Ijtimoiy pedagogika va pedagogik sotsiologiyaga ehtiyoj va zamonaviy jamiyat rivojining zaruriy shartlari Reja: 1. Respublikamizda amalga oshirilayotgan islohotlar va ularning ijtimoiy hayotga taʼsiri. 2. Jamiyatning ijtimoiy tuzilmasi. 3. Hozirgi vaqtda ijtimoiy pedagogika va pedagogik sotsiologiya faniga zaruriyat va uning ahamiyati. Tayanch iboralar: ijtimoiy, islohot, jamiyat, ijtimoiy tuzilma, ijtimoiy pedagogika, pedagogik sotsiologiya, milliy tarbiya, boqimandalik, milliy mentalitet, manfaat, jamiyat hayoti. 1. Respublikamizda amalga oshirilayotgan islohotlar va ularning ijtimoiy hayotga taʼsiri. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach milliy tarbiya va taʼlim sohasida keng qamrovli islohotlarni amalga oshirish uchun zamin yaratdi. Zotan, mustaqillik fikr-mulohazalarda ozod, oʻz haq-huquqini yaxshi taniydigan, izlanuvchan, zamonaviy bilimga ega, Vatanga, ona zaminimizga sadoqatli, boqimandalikning har qanday koʻrinishlarini oʻzi uchun or deb biladigan, oʻz kuchi va aqliga ishonib yashaydigan, oʻz shaxsiy manfaatlarini xalq, Vatan manfaatlari bilan uygʻun holda koʻradigan barkamol insonni tarbiyalashni talab etadi. Mustaqillikning ilk kunlaridanoq mavjud taʼlim sohasidagi ijobiy natijalarni saqlab qolish va oʻtmishdan qolgan merosning salbiy jihatlarini hamda oʻtish davri bilan bogʻliq qiyinchiliklarni bartaraf etish uchun bosqichma-bosqichlik asosida jiddiy choralar koʻrish zarur edi. Shu nuqtayi nazardan muhtaram Prezidentimiz taʼlim-tarbiya masalasiga kuyunchaklik, diqqat, qatʼiyat bilan yondashib, jamiyat rivojini dastlab talim va tarbiya masalalariga bogʻliq ekanligini ham ilmiy-nazariy, ham amaliy jihatdan asoslab berdi. Yurtimizning iqtisodiy, siyosiy, maʼnaviy, ijtimoiy hayotida islohotlar izchil amalga oshirilmoqda. Mamlakat taraqqiyotining asosini tashkil etuvchi ushbu sohalarda amalga oshirilayotgan islohotlar, asosan insonga, uning manfaatlariga qaratilgandir. Buni biz Yurtboshimizning “Islohot- islohot uchun emas, balki islohot inson uchun, mamlakat aholisining farovonligi va turmush darajasini koʻtarishga qaratilganligida”dir-degan fikrlaridan ham koʻrishimiz mumkin. Hayot, bozor iqtisodiyotiga oʻtish, isloqotlar jarayonida yaʼni jamiyat aʼzolarining, fuqarolarning ongida qanday oʻzgarishlar roʻy bermoqda, fuqarolik jamiyati qayotini farovon barpo etishni kim qanchalik anglab yetmoqda. Bu yoʻlda oʻz yoʻlini topayaptilaru, kimlar adashmoqda, jamiyat insonlarga qanchalik va qanday taʼsir oʻtkazmoqda hamda qolaversa, insonlar jamiyatga qanday taʼsir koʻrsatmoqda. Jamiyat taraqqiyoti va ijtimoiy hayot sohalaridagi tub oʻzgarishlar. Oʻtish davri va taraqqiyot bosqichlari. Jamiyat rivojlanishi toʻgʻrisidagi yangicha ilmiy-nazariy gʻoyalarning oʻzgarishi ijtimoiy hayot sohalarini tubdan oʻzgartirish bilan bogʻliq. Jamiyat rivojlanishi buning uchun muayyan oʻtish davri va taraqqiyot bosqichlarini bosib oʻtish zarurligi, mohiyati asoslab beriladi. Jamiyat ijtimoiy hayoti sohalaridagi tub oʻzgarishlar deganda uning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, maʼnaviy-maʼrifiy gʻoyaviy asoslarini tubdan oʻzgartirish va yangicha asosga (negizga) oʻtkazilishini anglatadi. Natijada mustaqillik tufayli jamiyat ijtimoiy hayoti sohalari tubdan oʻzgardi. Uning huquqiy asosini Oʻzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida koʻramiz. Unga koʻra “Oʻzbekiston Respublikasida ijtimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanadi. Hech qaysi mafkura davlat mafkurasi sifatida oʻrnatilishi mumkin emas”. Siyosiy sohadagi tub oʻzgarishlar: Siyosiy institutlar xilma-xilligiga aoslangan demokratik siyosiy tizimga oʻtildi. Bunda davlat bosh islohotchi sifatida eʼtirof etildi. “Inson-jamiyat-davlat” munosabati qaror topdi. Koʻp partiyaviylik tizimi shakllandi. Maʼnaviy, gʻoyaviy-mafkuraviy sohadagi tub oʻzgarishlar: Jamiyat rivojlanishida milliy madaniy meros hamda umuminsoniy qadriyatlar, demokratik prinsiplarga amal qilina boshlandi; jamiyat rivojida maʻnaviy va moddiy hamda uygʻunligi oshadi; Bozor iqtisodiyotiga asoslangan mulkning xilma-xilligiga oʻtildi; xususiy mulk tan olindi; barcha mulk shakllari teng ekanligi eʼtirof etildi, uning huquqiy asoslari yaratildi. Taʼlim va fan sohasini rivojlantirish: Taʼlim va fan sohasini rivojlantirish davlat siyosati maʼno-mazmunidan va uning dolzarbligidan kelib chiqib, uni quyidagicha izohlash mumkin: Birinchidan, yangi taʼlim tizimi, barkamol avlod kadrlarini tayyorlashdagi oʻzgarishlar va yangicha yondashuvlar, zamonaviy kasb sohalarining paydo boʻlgani hamda uning mamlakatimiz sharoiti bilan bogʻliqligidir; Ikkinchidan, taʼlim tushunchasi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot natijasida muayyan davrdan boshlab, inson faoliyatining alohida mustaqil sohasiga aylanib, jamiyatning ijtimoiy tajribasini keyingi bosqichga uzatadi; Uchinchidan, taʼlim inson shaxsining intellektual-maʼnaviy qirralarini shakllantirish, uning jamiyat ishlab chiqarishi va ijtimoiy, siyosiy, madaniy, maʼrifiy hayotida faol va muvaffaqiyatli ishtirokini taʼminlashga qaratilgan harakatlar yigʻindisi boʻlib, maʼrifat hamda bilim berishni anglatadi; Toʻrtinchidan, fan jamiyatning ijtimoiy institutlaridan biri boʻlib, tabiat va jamiyat hayotini aks ettiruvchi ijtimoiy ong shakli. U katta ilmiy salohiyatni, ijodiy kuch-quvvatni birlashtirib, maʼnaviy barkamol insonni tarbiyalashga, mamlakatda qudratli ilmiy salohiyatni yaratishga xizmat qiladi. Uzluksiz taʼlim tizimining faoliyat olib borishi taʼlim dasturlarining izchilligi asosida taʼminlanadi va quyidagi taʼlim turlarini oʻz ichiga oladi: 1. Maktabgacha taʼlim va tarbiya 2. Umumiy oʻrta va oʻrta maxsus taʼlim 3. Professional taʼlim 4. Oliy taʼlim 5. Oliy taʼlimdan keying taʼlim 6. Kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish 7. Maktabdan tashqari taʼlim. Shuni alohida taʼkidlash kerakki, rivojlangan mamlakatlarda taʼlim samaradorligi, taraqqiyotning 16 foizi – moddiy-texnik bazaga, 20 foizi – axborot resurslariga, 64 foizi inson omiliga bogʻliq. Bu uchala omil bir-biri bilan chambarchas bogʻliq boʻlib, taʼlim-tarbiyaning moddiy-texnik bazasi, mavjud resurslaridan, imkoniyatlaridan oqilona foydalanish inson manfaatiga xizmat qiladi va uning ratsional rivojlanishini belgilab beradi. 1.2. Jamiyatning ijtimoiy tuzilmasi. Jamiyatning sotsial strukturasi dastlab qadimgi yunon mutafakkirlari Platon (er.av.427-347 yy.) va Aristotel (er.av. 384- 322 yy.) tomonidan tadqiq etilgan. Olimning fikricha, sotsial strukturani faqat erkin tugʻilgan, ijtimoiy ahamiyat kasb etadigan rolni bajarayotgan kishilar tashkil etadi. Insonning qalbi uchta asosga ega: “Idrok” (intellektuallik), “Jasurlik” (irodalilik) va “Istak” (sezgi, tuygʻuga ega boʻlish). Odamlar oʻz qalbidagi asoslardan qay birining koʻpligi yoki ozligiga qarab jamiyatda uchta ijtimoiy qatlam mavjud boʻladi: donishmandlar – “Faylasuflar”, harbiylar – “Qoʻriqchilar”, ishlab chiqaruvchilar – “Dehqonlar” va “Hunarmandlar”. Boshqaruvchilar yuksak maʼlumotli, isteʼdodli, xususiy mulkka ega boʻlmagan, zohidlik turmush tarzini kechirayotgan, 50 yoshga yetgan faylasuflar ichidan tayinlanishi lozim. Boshqaruvchi boʻladigan odamlarni falsafa va sanʼat vositasida tarbiyalash zarur. Boshqaruvchilar qonunlarni oʻrnatadi, ijtimoiy ishlarni adolatli tarzda boshqaradi. “Qoʻriqchilar” davlatni himoya qiladi va jamiyatda tartibni izga soladi. “Dehqonlar” va “Hunarmandlar” oʻz mehnatlari bilan fuqarolarni barcha hayot uchun zarur boʻlgan narsalar bilan taʼminlaydi. Koʻrinib turibdiki, Platon tomonidan ilgari surilgan jamiyatning sotsial strukturasi oliy darjada donishmand- faylasuf turgan qattiq ierarxiyani nazarda tutgan edi. Aristotel “Siyosat” kitobida jamiyatning tabiiy kelib chiqishi, uning sotsial stratifikatsiyasi va sotsial adolat kabilarga doir qarashlari tadqiq etildi. Aristotelning fikricha, inson tugʻilishdan boshlab instinktiv ravishda boshqalar bilan birgalikda hayot kechirishga intiladigan mavjudotdir. Odamning boshqa mavjudotlardan farqi, uning ijtimoiy va shaxsiy munosabatlardagi ezgulik, adolat, “Umumiy foydani tushunib yetganligi”dir. Aristotel jamiyatda bir-birini izchillik bilan bir-biriga almashib boruvchi insoniy ijtimoiy hayot shakllarini bir-biridan ajratib koʻrsatib berdi: oila – yashash manzili (qishloq va boshq.) – polis (shahar- davlat). Unga muvofiq, fuqarolar uchta sotsial qatlamga boʻlinadi: kambagʻal, oʻrta qatlam va boy. Mutafakkirning fikricha, davlatda qanchalik oʻrta qatlam koʻproq boʻlsa, u Shunchalik qudratli boʻladi, gullab-yashaydi. Antik yunon falsafasini yanada rivojlanishiga katta hissa qoʻshgan, Sharq uygʻonish davrining mutafakkiri   Abu Nasr Forobiy insoniy jamiyatni puxta oʻrgangan olimlar jumlasiga kiradi. Forobiy “Fozil shahar odamlari qarashlari” asarida jamiyat (inson jamoasi)ning kelib chiqish sabablarini ilmiy jihatdan asoslab beradi: “Har bir inson oʻz tabiati bilan shunday tuzilganki, u yashash va oliy darajadagi yetuklikka erishmoq uchun koʻp narsalarga muhtoj boʻladi, uning bir oʻzi bunday narsalarni qoʻlga kirita olmaydi, ularga ega boʻlish kishilik jamoasiga ehtiyoj tugʻiladi. Shu sababli yashash uchun zarur boʻlgan, kishilarni bir-biriga yetkazib beruvchi va oʻzaro yordamlashuvchi koʻp kishilarning birlashuvi orqaligina odam oʻz tabiati boʻyicha intilgan yetuklikka erishuvi mumkin. Bunday jamoa aʼzolarining faoliyati bir butun holda ularning har biriga yashash va yetuklikka erishmoq uchun zarur boʻlgan narsalarni yetkazib beradi. Shuning uchun inson koʻpaydi va yerning aholi yashaydigan qismiga oʻrnashdilar, natijada inson jamoasi vujudga keldi. Mutafakkir nazdidagi inson jamoasi – bu kishilik jamiyati hisoblanadi. Forobiy jamiyatning ijtimoiy tuzilmasi (sotsial strukturasi) sifatida jamiyatdagi turli ijtimoiy tabaqalarni chuqur tahlil etadi. Abu Nasr Forobiyning fikricha, mukammal jamiyatda har bir tabaqa, yaxlit ijtimoiy organizmning ajralmas qismi sifatida, oʻzining muayyan funksiyalariga ega boʻlib, goʻyoki Shu vazifalarni bajarish uchun ixtisoslashganlar. U orzu qilgan ideal davlatda ijtimoiy tabaqalar oʻrtasidagi farqlanishlar saqlanadi. Tabaqa martabasining baland yoki past boʻlishi uning hukmdorga yaqin yoki uzoq boʻlishiga bogʻliqdir. Hukmdorga yaqin yoki undan uzoq boʻlishning belgisi har bir tabaqa vakillarining aqliy (intellektual) va maʼnaviy kamolot darajalarining yuksakligiga bogʻliqdir. Aqliy va maʼnaviy kamolot darajalari yuksak boʻlgan tabaqa vakillari, yaʼni hukmdorga yaqin odamlar yuqori lavozimlarni egallab, hurmatga sazovor boʻlgan ishlarni bajaradi, ularning qoʻl ostida ishlovchilar esa pastroq lavozimlardagi ishlarni bajaradi. Koʻrinib turibdiki, Forobiyning ideal davlat tuzumiga asoslangan jamiyatda (fozil shahar-davlatlarda) kishilarning ijtimoiy tabaqalarga boʻlinishi va ularning imtiyozlari saqlanadi. Mutafakkir biron-bir tabaqaga mansub odamlarning vazifalari va majburiyatlari oʻrtasida tafovutlarning saqlanishi, har bir odamning oʻz kasbini yaxshi bilishi va oʻz vazifalarini bajarishi jamiyatning sobitligi hamda adolatning yuzaga chiqishi uchun zarur boʻlgan omildir, deb qaraydi: har bir odamning oʻz kasbiga tegishli vazifalarini toʻgʻri bajarishi — jamiyatda adolatning saqlanishi va uni barqarorligini taʼminlash asosidir. 1.3. Hozirgi vaqtda ijtimoiy pedagogika va pedagogik sotsiologiya faniga zaruriyat va uning ahamiyati. Ijtimoiy pedagogikaning zarurligini quyidagi holatlar talab etayotgan edi: Birinchidan, Bugungi kunda taʼlim va tarbiya maqsadi bilan uning baʼzi natijalari oʻrtasidagi qarama-qarshilik sabablarini aniqlash va ularni bartaraf etish yoʻllarini aniqlash zarurligi talab etilmoqda. Ushbu talab pedagogika olamiga jamiyatdagi munosabatlar bilan shugʻullanuvchi otsiologiyani olib kirish zaruriyatini uygʻotdi. Chunki ongli xususiyatga ega boʻlgan inson faoliyati, sotsiologiya fanining oʻziga xos obyektini tashkil etadi. Har bir shaxsning jamiyatdagi oʻz oʻrnini, oʻzligini anglashi, hayotiy-axloqiy meʼyorlarni oʻzida mujassam etishi jamiyatda shu maʼnaviy-axloqiy sifatlarni namoyon etib, ijtimoiy hayotimiz, zamonamiz bilan hamnafas yoshlarni tarbiyalashda pedagogika va sotsiologiya fanlarining hamkorligi alohida ahamiyat kasb etadi. Vaholanki taʼlim- tarbiyaning oʻzi ijtimoiy hodisa va pedagogik jarayondir. Ikkinchidan, baʼzi jamiyat aʼzolarining ongidagi maʼnaviy boʻshliqning ijtimoiy kelib chiqishi sababalarini aniqlash, ularni hal qilish mexanizmini yaratish kabi yangi muammolarning yechimini topish uchun pedagogik va sotsiologik tushunchalarning tutashligiga asoslangan yangi metodologiyani talab etmoqda. Inson shaxsini shakllantirishda undagi tabiiy (irsiy) va ijtimoiy xususiyatlarini, uning oliy nerv faoliyati imkoniyatlarini hisobga olib yondashmoq lozim. Inson organizmining biologik va subyektiv (shaxsiy tomonlari) asosida oʻz- oʻzini tarbiyaga olish, sharoitga moslashish, maʼlum obyektga yoʻnaltirish qonunlarini bilish asosida uning tarbiyasini tashkil etish lozim. Shaxs shakllanishi jarayonida ichki va tashqi taʼsir imkoniyatlari oʻzaro omuxta qilish, tarbiya jarayonini yoshlar faoliyatining xususiyatlari, qiziqishini anglash kabi muhim xususiyatlari asosida shaxsning erkinligi va gʻururini paymol qilmasdan, demokratik, insonparvarlik va milliy tamoyillarga tayanib, ularda maʼnaviy- axloqiy fazilatlarni shakllantirish davr talabidir. Jamiyatga insonlar ongini, tafakkurini ijobiy tomonga oʻzgartirish ijtimoiy- maʼrifiy jarayonlar bilan bogʻliq boʻlib, uni ilmiy jihatdan oʻrganish muhimdir. Pedagogika va sotsiologiyaning tutashganligi tufayli yuzaga kelgan muammolar oʻzbekistonlik olimlarning diqqat eʼtiborini ham oʻziga tortmoqda. Uchinchidan, bozor iqtisodiyoti sharoitida ijtimoiy munosabatlar va bunda davlatning roli, axborotlar, ustoz-shogird munosabatlari, kadrlar muammolari, yoshlarning maʼnaviyatida roʻy berayotgan zaiflikning sabablari, ularni aniqlash, tekshirish, hal etish, ijtimoiy faollik kasbiy mahorat, shuningdek mustaqil Oʻzbekistonda kechayotgan maʼnaviy va mafkuraviy islohatlarni, umuman, jamiyatni “Pedagog soʻzi” bilan oʻrganish ijtimoiy pedagogikaning muammolaridan boʻlib hisoblanadi. Eng asosiysi, ijtimoiy hayotda shunday