Ijtimoiy soha moliyasi Reja: 1. Davlat ijtimoiy siyosatining mohiyati va hozirgi zamon xususiyatlari. 2. Ijtimoiy ta’minot va pensiyalarning asosiy turlari. 3. Nafaqa. Nafaqalarning asosiy turlari. Ijtimoiy ta’minotning boshqa shakllari. Fikrimizcha, ijtimoiy siyosat bozor iqtisodiyotining tarkibiy qismi bo‘lib, uning qanday amalga oshirilayotgani, mamlakatning iqtisodiy o‘sishi va aholining bandligi bilan bog‘liqdir. Endilikda mamlakatimizda ijtimoiy siyosat jamiyat a’zolarining moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish bilan bog‘liq huquqiy, tashkiliy, iqtisodiy va boshqa yo‘nalishlarni o‘zida kompleks mujassamlashtirgan davlat siyosati darajasida amal qilayotgan bo‘lsa, ijtimoiy himoya siyosati davlat tomonidan aholini ijtimoiy himoyaga muhtojlar qatlamlarini moddiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash, zarur infratuzilmani shakllantirish va ular normal faoliyatini ta’minlash, bu sohaning samarali boshqaruvini amalga oshirish, fuqarolar uchun har tomonlama qulay yashash va mehnat sharoitlarini ta’minlab berishga qaratilgan chora-tadbirlar majmuasi sifatida namoyon bo‘lmoqda. Bugungi kunda “ijtimoiy siyosat”, “ijtimoiy himoya” kabi tushunchalar avvalgisidan farq qilib, hayotimizda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarni tobora ko‘proq o‘zida aks ettirmoqda. Shu sababli endilikda ijtimoiy siyosat fuqarolarning faqat moddiy muammolarinigina hal qilishga qaratilgan faoliyat bo‘lmay, balki davlat ichki siyosatining asosiy qismini o‘zida ifoda etadi. Ijtimoiy himoya qilish siyosati esa muhtojlarga moddiy yoki pul shaklida yordam ko‘rsatishdangina iborat bo‘lmasdan, mamlakat ijtimoiy infratuzilmasining normal ishini ta’minlash, bu sohada samarali davlat va jamoat boshqaruvini amalga oshirish, fuqarolar uchun har tomonlama qulay yashash sharoitlarini ta’minlab berish masalalarini o‘z ichiga oladi. Ijtimoiy siyosat – bu jamiyat ijtimoiy hayotini yo‘lga qo‘yish, ijtimoiy infratuzilmalar faoliyatini tashkil qilish, boshqarish, fukarolarning ijtimoiy huquqlarini amalga oshirilishi uchun sharoit yaratish, ushbu huquqlarning ruyobga chiqarilishini kafolatlash, samarali himoya etilishini ta’minlash yuzasidan davlat tadbirlari kompleksidan iboratdir. Davlat ijtimoiy siyosati jamiyat taraqqiyoti, barqaror rivojlanish, fuqarolar farovonligi, ularning haq-huquqlari daxlsizligiga xizmat qilmog‘i lozim. Bugungi kunda ijtimoiy siyosat fuqarolarning faqat moddiy muammolarinigina hal qilishga qaratilgan faoliyat bo‘lmay, balki davlat ichki siyosatining asosiy qismini o‘zida ifoda etadi. Hozirgi vaqtda davlat ta’lim, fan, madaniyat va fuqarolarning sog‘ligi sohasidagi davlat siyosatini amalga oshirishga katta e’tibor qaratmoqda. Ushbu sohalarda ijtimoiy funksiya ta’lim, ilmiy muassasalar, shuningdek madaniy muassasalarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash (moliyaviy, moddiy, dasturiy) shaklda amalga oshiriladi. Ularning ishini boshqarish va tashkil etishga kelsak, ular avtonomdir, o‘z faoliyatlarida erkin va davlat aralashuvi bu yerda qabul qilinishi mumkin emas. Davlatning ijtimoiy funksiyasini ilmiy tahlil qilish natijalariga quyidagi fikrlar ta’sir qiladi: uni amalga oshirish sub’ektlarining qaysi biri asosiy, qaysi biri yordamchi rol o‘ynaydi, shuningdek, uni amalga oshirish har bir sub’ektining vakolat doirasi qanday ekanligini aniqlab olish maqsadga muvofiqdir. Bugungi kunda davlatning ijtimoiy himoyasini amalga oshiruvchi organlar davlatning ijtimoiy funksiyasini amalga oshirishda o‘z vakolatlarini bajarib kelayotgan bo‘lsalarda, ammo bu sohada yechimini kutayotgan muammolar yo‘q, emas. Xususan nafaqa ta’minotini isloh qilish, barcha to‘lovlar va nafaqalar tizimini qayta ko‘rib chiqish lozim. Nafaqalar to‘lashni shunday rivojlantirmoq kerakki, ular fuqarolarning moddiy-maishiy ehtiyojlarining qondirilishini ta’minlash shart. Hozirgi kunda ijtimoiy yordam asosli kimlarga berilishi kerakligi to‘g‘risidagi masala o‘zini to‘liq yechimini topgani yo‘q. Mamlakatimiz o‘z mustaqilligiga erishgach, bozor munosabatlariga o‘tishning o‘ziga xos konsepsiyasi ishlab chiqildi. Kuchli ijtimoiy himoya beshta asosiy tamoyillardan biri sifatida belgilanib, turli soha olimlari qayd etganidek, nogironlarga, nafaqaxo‘rlarga, bolali va kam ta’minlangan oilalarga, o‘quvchi yoshlarga, qariyalarga, ya’ni eng qiyin ahvolga tushib qolganlarga yordam ko‘rsatish bu tizimning asosiy yo‘nalishi bo‘ldi. Oilalarni faol ijtimoiy muhofaza qilish chora-tadbirlari ko‘rildi. Ular orasida harbiy xizmatchilar oilalari ham mavjud edi. Fikrimizcha, davlatlar ijtimoiy siyosatni amalga oshirishda umumiy xususiyatlarga ega bo‘lib, ijtimoiy sohada ma’lum ustuvorlikka ega va davlat o‘z ijtimoiy funksiyasini alohida tartibda tashkil etadi. Davlat ijtimoiy siyosatni olib borishdagi ijtimoiy davlat quyidagi ijtimoiy funksiyalarni bajaradi: - aholi bandligi va daromadlarining o‘sishini ta’minlash; - kompaniyaning barcha a’zolarini ijtimoiy sug‘urta bilan ta’minlash; - ta’lim, sog‘liqni saqlash va ma’naviy-madaniy rivojlanishdan foydalanish - imkoniyatini ta’minlash; - ijtimoiy himoyaga muhtojlarni ijtimoiy himoya qilish; - jamiyatdagi ijtimoiy tengsizlikni yumshatish, imtiyozlarni qayta taqsimlash orqali munosib yashash sharoitalarini yaratish; - ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatish. Davlat jamiyatni samarali boshqarishi uchun ikki muhim vazifani bajarishi: birinchidan, ijtimoiy maqsad va vazifani belgilashi, ushbu maqsadga mos moddiy hamda boshqa resurslarni ajratishi, ya’ni makroiqtisodiy darajada ishlab chiqarishni rivojlantirishi; ikkinchidan esa, ijtimoiy siyosatning ruyobga chiqarilishini ta’minlay oladigan darajada qonunchilik konsepsiyasini tayyorlashi kerakligini ilgari surib, ikkinchi vazifani hal etish uchun “Ijtimoiy siyosat to‘g‘risida”gi qonunni qabul qilish zarurligini taklif etadi. Bunday qonunning qabul qilinishi davlat ijtimoiy siyosati maqsad va vazifalarini, uning asosiy tamoyillarini, ijtimoiy siyosatning ro‘yobga chiqarilishi bilan bog‘lik bo‘lgan boshqa ko‘plab muhim masalalarni qonunchilik darajasida hal etish imkonini beradi. Shuningdek u “ijtimoiy himoyaning normal amal kilishi uchun uni ruyobga chiqarish sohasidagi qonunchilikni ta’minlovchi konsepsiya ishlab chiqilishi kerak. Unda bugungi ahvol hamda ertangi istiqbol yo‘llari aniq belgilab olinmog‘i, mavjud resurslar doirasida ijtimoiy siyosatni rivojlantirish yo‘llari nazarda tutilmog‘i lozim” ekanligini ilgari suradi. Davlatning ijtimoiy siyosat sohasidagi faoliyati (ta’lim, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot) aholini ijtimoiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash, uni ijtimoiy himoya qilishdan iborat bo‘lib, bu davlat va jamiyat yaxlitligini saqlash uchun muhimdir. Ijtimoiy siyosat davlatning ichki siyosati asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, uning ijtimoiy tizimi barqarorligini ta’minlash uchun yaratilgan, uning maqsadlari quyidagilardan iborat: - mamlakat aholisining turmush darajasini oshirish; - ijtimoiy ziddiyatlarni yumshatish yoki yo‘q qilish, jamiyatda ma’lum bir muvozanatga erishish. Ijtimoiy funksiyani yanada samarali amalga oshirish uchun ijtimoiy siyosatning asosiy ustuvor yo‘nalishlariga e’tibor qaratish lozim, xususan: - davlat o‘z fuqarolarining ijtimoiy holati uchun javobgarligini tan olish; - barcha fuqarolarga bepul ta’lim va tibbiy xizmatalarni kafolatlash; - eng kam ish haqi, stipendiya va nafaqalarni yashashning haqiqiy qiymatiga muvofiqlashtirish; - davlat sektori xodimlariga ish haqi, pensiyalar, stipendiyalar o‘z vaqtida to‘lanishini kafolatlash; - ommaviy ishsizlikning oldini olish, bo‘shatilgan ishchi kuchlarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish; - oila, onalik va bolalik, faxriylar va nogironlarni qo‘llab-quvvatlash. Huquq tartibotning zarur darajasi davlatning ishlashi va jamiyatning jadal rivojlanishi uchun zarur shartlaridan biridir. Shu bilan birga, globallashuv jinoyatlarning usullari va vositalari arsenalini boyitgan transmilliy jinoyatchilikning paydo bo‘lishiga olib keldi. Bunday sharoitda jinoyatchilikka qarshi kurashda uning har xil ko‘rinishlarida davlatning, uning huquqni muhofaza qilish tizimining muhim vazifasi hisoblanadi. Birinchi navbatda, fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini, jamiyat va davlat manfaatlarini noqonuniy tajovvuzlardan himoya qilishga qaratilgan ichki ishlar organlari davlatning ichki ishlar organlari tizimida muhim rol o‘ynaydi. Bu shuni anglatadiki, ichki ishlar organlarining davlat funksiyalarini bajarish bilan bog‘liq faoliyati ko‘p jihatdan zarur bo‘lsa ham lekin xavfsizlik xususiyatiga ega. Shu bilan birga, ular faoliyatining bir qator yo‘nalishlari davlat muayyan funksiyailarining mazmunini o‘z ichiga oladi, shu bilan birga ularning roli davlatning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy funksiyalarida eng aniq namoyon bo‘ladi. Davlat organlarining bir qator ijtimoiy vakolatlarini xususiy tashkilotlarga topshirish istagi dolzarb nazariy muammo sifatida e’tiborga olinmadi. Mazkur hodisa global tendensiyani qabul qiladi va ijobiy tomonlarga (professionallik, rentabellik, raqobatbardoshlikning oshishi, jamoat manfaati) va salbiy tomonlarga (xususiy monopolizatsiya, davlatni tekislash, javogarlikni xiralashtirish va boshqalar) ega. Fikrimizcha, jamiyat har bir fuqaro qabul qilingan standartga javob beradigan ma’lumotga ega bo‘lishidan manfaatdor. Ta’limsiz hozirgi vaqtda fuqarolarning ijtimoiy hayotda, ishlab chiqarishda, davlat faoliyatining barcha sohalarida faol ishtirok etishlari mumkin emas va shuning uchun ko‘plab davlatlarda ta’lim majburiydir. Shunday qilib, mamlakatimizda bozor munosabatlari tarkib toptirilar ekan, shu o‘rinda aholining muhtoj qatlamlarini kuchli ijtimoiy himoya qilish prinsipi mustaqilligimizning dastlabki kunlaridan boshlab amalga oshirib kelinayotganligini alohida e’tirof etib o‘tish joiz. Bu hol davlatimiz tomonidan yuritilayotgan ijtimoiy siyosatda, aholini ijtimoiy himoya qilish yuzasidan ko‘rilayotgan chora-tadbirlarda o‘z ifodasini topmoqda. Ushbu dalillar mamlakatimizda bu yo‘nalishda olib borilayotgan ishlar ko‘lami naqadar kattaligidan dalolat beradi. Davlatning ijtimoiy siyosati jamiyatning boshqa sohalarida ro‘y berayotgan jarayonlar ko‘zgusi deb atash mumkin. Biroq bu iqtisodiy, undagi siyosiy va ahloqiy munosabatlardir. Ijtimoiy davlatni shakllantirish ijtimoiy siyosatni davlat siyosatining ustuvor turi sifatida taqsimlashni talab qiladi. Uni amalga oshirishda ham davlat, ham nodavlat muassasalari ishtirok etishi kerak. Hozirgi davrda davlatning vazifalari jamiyat rivojlanishining aniq tarixiy sharoitida murakkab predmeti va mazmunida, shuningdek uning vositalari va usullarini ta’minlashda ko‘rib chiqiladigan deb tushunish kerak. Ushbu yondashuv funksiyalarning xilma xilligini tushuntirishga va tushunishga imkon beradi, ularning har biri xususiyatlarini ajratib ko‘rsatish va kelajakda ilgari noma’lum bo‘lgan narsalarni topishga imkon beradi. Davlat rivojlanishining hozirgi bosqichida ijtimoiy himoya, pul mablag‘lari, tabiiy va ma’naviy qo‘llab-quvvatlash, imtiyozlar va xizmatlar, ehtiyojmand fuqarolarning ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan, ularning o‘zini o‘zi ta’minlash uchun sharoit yartishga qaratilgan chora-tadbirlar majmui bo‘lishi kerak. Mazkur tadbirlar mahalliy byudjetlar, shuningdek ijtimoiy ta’minot tizimi tomonidan an’anaviy ravishda amalga oshirilmaydigan boshqa manbalar hisobidan amalga oshirilishi kerak. Ijtimoiy himoyani yagona talqin qilish zarurati, shuningdek, ular tegishli qonunlar asosida amalga oshirilayotganligi bilan izohlanadi. Kuchli ijtimoiy siyosat tamoyili o‘tkazilayotgan iktisodiy islohotlarning barcha bosqichlarida daromadni tartibga solish, ijtimoiy ta’minot va ijtimoiy kafolatlar berish, aholini ish bilan ta’minlash va mehnat bozorini shakllantirish, aholiga ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatish, imtiyozlar berish orqali amalga oshirilmoqda. Bugungi kunda O‘zbekistonda ijtimoiy himoya tizimi sifatli amalga oshirilishi uchun qulay ijtimoiy-iqtisodiy muhit yaratildi, zarur huquqiy asoslar barpo etildi. Ijtimoiy himoyaning tamoyillari O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida kafolatlanib, qabul qilingan qonunlarda o‘z ifodasini topdi. Mamlakatda daromad olishning kafolatlanishi amalga oshirildi. Keng miqyosda yangi ish joylarining yaratilishi, aholini ish bilan ta’minlashga ko‘maklashib, ishsizlik muammosini hal qilmoqda. Ish bilan ta’minlash muammosini hal etishda ayniqsa, kichik va o‘rta biznesni rivojlantirish qo‘l kelmoqda. Tovarlar sifati, aholiga xizmat ko‘rsatish sohalarida amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar iste’molchilar himoyasini shakllantirib, aholi manfaatlarini ta’minlamoqda. Inflyatsiyaning oldini olish, so‘mning harid kuchini saqlash, biznes-tijorat ustidan davlatning muqobil nazoratini o‘rnatish, marketing, savdo, reklama kabilarni tartibga solish ijtimoiy himoyani rivojlantirmoqda. Mustaqil taraqqiyotimiz davomida amalga oshirib kelinayotgan ijtimoiy- iqtisodiy islohotlar bozor munosabatlari va tamoyillariga asoslangan fuqarolik jamiyati barpo etishga qaratilgandir. 2-savol bayoni. Mamlakatning Konstitutsiyasi, odatda, yosh bo‘yicha, kasal, nogiron yoki boquvchisini yo‘qotganda, bolalarni tarbiyalash uchun va qonunda ko‘zda tutilgan boshqa holatlarda har bir kishining ijtimoiy ta’minotini kafolatlaydi. Iqtisodiy kategoriya sifatida ijtimoiy ta’minotga quyidagicha ta’rif berish mumkin: jarayonida fuqarolarni moddiy ta’minlash va ularga xizmat ko‘rsatish uchun milliy daromadning bir Qismi hisobidan pul mablag‘larining ijtimoiy fondlarini shakllantiradigan va ulardan foydalanadigan taqsimlash munosabatlari tizimiga ijtimoiy ta’minot deyiladi. Mana shunday keng ma’noda, ijtimoiy ta’minot fondlarini shakllantirish manbalari va ta’minotni tashkil etishga bog‘liq bo‘lmagan holda jamiyat barcha a’zolarining tegishli tarzda ta’minlanishini o‘z ichiga qamrab oladi. Milliy qonunchiligimida davlat pensiyalarining quyidagi turlari belgilanadi: yoshga doir pensiya; nogironlik pensiyasi; boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasi. Fuqarolar pensiya olish huquqi paydo bo‘lganidan so‘ng istalgan paytda pensiya tayinlashni so‘rab murojaat etishlari mumkin. Davlat pensiyalarining turli xillarini olish huquqiga ega bo‘lgan fuqarolarga ularning o‘zlari tanlagan bitta pensiya tayinlanadi. Yoshga doir pensiya olish huquqiga: erkaklar - 60 yoshga to‘lganda va ish stajlari kamida 25 yil bo‘lgan taqdirda; ayollar - 55 yoshga to‘lganda va ish stajlari kamida 20 yil bo‘lgan taqdirda ega bo‘ladilar. Pensiya tayinlash uchun kamida 7 yil ish staji mavjud bo‘lgan taqdirda, bor stajga mutanosib miqdorda tayinlanadi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tasdiqlaydigan ro‘yxatlarga muvofiq fuqarolarning ayrim toifalari imtiyozli shartlarda pensiya olish huquqiga ega bo‘ladilar, chunonchi: Yoshidan qat’i nazar pensiya olish huquqini beradigan ishlab chiqarishlar, muassasalar, ishlar, kasblar va lavozimlarning 1-sonli ro‘yxati; Umumiy belgilangan yoshni 10 yilga qisqartirilgan holda pensiya olish huquqini beradigan ishlab chiqarishlar, muassasalar, ishlar, kasblar, lavozimlar va ko‘rsatkichlarning 2-sonli ro‘yxati; Umumiy belgilangan yoshni 5 yilga qisqartirilgan holda pensiya olish huquqini beradigan ishlab chiqarishlar, muassasalar, ishlar, kasblar, vazifalar va ko‘rsatkichlarning 3-sonli ro‘yxati. Imtiyozli shartlarda pensiya olish huquqiga urush nogironlari, bolalikdan nogironligi bo‘lgan farzandlarning onalari, liliputlar va pakanalar ham ega. Yoshidan qat’i nazar, quyidagilar imtiyozli pensiya olish huquqiga ega bo‘ladilar: a) kon sanoatidagi yetakchi kasb egalari bo‘lgan xodimlar — basharti, ular ana shu ishlarda kamida 20 yil ishlagan bo‘lsalar; b) bevosita yerosti va ochiq kon ishlarida (shu jumladan, kon-qutqaruv qismlarining shaxsiy tarkibi) ko‘mir, ma’danlar va boshqa foydali qazilmalarni qazib olishda, shaxtalar va konlar qurilishida to‘liq ish kuni davomida band bo‘lgan xodimlar — basharti, ular ana shu ishlarda kamida 25 yil ishlagan bo‘lsalar; v) uchuvchilar va uchuvchi-sinovchilar tarkibiga kiruvchi xodimlar, ular xizmat qilgan korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning idoraviy bo‘ysunuvidan qat’i nazar, belgilangan xizmat muddatini ana shu lavozimlarda erkaklar kamida 25 yil va ayollar kamida 20 yil ado etganlari taqdirda. Yuqorida qayd etib o‘tilgan xodimlar salomatligiga (kasalligiga) ko‘ra uchish ishlaridan bo‘shatilgan taqdirda, belgilangan xizmat muddatini — erkaklar kamida 20 yil va ayollar kamida 15 yil ado etgan bo‘lsalar; g) teatrlar va boshqa teatr-tomosha korxonalari artistlarining ayrim toifalari: ijodiy ish staji kamida 20 yil bo‘lganda; ijodiy ish staji kamida 25 yil bo‘lganda; ijodiy ish staji kamida 30 yil bo‘lganda; d) sportchilarning ayrim toifalari — ish staji kamida 20 yil bo‘lganda. Oxirgi ish joyidan qat’i nazar, quyidagilar belgilangan yoshni 10 yilga qisqartirilgan holda pensiya olish huquqiga ega bo‘ladilar: a) yerosti ishlarida, mehnat sharoiti o‘ta zararli va o‘ta og‘ir ishlarda to‘liq ish kuni davomida band bo‘lgan xodimlar (2-sonli ro‘yxat, I qism): erkaklar — ish staji kamida 20 yil bo‘lib, bundan kamida 10 yili ko‘rsatib o‘tilgan ishlarga to‘g‘ri kelgan taqdirda; ayollar — ish staji kamida 15 yil bo‘lib, bundan kamida 7 yilu 6 oyi ko‘rsatib o‘tilgan ishlarga to‘g‘ri kelgan taqdirda. Yer osti ishlaridagi mehnat staji erkaklarda 10 yildan kam va ayollarda 7 yilu 6 oydan kam bo‘lgan hollarda xodimlarga bu ishlardagi har bir to‘liq yil uchun qonunchilikda nazarda tutilgan pensiya yoshi 1 yilga qisqartiriladi. Mehnat sharoiti o‘ta zararli va o‘ta og‘ir ishlarda — erkaklar kamida 5 yil, ayollar kamida 3 yil 9 oy — ishlagan xodimlarga pensiya qonunchilikda nazarda tutilgan pensiya yoshi shunday ishda band bo‘lingan har bir to‘liq yil uchun 1 yilga qisqartirilgan holda tayinlanadi; b) sirklar va konsert tashkilotlari artistlarining ayrim toifalari ijodiy ishdagi staji kamida 20 yil bo‘lgan taqdirda (2-sonli ro‘yxat, II qism). Oxirgi ish joyidan qat’i nazar, quyidagilar belgilangan yoshni 5 yilga qisqartirilgan holda pensiya olish huquqiga ega bo‘ladilar: a) urush nogironlari va ularga tenglashtirilgan shaxslar; b) mehnat sharoiti zararli va og‘ir ishlarda to‘liq ish kuni davomida band bo‘lgan xodimlar (3-sonli ro‘yxat, I qism): erkaklar — ish staji kamida 25 yil bo‘lib, bundan kamida 12 yilu 6 oyi ko‘rsatib o‘tilgan ishlarga to‘g‘ri kelgan taqdirda; ayollar — ish staji kamida 20 yil bo‘lib, bundan kamida 10 yili ko‘rsatib o‘tilgan ishlarga to‘g‘ri kelgan taqdirda. Mehnat sharoiti zararli va og‘ir ishlarda — erkaklar kamida 6 yilu 3 oy, ayollar kamida 5 yil — ishlagan xodimlarga pensiya qonunchilikda nazarda tutilgan pensiya yoshi erkaklarning bunday ishdagi har 2 yilu 6 oyi uchun va ayollarning bunday ishdagi har 2 yili uchun 1 yilga qisqartirilgan holda tayinlanadi; z) bolalikdan nogironligi bo‘lgan farzandlarning onalari ularni sakkiz yoshgacha tarbiyalagan bo‘lsa — ish staji kamida 20 yil bo‘lgan taqdirda. Basharti, ayol o‘gay o‘g‘il va o‘gay qizni ular 8 yoshga to‘lguniga qadar kamida 5 yil tarbiyalagan bo‘lsa, pensiya tayinlashda ular haqiqiy farzandlar bilan teng ravishda hisobga olinadi; k) nogironligi bo‘lgan bolalar uchun ixtisoslashgan ta’lim muassasalari, «Mehribonlik» uylari, harbiy akademik litseylar, tarbiya koloniyalari o‘qituvchilari — maxsus ish staji kamida 25 yil bo‘lgan taqdirda (3-sonli ro‘yxat, VII qism); l) ixtisoslashgan tibbiy muassasalarning shifokorlari va o‘rta tibbiy xodimlari — maxsus ish staji shaharchalar, qishloqlar hamda ovullarda kamida 25 yil va shaharlarda kamida 30 yil bo‘lgan taqdirda (3-sonli ro‘yxat, VIII qism); m) qariyalarga, nogironligi bo‘lgan shaxslarga va yolg‘iz fuqarolarga xizmat ko‘rsatishda bevosita band bo‘lgan ijtimoiy xodimlar (3-sonli ro‘yxat, IX qism): erkaklar — maxsus ish staji kamida 25 yil bo‘lgan taqdirda; ayollar — maxsus ish staji kamida 20 yil bo‘lgan taqdirda. Qonunchilikda nazarda tutilgan kamida yigirma yillik ish staji bo‘lgan ayollar ellik to‘rt yoshga to‘lganda pensiya olish huquqiga ega bo‘ladilar. Texnologiyadagi, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishdagi o‘zgarishlar, xodimlar soni (shtati) yoki ish xususiyatining o‘zgarishiga olib kelgan ishlar hajmining qisqarganligi yoxud korxonaning tugatilganligi munosabati bilan ishdan ozod etilgan va ishsiz deb e’tirof etilgan shaxslar: erkaklar — 58 yoshga to‘lganda va ish staji kamida 25 yil bo‘lgan taqdirda; ayollar — 53 yoshga to‘lganda va ish staji kamida 20 yil bo‘lgan taqdirda pensiya olish huquqiga ega bo‘ladilar. Nogironlik pensiyalari qonunchilikda belgilangan tartibda I va II guruh nogironligi bo‘lgan shaxslar deb topilgan shaxslarga, shuningdek Chernobil AESdagi avariya tufayli mayib bo‘lish yoki kasallik oqibatida III guruh nogironligi bo‘lgan shaxslar deb topilgan shaxslarga tayinlanadi. Sog‘lig‘ini yoki mehnat qobiliyatini yo‘qotganlik darajasiga qarab, nogironlikning uch guruhi aniqlanadi. Nogironlik sabablari va guruhlari, shuningdek nogironlik boshlangan vaqt va nogironlikning qancha muddatga belgilanishi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tasdiqlaydigan ular to‘g‘risidagi Nizom asosida ishlovchi tibbiy- ijtimoiy ekspert komissiyalari tomonidan aniqlanadi. Mehnatda mayiblanganda yoki kasb kasalligiga uchraganda beriladigan nogironlik pensiyalari ish stajidan qat’i nazar, tayinlanadi. Umumiy kasallik tufayli beriladigan nogironlik pensiyalari nogironlik boshlangan paytga qadar quyidagicha ish stajiga ega bo‘lgan taqdirda tayinlanadi: Yosh Ish staji 23 yoshga qadar 2 23 yoshdan 26 yoshga qadar 3 26 yoshdan 31 yoshga qadar 5 31 yoshdan 36 yoshga qadar 7 36 yoshdan 41 yoshga qadar 9 41 yoshdan 46 yoshga qadar 11 46 yoshdan 51 yoshga qadar 14 51 yoshdan 56 yoshga qadar 17 56 yosh va undan oshganda 20 20 yoshga to‘lgunga qadar umumiy kasallik tufayli ish davrida yoki ishlash to‘xtatilganidan keyin nogironligi bo‘lgan shaxs deb topilgan fuqarolarga pensiyalar ish stajidan qat’i nazar tayinlanadi. Mehnatda mayiblanganda yoki kasb kasalligiga uchraganda beriladigan nogironlik pensiyasidan umumiy kasallik tufayli beriladigan nogironlik pensiyasiga o‘tkazilganda zarur staj nogironlik dastlab belgilangan vaqtdagi yoshga qarab aniqlanadi. Pensiya tayinlash uchun yetarlicha ish stajiga ega bo‘lmagan umumiy kasallik oqibatidagi I va II guruh nogironligi bo‘lgan shaxslarga nogironlik pensiyasi bor stajga mutanosib miqdorda tayinlanadi. Vafot etgan boquvchining qaramog‘ida bo‘lgan mehnatga qobiliyatsiz oila a’zolari boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasi olish huquqiga ega bo‘ladi. Marhumning qaramog‘ida turmagan ota-onasi va eri (xotini) ham, keyinchalik kun kechirish uchun zarur mablag‘ manbaidan mahrum bo‘lib qolsalar, pensiya olish huquqiga ega bo‘ladilar. Quyidagilar oilaning mehnatga qobiliyatsiz a’zolari hisoblanadilar: a) bolalar, aka-ukalar, opa-singillar va nabiralar 18 yoshga to‘lmagan bo‘lsa yoki 18 yoshdan katta bo‘lsa, agar ular 18 yoshga to‘lguniga qadar nogironligi bor bola bo‘lib qolgan bo‘lsa. Bunda basharti, agar aka-ukalar, opa-singillar va nabiralarning mehnatga qobiliyatli ota-onasi bo‘lmasa; b) ota, ona, o‘gay ota, o‘gay ona, xotin, er, basharti, ular qonunda nazarda tutilgan pensiya yoshiga to‘lgan yoki nogironligi bo‘lgan shaxs bo‘lsalar; v) yoshidan va mehnat qobiliyatidan qat’i nazar, ota va onadan biri yoki er (xotin) yoxud buva, buvi, aka-uka yoki opa-singil, agar u vafot etgan boquvchining bolalari, aka-ukalari, opa-singillari yoki nabiralarini, ishlovchilarga bolaga qarash uchun ish haqi saqlanmagan ta’tilda bo‘lish huquqini beradigan yoshga to‘lgunga qadar boqish bilan mashg‘ul bo‘lsa va ishlamasa; g) buva va buvi — agar qonunga muvofiq ularni boqishi shart bo‘lgan kishilar bo‘lmasa. Ta’lim tashkilotlarining o‘quvchilari va talabalari o‘qishning butun davri davomida, biroq 23 yoshga to‘lguniga qadar boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasini olish huquqiga ega. Boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasi olish huquqiga ega bo‘lgan voyaga yetmagan farzandlar, ular farzandlikka olinganlarida ham bu huquqni saqlab qoladilar. O‘gay o‘g‘il va o‘gay qiz, agar ular ota-onalaridan aliment olmagan bo‘lsalar, haqiqiy farzandlar singari pensiya olish huquqiga egadirlar. O‘gay ota va o‘gay ona, agar vafot etgan o‘gay o‘g‘ilni (qizni) 18 yoshga to‘lgunga qadar kamida 5 yil tarbiyalagan yoki boqqan bo‘lsalar, haqiqiy ota va ona singari pensiya olish huquqiga ega bo‘ladilar. O‘gay ota va o‘gay onaning vafot etgan o‘gay o‘g‘ilni (qizni) tarbiyalaganligi yoki boqqanligini aniqlash tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Ushbu Qonunning vafot etganlar oilalariga taalluqli hamma qoidalari bedarak yo‘qolganlarning oilalariga ham, agar boquvchining bedarak yo‘qolganligi belgilangan tartibda tasdiqlangan bo‘lsa, tegishli ravishda joriy qilinadi. 20-modda. Qaramoqda deb hisoblanuvchi oila a’zolari Ushbu Qonunning 19-moddasida ko‘rsatib o‘tilgan oila a’zolari, agar ular marhumning to‘liq boquvida bo‘lgan yoki undan yordam olib turgan bo‘lsalar, bu yordam ular uchun doimiy va asosiy kun kechirish mablag‘ining manbai hisoblangan bo‘lsa, marhumning qaramog‘ida turgan deb hisoblanadilar. Marhumning biron turdagi pensiya olayotgan oila a’zolari, agar marhumning yordami ular uchun doimiy va asosiy kun kechirish mablag‘ining manbai hisoblangan bo‘lsa — boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasiga o‘tish huquqiga egadirlar. Mehnatda mayiblanganlik yoki kasb kasalligiga chalinganlik oqibatida vafot etgan boquvchining oilasiga, shuningdek marhum pensionerning oilasiga pensiya boquvchining ish stajidan qat’i nazar tayinlanadi. Basharti, boquvchi vafot etgan kunga qadar unga nogironlik pensiyasi tayinlanishi uchun zarur ish stajiga ega bo‘lgan bo‘lsa, umumiy kasallik yoki ish bilan bog‘liq bo‘lmagan mayiblanish oqibatida vafot etgan boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasi tayinlanadi. Pensiya miqdori ish stajining muddatiga bog‘liq bo‘lib, quyidagilardan tarkib topadi: pensiyaning tayanch miqdoridan; ish staji uchun pensiyaning oshirilishidan; pensiyaga qo‘shiladigan ustama haqlardan. Pensiyalarning quyidagi tayanch miqdorlari belgilanadi: a) yoshga doir pensiya uchun — pensiyani hisoblab chiqarish uchun olinadigan o‘rtacha oylik ish haqining 55 foizi, lekin rasmiy belgilangan yoshga doir eng kam pensiyaning kamida 100 foizi miqdorida; b) I va II guruh nogironligi bo‘lgan shaxslarga nogironlik pensiyasi uchun — pensiyani hisoblab chiqarish uchun olinadigan o‘rtacha oylik ish haqining 55 foizi, lekin yoshga doir eng kam pensiyaning kamida 100 foizi miqdorida; g) oilaning mehnatga layoqatsiz har bir a’zosiga boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasi uchun — pensiyani hisoblab chiqarish uchun olinadigan o‘rtacha oylik ish haqining 30 foizi, lekin yoshga doir eng kam pensiyaning kamida 50 foizi miqdorida; d) ota-onasidan judo bo‘lgan (chin yetim) bolalarga yoki vafot etgan yolg‘iz onaning bolalariga, har bir bolaga boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasi uchun — pensiyani hisoblab chiqarish uchun olinadigan o‘rtacha oylik ish haqining 30 foizi, lekin yoshga doir eng kam pensiyaning kamida 100 foizi miqdorida. Ish staji to‘liq bo‘lmagan chog‘dagi pensiyalar bor stajga mutanosib miqdorda tayinlanadi. Ish staji to‘liq bo‘lmagan chog‘dagi pensiyalar: yoshga doir pensiyalar uchun — yoshga doir eng kam pensiyaning 50 foizidan; I guruh nogironligi bo‘lgan shaxslarga nogironlik pensiyalari uchun — yoshga doir eng kam pensiyaning 100 foizidan; II guruh nogironligi bo‘lgan shaxslarga nogironlik pensiyalari uchun — yoshga doir eng kam pensiyaning 75 foizidan; oilaning mehnatga layoqatsiz har bir a’zosiga boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasi uchun — yoshga doir eng kam pensiyaning 50 foizidan; ham otasi, ham onasidan judo bo‘lgan (chin yetim) har bir bolaga boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasi uchun — yoshga doir eng kam pensiyaning 100 foizidan kam bo‘lmasligi lozim. 3-savol bayoni. Nafaqa ish stajiga ega bo‘lmagan, mehnat qobiliyatini yo‘qotgan shaxslarga tayinlanadi. Nafaqa miqdori davlat belgilagan qat’iy miqdorda belgilanadi. Ish stajiga ega bo‘lmagan fuqarolar va ularning oilalari  qonunga binoan davlat pensiyalari olish huquqiga ega emaslar. Nafaqalarning ham pensiya kabi 3 turi bor: 1.  Yoshga doir nafaqa. 2. Nogironlik nafaqasi (bolalikdan nogironligi bo‘lgan shaxslardan tashqari). 3. Boquvchisini yo‘qotganlik nafaqasi tayinlanadi. Haq to‘lanadigan ish bajarayotgan yoki boshqa daromad manbaiga ega bo‘lgan (alimentlar yoki stipendiyalar olish bundan mustasno) shaxslarga yoshga doir nafaqa tayinlanmaydi. Ish stajiga ega bo‘lmagan shaxsga (bolalikdan nogironligi bo‘lgan farzandi bor onalardan tashqari) yoshga doir nafaqa mehnatga layoqatli voyaga yetgan farzandlari, qarindoshlari yoki Oila kodeksiga muvofiq ularni ta’minlashga majbur bo‘lgan boshqa shaxslar bo‘lmagan taqdirda tayinlanadi. Nogironlik nafaqasi nogironlik sodir bo‘lgan hollarda, yoshidan qat’i nazar, ish stajiga ega bo‘lmagan I va II guruh nogironligi bo‘lgan shaxslarga tayinlanadi va to‘lanadi. Ishlayotgan yoki hayot kechirishning boshqa manbalariga (alimentlar yoki stipendiyalar olish bundan mustasno) ega bo‘lgan I va II guruh nogironligi bo‘lgan shaxslarga nafaqa tayinlanmaydi. Nafaqa yoki moddiy yordam olish tartibi «Yagona reestr» AT tomonidan kam ta’minlangan deb e’tirof etilgan oila bolali oilalarga to‘lanadigan nafaqa, bola parvarishi bo‘yicha nafaqa yoki moddiy yordamning faqat bir turini olish huquqiga ega. Oilaning o‘rtacha bir oylik daromadini aniqlash Oilaning har bir a’zosiga jami daromad aniqlanadigan davrda belgilangan  mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdorining  0,527 baravaridan ko‘p bo‘lmagan miqdorda to‘g‘ri keladigan bir oylik o‘rtacha jami daromadga ega bo‘lgan oila kam ta’minlangan oila deb e’tirof etiladi. Oilaning bir a’zosiga to‘g‘ri keladigan bir oylik o‘rtacha daromad bolali oilalarga nafaqa, bola parvarishi bo‘yicha nafaqa yoki moddiy yordam olish uchun