Ijtimoiy pedagogning kasbiy faoliyati Reja: 1. Ijtimoiy pedagog kasbiy faoliyatining o’ziga xosligi. 2. Ijtimoiy pedagog kasbi va uning vazifalari va huquqlari. 3. Ijtimoiy pedagogning kasbiy sifatlari va modeli. 4. Ijtimoiy pedagogning kasbiy faoliyati sohalari. Tayanch tushunchalar: ijtimoiy pedagog, ijtimoiy yordam, ijtimoiy reabilitatsion xizmat, ijtimoiy pedagogik ish metodlari, analitik, prognostik, loyiha, refleksiya, kasbiy status, empatiya, bilim, ko’nikma, sifat va fazilat, tashxis quyis, bashoratchilik, vositachilik, tugirlash va kayta tiklash, ximoyalash, ogoxlantirish va profilaktika, evristika (ijodiy fikrlash). Ijtimoiy pedagog va uning kasbiy sifati Ijtimoiy pedagoglarni kasbiy tayyorlash uzluksnz ta’lim tizimda amalga oshiriladi. Ijtimoiy pedagoglarni kasbiy tayyorlash ikki turdagi o`quv yurtlarida olib boriladi: o`rta kasbiy ta’lim muassasalari (litsey va texnikumlar) va oliy kasbiy ta’lim maktablari (Institut va universitetlar). O`rta kasbiy ta’lim muassasalarida kichik sinflar va maktabgacha tarbiya muassasalarida tarbiyalanuvchi bolalar bilan ishlovchi pedagoglar tayyorlanadi. O`rta ma’lumotli pedagoglarning asosiy vazifasi bolalarga kiyin vaziyatlarni yengib o`tishga yordam beradi, bolalarning ishonishiga ko`maklashuvchi faoliyat turlarini tashkillashtiradi. Bolalarning rivojlanishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratish, ularning ota-onalari bilan xamkorlik qilish, o`z malakasini oshirish maqsadida mustaqil ravishda o`kib borishdan iboratdir. O`rta kasbiy ta’lim bilim yurtini tugatgach ular oliy ta’lim muassasida o`z o`kishini davom ettirishi mumkin. Ijtimoiy pedagog - faqat o`qituvchigina emas, u bola kanday ukiyotganini va rivojlanayotganini tushunadigan va xis etadigan shaxsdir. U bola xayotini, kechinmalarini xuddi o`zinikidek tushunadigan va uning ma’naviy, madaniy, axlokiy rivojlanishiga yullanmalar bera oladigan mutaxassis bulmogi kerak.Shuning uchun xakikiy pedagog faqat o`z fanini bilibgina kolmay, ayni vaktda bolalar va kattalar bilan ijodiy mulokot kila oladigan, o`z ustida ishlaydigan inson bulishi muxim axamiyatga ega. Ta’lim jarayonini ijtimoiylashtirish natijasida o`quvchi inson moxiyatini anglaydi. O`z xayoti dovomida inson to`grisida xosil qilingan tushunchalar asosida mukammal shaxs va xakikiy fuqaro bo`lib yetishadi. Insonparvarlikka asoslangan ta’lim – ijtimoiy fanlar va yondosh fanlarning funktsiyalarini kengaytiradi, ta’lim jarayonini, mutaxassis shaxsi va uning dunyokarashi yaxlitligini ta’minlaydi. Ta’limni insonparvarlashtirishdan ko`zlangan asosiy maqsad yoshlarga tegishli bilim, kunikma va malaka, ularning insoniy dunyokarashini shakllantirishdan iborat. U bulajak fuqarolar tomonidan insonlar faoliyatining turli soxalarida insonparvarlik g`oyasi va kadriyatlarini amalga oshirishning asosi bo`lib xizmat kilsin. Ta’limda xayot tajribasiga ega bulish ziddiyatli xolatlarda ijtimoiy moslashuv modelini ishlab chikishni takozo etadi: - ijtimoiy – shaxsiy xayot tajribasiga asoslangan muntazam davom etadigan jarayon xisoblanadi; - real vaziyatdan kelib chikib, ziddiyatli xolatlarda ijtimoiy moslashuv modelini ishlab chikishni takozo etadi; - mavjud amaldagi xolatga doim moslashish jarayoni xisoblanadi; - shaxslararo alokalarni kamrab oladi; - shaxsning shakllanish jarayonini yunaltiradi. Ijtimoii pedagog kasbiy faoliyatining xususiyatlari — "Ijtimoiy pedagog" mutaxassisi "pedagog" so`zidan olingan bo`lib, avvalo o`qituvchi ma’nosini anglatadi. Shu bois mazkur lavozimning joriy etilganidan so’ng aynan o`qituvchilarning birinchi ijtimoiy pedagoglar bo`lgani ajablanarli emas. Ijtimoiy pedagoglarni kayta tayyorlash buyicha kurslar tinglovchilarining aksariyat kismini xam o`qituvchilar tashkil etadi. Yana shuni ta’kidlamoq joizki, ijtimoiy pedagoglarning kasbiy tayyorgarligi xam pedagogik oliy o`quv yurtlarida amalga oshiriladi. Darhakikat, pedagog va o`qituvchining kasbiy faoliyatida kupgina umumiyliklar mavjud. Bu ikkala kasbning xam ob’ekti bola, uning rivojlanishi va ijtimoiy shakllanishidir. Bu narsa ularning yakinligini yana bir bor tasdiklaydi. O`z navbatida mazkur mutaxassiliklarning kasbiy faoliyati ularning o`ziga xos xususiyatlarini aniklashga imkon beruvchi bir kator tafovutlarga xam ega. O`qituvchi o`zining asosiy ta’lim berish vazifasini bajarar ekan, yosh avlodga bilim va jamiyat tomonidan orttirilgan ijtimoiy madaniyat tajribasini o`rgatadi. Ushbu jarayonda bola tarbiyalanadi va shakllantiriladi. Ijtimoiy pedagogning dikkat markazida esa bolani jamiyatga moslashib ketishiga yordam berish turadi. Ijtimoiy pedagog kasbi va uning vazifalari Shu kunga qadar ijtimoiy pedagogning vazifasini bir-biri bilan bog’liq bo’lgan tibbiyot, sport, mnlitsiya, madaniyat tashkilotlari xodimlariga yuklatilib kelindi. Natijada jamiyat a’zolari ongida bolalar tarbiyasi bilan faqat o’qituvchi va ota-onalar shug’ullanishi lozim degan fikr o’rnashib qoldi. Yurtimizda ijtimoiy ishni kasb darajasiga olib chiqish hamda bu borada mutaxassis kadrlarni tayyorlash jamiyatda tarbiyaviy muammolarni hal etishda insonlarning yashash sharoitini yaxshilashda, eng asosiysi- har bir jamiyat a’zosini ijtimoiy himoyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ijtimoiy pedagog oldiga qo’yiladigan kasbiy talablar: ijtimony axborot berish, ya’ni bolalarga beriladigan ijtimoiy yordam va xizmat ko’rsatish spekgrlari haqida ma’lumot berish; jtimoiy -huquqiy yordam, ya’ni bolalarga, jamiyat a’zolariga o’z haq - huquqlarini anglashga yordam berish; ijtimoiy - reabilitatsion xizmat, ya’ni insonldrning ma’naviy –axloqiy, emotsional, ruhiy holatlarinn taklashga yordam berish, ijtimoiy- iqtisodiy yordam, ya’ni posobiya, konpensatsiya, nafaqalarni olishda hamkorlik qilish bolalar uylari bitiruvchilariga, yetimlarga moddiy yordam berishni tashkillashtirish; ijtimoiy— tibbiy yordam berish, ya’ni bolalarni ijtimoiy patranaj qilish, voyaga yetmaganlar orasida kashandachilik, alkogolizm kabi holatlarni profilaktika va reabilitatsiya qilish; ijtimoiy-psixologik, ya'ni oilada, turli mikrojamiyatda sog`lom muhitni tashkil etishga yordam berish: ijtimoiy-pedagogik, ya'ni bolalarni tarbiyalashda ota-onalarning o`z haq-huquqlarini anglash, ularga sharoitlar yaratish, o`qituvchi va o`quvchi orasidagi ziddiyatlarni hal etish kabilardan iborat. Ijtimoiy pedagog bu vazifalarni amalga oshirish uchun, albatta quyidagi sohalarda o`z bilimlarini boyitib borishi shart. Milliy istiqlol g`oyasi huquqiy- me'yoriy baza (qarorlar, aktlar, buyruqlar, ko`rsatmalar, tashkilot tuzulmalari va x.k.),ijtimoiy pedagogikaning tarixi va nazariyasi yosh davrlar psixologiyasi, sotsiologiyasi, ijtimoiy-pedagogik ishlarni olib borish hamda rejalashirish metodlari va h.k. Shuningdek, ijtimoiy pedagogdan quyidagi malaka va ko`nikmalarga ega bo`lishi talab etiladi: analitik, ya'ni sotsiumda ro`y berayotgan jarayonlarni nazariy tahlil etish, bolaning ruqiy olamini anglay bilish, ularning muammolarini hal etishga doir hamkorlik faoliyatini tashkil etish; prognostik, ya'ni tashkil etilgan ijtimoiy-pedagogik faoliyat bo`yicha bolaning muammolarini hal etish yo`llarini bashorat qilish; loyiqalash, ya'ni ijtimoiy-pedagogik faoliyatning mazmunini aniqlash va rejalashtirish; refleksiv, ya'ni ijtimoiy pedagog o`zining faoliyatini tahlil etib borishi;· kommunikativ, ya'ni ijtimoiy pedagogning insonlararo muloqat madaniyatini egallashi. U boshqalar fikrini eshita bilish, muloqatga kirisha bilish, faktlar to`plash singari faoliyatlarni o`z ichiga oladi. Kasbiy status-bu kasb kodeksida ko`rsatilib, sub'ektning insonlararo munosabatlar tizimidagi kasbiy holati, huquqlari, majburiyatlaridir. Ijtimoiy pedagog huquqlari Ijtimoiy pedagog jurnalistlar kabi ijtimoiy hayotning barcha jabhalariga kirib bora olishi kerak. Buning uchun u davlat qonun chiqaruvchi organlari bilan mustaqkam aloqada bo`lishi talab etiladi. O`zining bu faoliyatida u:· bolalarning, umuman jamiyat a'zolarining ijtimoiy talablariga doir axborotlar to`plash, sotsiologik savol-javoblar o`tkazish, diagnostik tekshiruv ishlarini olib borish huquqiga;muayyan ijtimoiy muammolarni hal etish yuzasidan jamiyat organlariga va davlat tashkilotlariga murojat etish huquqiga; davlat organlarini ular faoliyatiga doir mavjud muammolardan xabardor etish huquqiga; ijtimoiy faollik va u yoki bu tashabbus bilan chiqadigan ota-onalar, oilalar, homiylarni rag`batlantirish huquqiga; ommaviy axborot vositasi yordamida ma'lum ijtimoiy faoliyat yoki namunavty oila tarbiyasi tajribalarini tarqib etish huquqiga; yashash joyi ish va o`quv jarayonlarida ma'lum ijtimoiy muammolarni hal etishga qaratilgan fuqarolarning ijtimoiy harakatini boshqarish kabi huquqlarga ega. Ijtimoiy pedagogning kasbiy sifatlari. Ijtimoiy pedagog asosan xalq ommasi Bilan ishlaydigan shaxsdir. U o`z faoliyati jarayonida turli xarakterdagi insonlar bilan muloqatga kirishishiga to`qri keladi. Bu vaziyatda ular bilan turli xil ziddiyatlarga bormaslik, ularning har birining ko`ngliga, yuragiga kirib borish uchun sifat va fazilatlarga ega bo`lishi talab etiladi: empatiya (dunyoni boshqalarning ko`zi bilan ko`rish, tushuna bilish), xayrihoqlik, ezgulik, to`qrilik, ochiq ko`ngillik, aniq mo`ljal olish, samimiylik, kommunikabellik(boshqalar bilan chiqisha bilish)Ijtimoiy pedagogning ahloqiy majburiyatlari Ijtimoiy pedagog o`z mijozlarining qalbiga kirib borishida uning ahloqiy majburiyatlari muhim ahamiyat kasb etadi. Ijtimoiy pedagogning aqloqiy majburiyatlari o`ziga xosligi bilan ajralib turadi. Bular: o`z mijozlariga nisbatan axloqiy muloqatda bo`lish, ya'ni ularning haq huquqlari va imtiyozlarini birinchi darajali deb bilish;ular bilan muloqatga kirishishda ahloq me'yorlarga amal qilish (hurmat, haqqoniyat. hushmuomilalik, alohida etibor va h.k.) rahbarlar yoki yetakchi tashkilotlarga nisbatan yetuk majburi o`z kasbi oldidagi axloq majburiyatlar, ya'ni o`z kasbining mazmuni va mohiyatini anglash, mas'uliyatni his etish, faollik ko`rsatish va h.k. Ijtimoiy pedagogik faoliyat Pedagogik faoliyat-ta’lim va tarbiya orkali ijtimoiy-madaniy tajribani berishga yunaltirilgan kasbiy faoliyat turidir. Bu faoliyat ta’lim standartlari, o`quv rejalari, dasturlari bilan belgilanadi.Ijtimoiy pedagogik faoliyat-bolaga ijtimoiylashuvi jarayonida (bolaning jamiyatga kirishi) yordam kursatishga karatilgan kasbiy faoliyat turidir. Bola bilan ish olib borishi mumkin bulgan turli xil ta’lim muassasalari, tashkilotlari, birlashmalari uz ishlarini ijtimoiy pedagoglar orkali amalga oshiradilar. Ijtimoiy pedagogik faoliyat xar doim anik bir bolaga va uning ijtimoilashuviga, uni jamiyatga integratsiyalash jarayonida yuzaga keladigan muamolarini xal etishga yunaltirilgan bo`ladi. Kasbiy faoliyat tuzilmasi — har kanday faoliyat o`z tuzilmasiga egadir. Ular faoliyat elementlarining o`zaro boglikligini va o`zaro shartlarini aniklaydi. Ijtimoiy pedagog faoliyati tuzilmasi quyidagi komponentlardan iborat: sub’ekt (faoliyatni amalga oshiruvchi tomon), ob’ekt (faoliyat yunaltirilgan tomon), maqsad (faoliyat orkali nimaga intilinadi), vazifa (faoliyat orkali nimalar amalga oshiriladi), vositalar (faoliyat kaysi usul yoki texnika yordamida amalga oshiriladi). Ijtimoiy pedagog faoliyatining ob’ekti jamiyatga moslashish jarayonidagi yordamga muxtoj bolalar va yoshlardir. Bu toifaga intellektual, ruxiy, ijtimoiy nuksoni bor bolalar, shuningdek, jismoniy, ruxiy yoki akliy shakllanishi buzilgan bolalarning katta kismi (ko`zi ojiz, kar-soqov, aqliy ojiz va bolalar tserebral falajligiga chalinganlar) kiritiladi. Ular jamiyatning aloxida mehriga muxtojdir. Agar bolaning jamiyatdagi shakllanishi normal kechsa unda ijtimoiy pedagog yordami zarur bulmaydi. Bordiyu, ota-onalar va maktab uning shakllanishi, tarbiyalanishi va ta’lim olishini ta’minlay olmasa u xolda ijtimoiy pedagog xizmati kerak bo`ladi. Ijtimoiy pedagog faoliyatining maqsadi bolaning ruxiy sogligi va xavfsizligi uchun sharoit yaratish, uning oilasi, maktabi va atrofidagi unga salbiy ta’sir kursatuvchi omillardan ogoxlantiruvchi va ularni yengib utuvchi ijtimoiy, xuquqiy, ruxiy, tibbiy va pedagogik muammolarini kompleks ravishda xal etish maqsadida turli mutaxassislar (ruxiyatshunoslar, tibbiy xodimlar, ijtimoii xodimlar va yuristlar) xamda ma’muriy organlar va idoralarning (ta’lim, soglikni saklash, ijtimoiy ximoya soxasidagi) mazkur masalaga yunaltirilgan sa’y-xarakatlarni muvofiklashtirib turishda vositachi bula olishi kerak. Ijtimoii pedagog faoliyatidagi muxim yunalish — bu BMT Konventsiyasida e’lon qilingan bolaning yashashga, soglom shakllanishiga, ta’lim olishiga, o`z karashlarini erkin ifoda etishiga, kamsitishning xar kanday turidan ximoyalashga karatilagan xukuklarini ximoya qilishdir. Ijtimoii pedagog faoliyatidagi yana bir yunalish — bu bolani shakllanishiga kumaklashuvchi ijtimoii loyixalar va dasturlar, xususiy tashabbuslarni ishlab chikishda ishtirok etishdir. Shunday qilib, ijtimoiy pedagog faoliyatiga quyidagi vazifalarni biriktirish mumkin: . — tashxis quyish — bashoratchilik — vositachilik — tugirlash va kayta tiklash — ximoyalash — ogoxlantirish va profilaktika — evristika (ijodiy fikrlash) Pedagogning barcha faoliyati vositalar yordamida amalga oshiriladi. Bular safiga maqsadga erishishda zarur bo`ladigan barcha xarakatlar, predmetlar, kurollar, usullar va texnologiyalarni kiritish mumkin.Ijtimoiy pedagogning kasbiy faoliyati sub’ekti sifatida: shaxsiy tavsif va kasbiy omilkorligi. Ijtimoiy pedagogning shaxsiy tavfsifnomasi kurib chikiladigan bulsa, avvalo mazkur faoliyat sub’ektini — o`z soxasini mukammal biluvchi mutaxassisni belgilab olishimiz zarur bo`ladi. U bola xaqidagi ijtimoiy va boshka kiyinchiliklarni chukur farklay biladi va unga yordamga kela oladi. U umum nazariy va maxsus bilimlarga, malaka va kunikmalarga, ma’lum darajadagi kobiliyatlarga ega bo`ladi. Xush ijtimoiy pedagog kim? Uning ruxiy surati va shaxsiy tavsifnomasi kanday, kaysi soxalar uning faoliyat doirasiga tegishli? U boshka kasb egalaridan nimasi bilan fark kiladi? Kundalik xayotda biz kasb inson ongida, uning xatti-xarakatlarida va dunyokarashida o`ziga xos iz koldirishiga guvox bulamiz. Psixologiyada bu narsa "kasbiy mentallik" deb ataladi. Mentallik — bu insonning olamga munosabatini va uning kundalik xatti-xarakatlarini aks ettiruvchi ma’lum ijtimoiy-ruxiy karashlar va kadriyatlar majmuidir. Mentallik o`zida individning ijtimoiy va madaniy tajribasini mujassamlashtirgan bo`lib, insonning kaysi ijtimoiy katlamga, yoshga, jinsga, millatga va kasbga mansubligi bilan aniklanadi. Psixologik tadqiqot larda kasbiy mentallik ma’lum bir kasb egalariga xos bo`lgan xususiyat sifatida e’tirof etiladi.Oliy ta’lim muassasalarida pedagoglar ikki bosqichda o`qitiladi. Birinchi boskichda, ya’ni bakalavriatda mutaxassis o`zi tanlagan soxa bo`yicha 4 yil davomida ta’lim oladi. Ikkinchi boskqch magistraturada davom ettiriladi. "Ijtimoiy pedagog" soxasiga tegishli barcha mutaxassilarning ham umumiy o`ziga xos xususiyatlari mavjud bo`ladi. Bir kator tadqiqot chilar ularning shaxsiy tavsifnomasi sifatida individual-ruxiy xususiyatlar va maxsus kobiliyatlarni ko`rsatmoqda. Kuzatuvchanlik, murakkab vaziyatda tez yo`lga tusha bilish, faxm-farosat bilan seza olish, o`zini boshka odam o`rniga ko`ya olish va uning xissiyotlarini tushuna bilish, o`zini boshkara olish va refleksiya (fikr yuritib uni taxlil qilish) maxsus kobiliyatlar jumlasidandir. Shuningdek, ijtimoiy pedagog dilkashlik, odamlar bilan ishlay olish, qiziqqonlik, o`z fikrini o`tkaza olish, baxsli vaziyatlarda yo`l topa bilish, tirishkoklik kabi ijtimoiy soxaning barcha xodimlariga xos xususiyatlarga xam ega bo`lmogi darkor. Xorijiy tadqiqot chilar xam pedagogning individual-ruxiy xususiyatlari to`grisida o`z fikrlarini bildirganlar. Masalai, Buyuk Britaniyalik olimlar bunday xususiyatlar katoriga yukori darajadagi akliy saloxiyatga egalik, tartiblilik va o`z- o`zini boshkara bilish, jismonan kuchlilik, odamlarga kiyin vaziyatlarda yordam bera olish, chidamlilik, sezgirlik kabilarni kiritadilar. AQSH ning mashxur psixologlaridan sanalgan J.Xoland o`zining "o`ziga yo`naltirilgap kidiruv" metodikasida ijtimoiy soxa kasbi egasiga xos xususiyatlarni ko`rsatgan. Bular: realistlik (xakkoniylik), tadqiqot chilik, artistlik, ijtimoiy, tadbirkorlik, konventsional xususiyatlardir. U ijtimoiy pedagogga xos insonparvarlik, ideallik, mas’uliyatlilik, axloklilik, xushmuomalalik, iliklik, odoblilik, o`zgalarni do`st tuta olish kabi xususiyatlarni xam ko`rsatadi. Ijtimoiy pedagog kasbi insonlar o`rtasidagi munosabatlar tizimida faoliyat yurituvchi ko`pkirrali soxa bo`lib, pedagogning kaysi ishda ishlashidan kat’iy nazar odamlar bilan va avvalo bolalar bilan ishlashga yo`naltirilganligidadir. Mulokot jarayonida pedagog ko`plab ruxiy zurikish va charchokni o`zida sinashiga to`gri keladi. Shu bois uning asab tizimi xam mustaxkam bo`lishi darkor. Bu narsa unga ijtimoiy-pedagogik, ruxiy-terapevtik jarayonlarda emotsional kiyinchiliklar bilan to`knashuvida yordam beradi. Ijtimoiy pedagogga xos yana bir xarakter xususiyati, bu "Men — obrazidir" Bu narsa pedagogning o`ziga nisbatan ijobiy munosabatda bo`lishini xamda boshkalar tomonidan o`ziga yukori baxo berilishini ifodalaydi. Mazkur xarakter pedagogga boshka odamlar bilan erkin mulokot qilish va ularni oson kabul qilish imkonini beradi. Ijtimoiy pedagognipg quyidagi shaxsiy fazilatlarini aloxida ajratishimiz mumkin: -Insoniylik xususiyatlari (mexribonlik, boshkalar manfaatini ustun ko`yish, o`z shaxsiy qadr-kimmati xissi) - Ruhiy barqarorlik, yukori darajadagi xissiy va irodaviy xususiyatlar) -Ruhiy taxlilchilik xususiyatlari (o`zini idora kila olish, o`ziga tankidiy karash, o`zini baxolay olish) -ruxiy-pedagogik xususiyatlar ( kirishuvchanlik, gapga chechanlik.) Yuqorida keltirilgan xususiyatlar bilan tanishar ekanmiz, xar kanday odam xam ijtimoiy-pedagogik faoliyatni olib borish kobiliyatiga ega bo`lavermasligiga ishonch xosil kilamiz.