiy pedagogika ta‘lim, psixologiya, sotsiologiya va fanlararo hamkorlik elementlarini o‘zida mujassamlashtirib, yaxlit istiqbolga ega noyob kasbni yaratadi. Ijtimoiy pedagoglar har bir shaxsning ko‘p qirrali jihatlarini tan olgan holda ta‘limni individual ehtiyojlarga moslashtirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi shaxsiylashtirilgan o‘quv rejalari, tabaqalashtirilgan ta‘lim va ijtimoiy-emotsional qo‘llab-quvvatlashga e‘tibor berish orqali ular turli xil o‘quv uslublari va qobiliyatlarini qondiradigan inklyuziv va moslashuvchan o‘quv muhitini yaratishga intilishadi. Rivojlanishning yaxlit yondashuvini qo‘llagan holda, ijtimoiy pedagoglar an‘anaviy akademik yutuqlardan tashqariga chiqadilar. Ular ijtimoiy va Ilmiybaza.uz 25 hissiy ta‘limni, jismoniy farovonlikni, san‘atni, madaniy ongni va jamoatchilik ishtirokini o‘z amaliyotlariga birlashtiradi. Ushbu yaxlit istiqbol insonlarni umrbod ta‘lim olish va muvaffaqiyatga erishish uchun zarur bo‘lgan ko‘nikmalar, chidamlilik va axloqiy asoslar bilan jihozlangan har tomonlama barkamol shaxslar qilib tarbiyalashga qaratilgan. Ijtimoiy pedagogikaning o‘ziga xosligi uning targ‘ibot, hamkorlik va uzluksiz malaka oshirishga sodiqligida hamdir. Ijtimoiy pedagoglar inklyuziv ta‘lim tarafdori sifatida faoliyat yuritadi, turli manfaatdor tomonlar bilan hamkorlik qiladi va rivojlanayotgan tendentsiyalar va tadqiqotlar haqida xabardor bo‘lib turadi. Ularning roli sinfdan tashqarida ham, jamiyatni jalb qilish, inqirozga aralashuv va ijtimoiy inklyuziyani rag‘batlantirishni o‘z ichiga oladi. Xulosa qilib aytganda, ijtimoiy pedagogning kasbiy faoliyati ta‘lim va shaxsni rivojlantirishga yaxlit va individual yondashuv bilan tavsiflanadi. Shaxslarning xilma-xil ehtiyojlarini qondirish va jamiyat tuyg‘usini tarbiyalash orqali ijtimoiy pedagoglar zamonaviy dunyoning murakkabliklari uchun shaxslarni tayyorlaydigan inklyuziv, vakolatli va barqaror o‘quv muhitini yaratishga hissa qo‘shadilar Ilmiybaza.uz 26 FOYDALANGAN ADABIYOTLAR 1. Shavkat Mirziyoyev “Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”. Toshkent – “O’zbekiston” -2016. 13-21 sahifalar. 2. Shavkat Mirziyoyev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib – intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir raxbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak” Toshkent – “O’zbekiston” -2017. 18-25 sahifalar. 3. O‘zbekiston Respublikasi “Talim to‘g‘risida”gi Qonuni. Toshkent. 2020. 4. O‘zbekistonni 2017-2021 yillarda “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947 son Qarori. 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 07 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947 Farmoni. Lex.uz 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 2 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida” gi PF-4947 sonli Farmoni. Lex.uz Ilmiybaza.uz 27 7. Egamberdiyeva N.M. Ijtimoiy pedagogika (darslik) –T.: 2009 Mavlonova R. va boshqalar. Ijtimoiy pedagogika (o‘quv qo‘llanma) –T.: 2009 8. Begmatov A., Quraev M. Ijtimoiy pedagogikaning dolzarb masalalari. T.: OPI to‘plami. 2008 9. Quronov M.Q. Qurboniyazova Z.Q. Ijtimoiy pedagogika. T.: 2003 10. Qurboniyazova Z.Q. Ijtimoiy tarbiya muammolari. Halq ta’limi, 2003, 6-son 11. Isaqova M. Shaxs ijtimoiylashuvida mahalla. – Xalq ta’limi 2003, 3-son 12. Sotsialnaya pedagogika M.A.Galaguzova taxririyatida. Moskva “Vlados”, 2000 13. Istoriya sotsialnoy pedagogiki M.A.Galaguzova taxrir ostida. Moskva. “Vlados” 2001 14. Mudrie. A.V. Sotsialnaya pedagogika. Moskva, 2003 15. Podlasiy I.P. Pedagogika: 100 vaprosov-100 otvetov. Moskva, 2001 16. Abu Nasr Farobiy. Fozil odamlar shahri. –T.: Gofur Gulom. 1993. 17. Abu Rayhon Beruniy. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. –T.: 1968. 18. Abu Ali ibn Sino. Tib qonunlari‖. Uch jildlik saylanma. –T.: Abdulla qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti. – 1994. 19. Abdulla Avloniy. Turkiy guliston yoxud axloq. -T.: Sharq nashriyoti, 1994 . 20. Musurmonova O. Oila ma’naviyat-milliy g’urur. –T.: O’qituvchi, 1999. -200 b 21. Ibragimov X. I., Abdullayeva SH. A. Pedagogika. O’quv qo’llanma. -T.: Fan. 2004. 182 b. 22. Jo`rayev A. Tarbiyaviy darslarni o`tish. –T.: O`qituvchi. 1994. 23. Hasanboeva O, Ne`matova A, Abdullaeva Q, Raxmonbekova S. Odobnoma: 1—4-sinflar uchun o‘qitish metodikasi. –Namangan: Bilim nashr, 2003. 240 b 24. Hasanboeva O., Ne`matova A., Ibragimova G. Odobnoma: 4-sinf uchun darslik. –T.: O`ME Davlat ilmiy nashr, 2006. 25. Hasanboeva O, Inoyatova M, Ne‘matova.A. Odobnoma: 2-sinf uchun darslik. – T.: O`ME Davlat ilmiy nashr, 2012. 26. Xoliqova M., Inoyatova M, Ergasheva Sh. Odobnoma: 4-sinf uchun darslik. –T.: Yangi yo‘l poligraf servis, 2011. Ilmiybaza.uz 28 27. G.Niyozov, M. Axmedova. ”Pedagogika nazariyasi va tarixi “seminar mashg’ulotlari uchun o’quv qo’lanma -T.: Noshr nashriyoti. 2011. Internet saytlari www.ziyonet.uz www.pedagog.uz www.istedot.uz www.edu.uz www.google.uz www.sport.uz www.ukorum.uz www.ziyo.uz.uz www.matbuot.zn.uz www.khalima-digmad.uz