Ilmiybaza.uz IJTIMOIY SOHADAGI IQTISODIY XAVFSIZLIKNI TA’MINLASH YO‘NALISHLARI 15.1. Ijtimoiy xavfsizlik va tahdid tushunchalarining mohiyati Ijtimoiy soha inson hayotini tashkillashtirish, ijtimoiy iste’molga bo‘lgan talablarni, jumladan, turar-joy, bilim olish, kasb-korlikka va malakaga ega bo‘lish, sog‘liqni saqlash va musthkamlash, dam olish, madaniy va ma’naviy yetuk bo‘lishga bo‘lgan ehtiyojlarni qondirishga bevosita xizmat ko‘rsatuvchi iqtisodiyot tarmoqlari majmuidir. Ijtimoiy soha (sektor) - davlat va jamoat tashkilotlari (shu jumladan, mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlari) ihtiyorida bo‘lgan iqtisodiyot resurslari majmuasi bo‘lib, iqtisodiy muhim maydonning shunday qismiki, unda quyidagi xususiyatlar mujassam bo‘ladi: 1. Iqtisodiy faoliyatni ayirboshlanishini tashkil etishning nobozor turi ustuvor bo‘ladi, bozor amal qilmaydi yoki qisman amal qiladi; 2. Ijtimoiy (jamoat) ne’matlar ishlab chiqariladi, taqsimlanadi va iste’mol qilinadi; 3. Jamoat (ijtimoiy) ne’matga talab va taklif o‘rtasidagi iqtisodiy muvozanat davlat, mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlari, ko‘ngillijamoat tashkilotlari tomonidan tegishli ijtimoiy dastaklar, birinchi navbatda budjet-moliya siyosati yordamida ta’minlanadi. Ilmiybaza.uz Ijtimoiy soha ijtimoiy yordam, ijtimoiy sug‘urta va ijtimoiy xizmatlarni o‘z ichiga oladi (15.1.1-rasm). 15.1.1-rasm. Ijtimoiy sohaning tarkibi.1 Ijtimoiy yordam mehnatga layoqatsiz yoki qaramog‘ida bolalar bo‘lganligi uchun ishlay olmaydiganlarga yordam ko‘rsatishni ifodalaydi. Ijtimoiy yordam asosan davlat budjetidan moliyalashtiriladi va xayriya, ya’ni sotsial transfertlar hisoblanadi. Ijtimoiy yordamning namoyon bo‘lish shakllari quyidagilardan iborat: ♦ kam ta’minlangan oilalarga nafaqalar; ♦ bolali oilalarga nafaqalar; ♦ nogironlarga nafaqalar; ♦ oziq-ovqat talonlari; ♦ uy-joy xo‘jaligiga dotatsiyalar. Ijtimoiy sug‘urta pensiyaga chiqish, vaqtinchalik mehnat layoqatini yo‘qotish va ishsizlik bilan bog‘liq bo‘lgan ish haqini yo‘qotishlarni qoplashni ifodalaydi. Ijtimoiy sug‘urta ish haqidan ijtimoiy ajratmalar hisobidan moliyalashtiriladi va topilgan huquq hisoblanadi. Uning namoyon bo‘lish shakllari quyidagilardan iborat: ♦ pensiya; ♦ ishsizlik bo‘yicha nafaqa; ♦ tibbiy sug‘urta. 1 Muallif tomonidan tuzilgan Ijtimoiy soha Ijtimoiy yordam Ijtimoiy sug’urtalash Ijtimoiy xizmatlar Ilmiybaza.uz Ijtimoiy xizmatlar sohasi inson kapitalini shakllantirish va investitsiyalashda muhim ahamiyatga egadir. Ijtimoiy xizmatlar o‘z ichiga quyidagi sohalarni oladi: ♦ ta’lim; ♦ sog‘liqni saqlash; ♦ madaniyat, sport; ♦ uy-joy kommunal xizmatlar; ♦ mehnat birjasi xizmatlari. Ijtimoiy soha amal qilishining maqsadi taqsimlash funksiyalarini amalga oshirish mexnanizmlari yordamida ma’lum bir mintaqa (hudud) da insonning ijtimoiy manfaatlarini ro‘yobga chiqarishning yagona ijtimoiy-iqtisodiy maydonni shakllashtirishdan iboratdir. Ijtimoiy sohada iqtisodiy faoliyat tarkibi davlat, ijtimoiy, aralash, xususiy sektorlardan iborat. Ijtimoiy xavfsizlikning mumtoz mazmunimamlakat va aholining ijtimoiy sohadagi manfaatlarini himoya qilish, jamiyatda ijtimoiy tuzilmalar va munosabatlarni, hayot ta’minoti tizimlari va kishilarni ijtimoiylashtirishni, hozirgi va kelajak avlodlar ehtiyojlari taraqqiyotiga muvofiq turmush tarzini rivojlantirish bo‘yicha chora-tadbirlar yig‘indisi deb ta’riflanadi. Ijtimoiy xavfsizlik milliy xavfsizlikning bir qismi sifatida shaxs, aholi ijtimoiy guruhlari va jamoalarining hayotiy muhim manfaatlari, huquqlari va erkinliklarining buzilishi tahdidlaridan himoyalanganlik holatidir. Demak, ijtimoiy xavfsizlik - bu pirovard natijada davlatning o‘zining bosh boyligi bo‘lgan insonga g‘amxo‘rlik munosabatidir. Mazkur atama xalqaro va milliy ilmiy muomalaga yaqinda kirib keldi. 1995 yilda bo‘lib o‘tgan Ijtimoiy rivojlanish bo‘yicha Umumjahon konferensiyasida qabul qilingan Umumjahon ijtimoiy deklaratsiyasida ijtimoiy xavfsizlik atamasi qo‘llanilgan. Unda xususan “Biz shunday jamiyat qurishni taklif etamizki, unda ovqatga bo‘lgan huquq ovoz huquqi kabi muqaddasdir, unda boshlang‘ich ta’lim olish huquqi nashr erkinligi huquqi kabi hurmatga loyiqdir, unda rivojlanish huquqi insonning asosiy fundamental huquqlaridan biri sifatida qaraladi”2,-deyilgan. 2 Социальная безопасность.// https: //textbooks.studio/uchebnik-mejdunarodnie- otnosheniya7sotsialnaya-bezopasnost- Ilmiybaza.uz Deklaratsiyada ijtimoiy xavfsizlikni ta’minlashning quyidagi minimal vazifalari belgilangan: = o‘g‘il bolalar va qizlar uchun umumiy boshlang‘ich ta’lim; = katta yoshdagi aholi o‘rtasida savodsizlikni ikki barobarga qisqartirish, shuningdek, ayollar savodsizligi erkaklar savodsizligi darajasidan oshmasligi kerak; = barcha uchun elementar tibbiy yordam, bolalarni vaksinatsiyalash ustuvorligini ta’minlash; = o‘tkir to‘yib ovqatlanmaslik (yarim ochlik) holatlarini bartaraf etish; = barcha hohlovchilar uchun oilani rejalashtirish bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatish; = barcha uchun xavfsiz ichimlik suvi va sanitariya; = barcha uchun o‘zini o‘zi band qilish imkoniyatlarini ta’minlash uchun kredit3. Davlatning bosh vazifasi aholining kam ta’minlangan qatlamlarini aniq maqsadga yo‘naltirilgan kompleks iqtisodiy, huquqiy va tashkiliy chora-tadbirlar ko‘rish orqali ijtimoiy himoyalash, har bir fuqaroning shaxsiy xavfsizligini ta’minlash, uning huquq va erkinliklarini, sog‘lig‘ini va mulkini himoya qilishdan iborat. Ijtimoiy himoya - jamiyatning har bir a’zosining eng muhim ijtimoiy huquqlarini amalga oshirishni ta’minlovchi qonunchilikda mustahkamlab qo‘yilgan iqtisodiy, huquqiy va ijtimoiy kafolatlar bo‘yicha davlatning ijtimoiy siyosatining ustuvor vazifasini hayotga tadbiq etish. Ijtimoiy xavfsizlik tarkibi quyidagilardan iborat: • kambag‘allik va qashshoqlikning oldini olish, ular ko‘lamini qisqartirish; • ishsizlikdan himoyalash; • aholi daromadlari va turmush darajasini ko‘tarish; • aholining daromadlar va mulk bo‘yicha tabaqalari o‘rtasidagi farqlarning kattalashib ketishining oldini olish; • har bir ish o‘rnida ishlab chiqarish va mehnat xavfsizligi; • xizmat ko‘rsatish va iste’mol xavfsizligi; 24614.html 3 O‘sha yerda Ilmiybaza.uz • ekologik xavfsizlik; • jamoat tartibini o‘rnatish va jinoyatchilikning oldini olish; • xotin-qizlar xavfsizligini ta’minlash. Ijtimoiy soha rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar xilma-xil bo‘lib, ularning asosiylari quyidagilardan iborat: • iqtisodiy, mamlakat, hududning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi darajasi, ijtimoiy infratuzilma rivojlanishi xususiyatlari, korxonalardagi mulk turi va tavsifi, taqsimot munosabatlari bilan bog‘liq omillar; • siyosiy, ijtimoiy soha salohiyatini oshirishga davlat ijtimoiy siyosatining ta’sirini, aholini ijtimoiy takror ishlab chiqarish sohasidagi huquqiy kafolatlarni amalga oshirish, kam ta’minlangan aholi guruhlarini qo‘llab-quvvatlash, ularga yordam berish, shuningdek, ijtimoiy-siyosiy vaziyat bilan bog‘liq omillar; • huquqiy, ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish sohasidagi qonunchilik normalari va huquqiy munosabatlar, aholining huquqiy ongi darajasi bilan bog‘liq omillar; • madaniy, jamiyatda hukmron bo‘lgan ahloqiy, madaniy-ma’naviy qadriyatlar, normalar va an’analar, ularning hududlardagi xususiyatlarining ijtimoiy munosabatlarga ta’sir qilishi bilan bog‘liq omillar; • tabiiy-iqlimiy, aholining hayot tarzi va standartlariga ta’sir etuvchi tabiiy muhit, ekologik vaziyat bilan bog‘liq omillar; • ijtimoiy-demografik, aholi ijtimoiy guruhlari va jinsi soni va tarkibi, tug‘ilish, o‘lim, migratsiya, bandlik, kasb-malaka tarkibi bilan bog‘liq omillar; • milliy-etnik, milliy mentalitet, manfaatlar, an’analar va odatlarning ijtimoiy jarayonlarga ta’sirini belgilab beruvchi omillar; • ijtimoiypsixologik, ijtimoiy munosabatlarda namoyon bo‘luvchi aholining kayfiyati, kutishi, ularning intilishi, shaxs va guruhlarning qarashlari4. Ushbu ko‘rsatkichlardagi o‘zgarishlar nafaqat ijtimoiy sohaga, shu bilan birga ishchi kuchini takror ishlab chiqarishga ham ta’sir qiladi. Bu omillarning yomonlashuvi yoki ularning ijtimoiy soha rivojlanishiga salbiy ta’siri ijtimoiy 247 4 Осадчая, Г. И. Социология социальной сферьг учеб. пособие для внсш. шк. / Г И. Осадчая. - М.: Академический Проект, 2003.-С.45-46. Ilmiybaza.uz xavfsizlikka tahdidlar hisoblanadi. Ijtimoiy xavfsizlikka tahdid deganda, kimningdir manfaatlariga zarar yetkazuvchi yuz berayotgan yoki yuz berishi mumkin bo‘lgan potensial voqeliklar, harakat, jarayon yoki hodisa tushuniladi. Tahdid deganda xavfsizlikni buzuvchi sabab tushuniladi. Milliy ijtimoiy xavfsizlikning (sotsiyetal xavfsizlik) quyidagi asosiy turlari mavjud: 1) tashqi (bir mamlakatning boshqasining raqobatdoshligini kuchsizlantirish, o‘ziga bo‘ysundirishga, vayron qilishga intilishi tufayli vujudga keladi) va ichki (jamiyat va davlatning o‘zining holatiga bog‘liq); 2) real va potensial; 3) global, milliy, regional va lokal. Ijtimoiy xavfsizlikka tahdidlar asosan quyidagilardan iborat: • jamiyatdagi ijtimoiy barqarorlikni, aholi guruhlari o‘rtasidagi ijtimoiy totuvlik va kelishuvni buzadigan darajada kambag‘al va qashshoq kishilarning aholi umumiy sonidagi ulushining o‘sishi; • aholining daromadlar va mulk bo‘yicha tabaqalanishining kuchayishi; • ishsizlikning o‘sishi; • uy-joy bilan ta’minlashning past darajadaligi; • ijtimoiy xizmatlarga erishish darajasi bo‘yicha jamiyatning tabaqalanishi; • noqonuniy migratsiyaning kengayishi. Bu tahdidlar quyidagi ko‘rinishdagi negativ oqibatlarga olib kelishi mumkin: • yirik ijtimoiy nizolarning vujudga kelishi; • aholining depopulyatsiyaga uchrashi; • jamiyatning kriminallashuvi; • narkomaniya; • fohishabozlikning kuchayishi va h.k. Mazkur tahdidlarni jamiyatda ichkilikboz, narkoman, fohisha va fohishaboz, mayib-majruh, turli kasallikka chalingan, jinoyatchi kishilar guruhining vujudga kelishi hamda ular sonining ko‘payib borishida ko‘rishimiz mumkin. Masalan, Ilmiybaza.uz Rossiya Federatsiyasida rasman jamiyatda ijtimoiy xavfni keltirib chiqaruvchi kishilarning quyidagi guruhlari qayd qilingan: • invalidlar - 12 milliondan ortiq kishi; • alkogoliklar - 4,6 mln. kishi; • narkomanlar - 2,4 mln. kishi; • psixik kasallar - 978 ming kishi; • sil kasali bilan og‘riganlar - 570 ming kishi; • gipertoniklar - 22,5 mln. kishi; • VIChkasaliga duchor bo‘lganlar - 960 ming kishi. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra har yili 250 ming kishi tashqi sabablar tufayli o‘lmoqda. Bu sovet davriga nisbatan 3 martaga ko‘p. Ulardan 25 ming kishi qotillik tufaylik halok bo‘lgan, 41mingtasi o‘zini o‘zi o‘ldirgan, 25 mingtasi alkogol tufayli, 40 mingtadan ortig‘i transport baxtsiz hodisalari tufayli vafot etmoqdalar5. 15.2. Davlatning ijtimoiy siyosati va ijtimoiy xavfsizlikni ta’minlashning maqsadi va vazifalari Ijtimoiy sohada iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashda davlatning ijtimoiy siyosati muhim ahamiyatga ega. Davlatning ijtimoiy siyosati deganda davlatning jamiyatdagi ijtimoiy muammolarning hal qilinishiga bo‘lgan munosabati, ijtimoiy infratuzilmalar samarali va bir maromda amal qilishini ta’minlashga qaratilgan kundalik davlat faoliyati, ijtimoiy ahamiyatga molik vazifalarning bajarilishini ta’minlashdagi strategiya va taktik yondashuv nazarda tutiladi. Davlatning ijtimoiy siyosati bozor iqtisodiyoti sharoitida ijtimoiy sohani davlat tomonidan tartibga solishga va uning xavfsizligini ta’minlashga yo‘naltiriladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ijtimoiy sohani davlat tomonidan tartibga solishning zarurati shu sohadagi bozor va bozor mexanizmi qondira olmaydigan muhim ijtimoiy ehtiyojlar mavjudligi bilan bog‘liqdir. Bundan tashqari, bozor pensiya yoshidagi kishilarning ijtimoiy himoyasiga, ishsizlarga, mehnat nogironlariga, tug‘ilgandan nogironlarga, ko‘p bolali oilalarga yordam berish kabi 5 Угрозн в социальной сфере www.oboznik.ru/?p=14803 Ilmiybaza.uz jamiyat xarajatlariga befarqdir. Bozor hattoki, aholi daromadlari darajasini keskin tabaqalashuvining o‘sishiga sabab bo‘ladi va mavjud tarixiy madaniy qadriyatlarga bozor befarqlik bilan qaraydi. Aholi tabaqalanishining kuchayishi esa turli ijtimoiy beqarorliklarni, larzalarni keltirib chiqarishi mumkin. Davlat ijtimoiy siyosati vositasida ijtimoiy sohani tartibga solish orqali ijtimoiy tahdidlar va xavf-hatar, larzalarning kelib chiqishining oldini oladi. Bu siyosatda asosiy qonunchilik aktlari, budjet-kredit va soliq vositalari, ijtimoiy sohaning bir qismini, ya’ni davlatga tegishli bo‘lgan korxona va tashkilotlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri boshqarish kabi usullardan foydalaniladi. MDH mamlakatlarida va shu qatori O‘zbekistonda ham ijtimoiy sohani tartibga solishning quyidagi shakllari qo‘llaniladi: 1) mulkchilik shaklidan qat’iy nazar ishchilar uchun eng kam ish haqi va pensiya darajasini, ish kunining va mehnat ta’tilining davomiyligini qonunda belgilash yo‘li bilan tartibga solish; 2) budjet xodimlari uchun va davlat tashkilotlaridagi ishchilar uchun mehnatga haq to‘lash tizimi tariflarini o‘rnatish; 3) pensiya, nafaqalar, stipendiyalar darajasini o‘rnatish, urush va mehnat fronti qatnashchilari uchun imtiyozlar tizimini o‘rnatish; 4) ishchilar uchun oqilona soliq stavkalarini o‘rnatish; 5) ijtimoiy soha tarmoqlari o‘rtasida davlat budjeti xarajatlarining eng optimal proporsiyasini o‘rnatish; 6) ko‘proq ijtimoiy-zaruriy maxsulot va xizmatlarning yuqori narxlarini o‘rnatish orqali aholi daromadlarini tartibga solish, inflyatsiya jarayonida esa pensionerlar, davlat ijtimoiy soha ishtirokchilari, ishchilarining daromadlarini indeksatsiyalash. O‘zbekistonda mustaqillik e’lon qilingandan so‘ng aholining yuqori turmush darajasini ta’minlash, inson manfaatlarini ro‘yobga chiqarish va uni har tomonlama rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish maqsadida ijtimoiy yo‘naltirilgan barqaror bozor iqtisodiyoti, ochiq tashqi siyosatga ega kuchli demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati barpo etish maqsadida keng qamrovli islohotlar amalga Ilmiybaza.uz oshirila boshlandi. Ushbu maqsadlarni amalga oshirish uchun O‘zbekistonda mustaqillikning dastlabki davridayoq davlat ijtimoiy siyosatining asoslari yaratilib, amalga oshirila boshlandi. O‘zbekistonda ijtimoiy siyosat ustuvor yo‘nalish hisoblanadi va u bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. O‘zbekistonda ijtimoiy siyosatning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud bo‘lib, ular quyidagilardan iboratdir: ♦ ijtimoiy siyosatni o‘tkazishda davlatning boshqarish funksiyasiga egaligi; ♦ ijtimoiy islohotlarning bosqichma-bosqichligi; ♦ aholining yashash darajasini keskin tushib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik; ♦ mahalliy o‘zini-o‘zi boshqarish idoralari mahallalar orqali aholiga aniq manzilli ijtimoiy yordam ko‘rsatish; ♦ ijtimoiy islohotlarning iqtisodiy va huquqiy asoslarini yaratish. O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan ijtimoiy siyosatning, shu jumladan, ijtimoiy xavfsizlikni ta’minlashning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat qilib belgilangan: ♦ aholining iqtisodiy faolligini qo‘llab-quvvatlash; ♦ mahsulot, xizmat va uy-joyning kuchli ichki iste’mol bozorini shakllantirish; ♦ aholining to‘lov talablarini keng miqiyosda qondirish va uning o‘sishini ta’minlash; ♦ aholining daromad va mulkka egalik darajasining keskin tabaqalashuvining oldini olish; ♦ ijtimoiy xizmatlarga bo‘lgan zarur kafolatni ta’minlash. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarning maqsadi va vazifalaridan kelib chiqqan holda davlat ijtimoiy siyosati quyidagi asosiy yo‘nalishlarda olib borilmoqda: ♦ davlat ijtimoiy iste’mol fondlarini tashkil etish va ulardan jamiyatning har bir a’zosining foydalanishini kafolatlaydigan qonunlarni qabul qilish; ♦ davlatning markazlashgan ijtimoiy sug‘urta fondini tashkil etish; ♦ ko‘rsatilgan xizmatlar va samarali mehnatlari uchun davlat tomonidan beriladigan imtiyozlar; ♦ ish haqi va pensiya minimumining davlat tomonidan kafolatlanishi; Ilmiybaza.uz ♦ ko‘p bolali oilalarga to‘lanadigan nafaqalar; ♦ kam ta’minlangan aholi tabaqalariga moddiy yordam ko‘rsatish; ♦ bolalikdan nogiron va boshqa mehnat qobiliyatini yo‘qotganlarni ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash; ♦ talabalar uchun to‘lanadigan davlat stipendiyalari; ♦ ishsizlik nafaqasi; ♦ eng muhim oziq-ovqat mahsulotlari turlarini belgilangan narxlarda sotilishini ta’minlash; ♦ ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan xizmatlar baholaridagi farqlarni budjet hisobidan qoplash; ♦ ijtimoiy sohaning eng muhim tarmoqlari (sog‘liqni saqlash, ta’lim, jismoniy tarbiya, sport va madaniyat) moddiy bazasini rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash va mustahkamlash. Davlat ijtimoiy siyosatining ustuvor yo‘nalishlari o‘z navbatida ijtimoiy tahdidlarning oldini olish, ularni neytrallashtirish, ijtimoiy xavfsizlikni ta’minlash yo‘nalishlari ham hisoblanadi. Bunga sabab har qanday jamiyatning rivojlanganlik darajasi, undagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy barqarorlik mamlakatda ijtimoiy xavfsizlikning ta’minlanganligiga, ijtimoiy masalalarning qay darajada hal etilayotganiga bog‘liq. Ijtimoiy masalalar mamlakat taraqqiyotining muhim omili sifatida iqtisodiy rivojlanishga ta’sir etadi. Shuning uchun ham O‘zbekiston Respublikasida davlat ijtimoiy siyosati ijtimoiy islohotlarni davomli amalga oshirib borish orqali aholi turmush darajasini barqaror o‘stirib borishdan iboratdir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida “gi Farmonida “ijtimoiy sohani rivojlantirishga yo‘naltirilgan aholi bandligi va real daromadlarini izchil oshirib borish, ijtimoiy himoyasi va sog‘lig‘ini saqlash tizimini takomillashtirish, xotin-qizlarning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirish, arzon uy- joylar barpo etish, yo‘l-transport, muhandislik-kommunikatsiya va ijtimoiy infratuzilmalarni rivojlantirish hamda modernizatsiya qilish bo‘yicha maqsadli dasturlarni amalga oshirish, ta’lim, madaniyat, ilm-fan, adabiyot, san’at va sport Ilmiybaza.uz sohalarini rivojlantirish, yoshlarga oid davlat siyosatini takomillashtirish” vazifalari belgilangan6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Oliy Majlisga murojaatnomasida iqtisodiy rivojlanish va ijtimoiy himoya o‘zaro uzviy bog‘liq tushunchalar bo‘lib, ularni bir-biridan ajralgan holda tasavvur qilib bo‘lmasligini ta’kidlab, 2019 yil - “Faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish yili”da ijtimoiy sohani yanada rivojlantirish uchun quyidagi vazifalarni belgilab berdi: - aholi o‘rtasida ishsizlikni kamaytirish, odamlar va oilalarning daromadini oshirish; - pensiya va nafaqalarni tayinlash va to‘lash tartibini qayta ko‘rib chiqish, pensiya tizimini tubdan isloh qilish; - ilm-fan, zamonaviy va uzluksiz ta’lim tizimini yanada takomillashtirish; - xalqimiz genofondini mustahkamlash maqsadida tibbiy xizmatlar sifatini yaxshilash va ko‘lamini kengaytirish; - xotin-qizlar va yoshlarni davlat tomonidan ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashni yanada kuchaytirish; - aholi turmush sharoitini yaxshilash, uni munosib turar joy bilan ta’minlash, xalqimiz farovonligini oshirish; - jamiyatda sog‘lom turmush tarzini qaror toptirish, jismoniy tarbiya va sportni yanada ommalashtirish; - turizmni rivojlantirish, sohaga investitsiyalar jalb etish, kadrlar salohiyatini oshirish bo‘yicha kompleks choralar ko‘rish; - oldimizga qo‘ygan ulkan vazifalarni amalga oshirishda biz uchun kuch-qudrat manbai bo‘ladigan milliy g‘oyani rivojlantirish7. Mazkur vazifalar davlat ijtimoiy siyosatining muhim yo‘nalishlari bo‘lib, ijtimoiy tahdidlarning oldini olish, ularning salbiy ta’sirini kamaytirishga va ijtimoiy sohada xavfsizlikni ishonchli tarzda ta’minlashga ham yo‘naltirilgandir. 6 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “Uzbeki- ston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida “gi Farmoni,1-ilova. 7 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenta Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga murojaatnomasi. 2018 yil 28 dekabr. //Xalq so‘zi, 2018 yil 29 dekabr. Ilmiybaza.uz 15.3. Davlatning bandlik siyosati va ishsizlik tahdidini kamaytirish yo‘llari Mehnat bozori iqtisodiyotning muhim tarkibiy qismidir. Mehnat bozorida mehnat sotilmaydi, ishlovchilarning mehnat qilish qobiliyati, mehnat xizmati sotiladi8, chunki mehnat kishilarning ma’lum maqsadga yo‘naltirilgan faoliyati jarayoni bo‘lib, unda ishchi kuchi bilan ishlab chiqarish vositalari qo‘shilishi natijasida kishilarning ehtiyojlarini qondirishga mo‘ljallangan mahsulot yaratiladi va xizmat ko‘rsatiladi9. Uning sub’ektlari quyidagilardan iborat: - ishlab chiqarish vositalari egalari, ish beruvchilar va ularning manfaatlarini ifodalovchi uyushmalar (Savdo sanoat palatasi, tadbirkorlarning uyushmalari); - yollanma ishchi, xodimlar, ya’ni ishchi kuchi egalari va ularning manfaatlarini ifodalovchi tashkilotlar, kasaba uyushmalari; - davlat. Davlat o‘zining turli boshqarish organlari orqali ish beruvchi va yollanma xodimlar o‘rtasida vositachi bo‘lib, ular o‘rtasidagi ishga yollash bo‘yicha bo‘ladigan mehnat munosabatlarini tartibga soladi. Mehnat munosabatlarini davlat tomonidan tartibga solish quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha amalga oshiriladi: - ishga yollashning minimal standartlarini qonuniy belgilash; - ish vaqtining uzunligi, ish haqi, boshqa to‘lov va imtiyozlar; - mehnat sharoiti va xavfsizligini ta’minlash sohasidagi norma (me’yor) larni qonuniy belgilash; - shaxslarni ma’lum turdagi mehnat faoliyati bilan shug‘ullanishlariga qonuniy ruxsat berish va cheklash; - ish beruvchi va xodimlarning faoliyatini fuqarolik huquqi hamda mehnat qonunchiligi asosida tartibga solish (qarang: 15.3.1-rasm). O‘zbekiston Respublikasida mehnatga layoqatli aholini ish bilan ta’minlash strategiyasi quyidagilarni amalga oshirishni ko‘zda tutadi: - fuqarolarning mehnat qilish, tadbirkorlik, iqtisodiy faoliyat sohasi va turini hamda kasbni tanlash erkinligi kabi konstitutsiyaviy huquqlarini ta’minlash; 8 Курс экономическай теории: Учебник. 4-е доп и перераб изд. Киров: “АСА” 1999,- С.231. 9 Shodmonov Sh.Sh., G‘afurov UV. Iqtisodiyot nazariyasi. / Ma’ruza matni/ -T., 2007, 23-bet. Ilmiybaza.uz - mehnat faoliyati motivatsiyasining kuchli mexanizmini joriy etish, aholi iqtisodiy faolligini oshirish uchun sharoitlar yaratish; - amalda mehnat bozorini shakllantirish, mehnat resurslarini iqtisodiyot tarmoqlari va faoliyat sohalari bo‘yicha erkin taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi uchun sharoitlar yaratish10 15.3.1- расм. Меҳнат бозорини давлат томонидан тартибга солиш йўналишлари11 Давлат меҳнатга лаёқатли аҳолининг иш билан таъминланиши даражасига 10 Доклад о человеческом развитии. Узбекистан 1997 г. -Т., 1998. - С 55-56. 11 Obidov O.O. Mehnat bozori va uning shakllanishi // Agrar sohada islohot- larni yanada chuqurlashtirish muammolari va yechimlari. -T., “Mehnat”, 2002. 157- bet. Mehnat bozorini tartiblashning asosiy yo’nalishlari Ishchi kuchiga bo’lgan talabni Ishchi kuchiga taklifni shakllantirish Yangi ish o’rinlarini yaratish, mavjudlarini saqlash Ijtimoiy himoyaga muhtoj aholi uchun ish o’rinlari Jamoat ishlarini tashkil etish Ishchi kuchi sifatini oshirish,kasbga yo’naltirish, o’qitish Mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirish Mehnatga haq tulash, qulay mehnat sharoitlarini yaratish. Tadbirkorlik, oilaviy biznesni qullab quvvatlash Ishsizlarni qullab - quvvatlash, nafaqalar, moddiy yordam, ishchi Ishsizlik darajasini kamaytirish va bandlikning oqilona Ilmiybaza.uz ҳамда меҳнат, яъни ишчи кучи бозорига фаол ёки пассив таъсир кўрсатади. Пассив таъсир чораларига ишсизлик бўйича турли нафақа ва тўловлар киради. Меҳнат бозоридаги фаол сиёсатни амалга оширишнинг асосий чоралар тадбири эса қуйидагилар: - иш изловчиларни ишга жойлаштириш бўйича хизматлар кўрсатиш; - ишловчи ва ишсизларни ўқитиш, касбга қайта тайёрлаш; - bevosita ish joylarini yaratish; - doimiy ish bilan bandlikni subsidiyalashtirish; - tadbirkorlikni, shu jumladan, o‘z korxonalarini, ishbilarmonlik faoliyatini boshlamoqchi bo‘lgan ishsizlarni qo‘llab-quvvatlash; - jamoat ishlarini tashkil etish. Ushbu umumqabul qilingan vazifalarni amalga oshirish uchun O‘zbekistonda 1992 yil 31 yanvarda “Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida” Qonun qabul qilingan bo‘lib, unga 1993-1995 yillar davomida qator o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilgan edi. 1996-1998 yillarda qabul qilingan Mehnat kodeksi, “Ta’lim to‘g‘risida”gi, “Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida”gi, “Dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida”gi hamda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ga muvofiqlashtirish maqsadida 1998 yil 1 mayda ushbu Qonun yangi tahrirda qabul qilingan. Bugungi kunda O‘zbekistonning deyarli barcha xududlarida ishchi kuchi ortiqchaligi mavjud va ishchi kuchi bozorida taklif talabdan yuqoridir. Shu bois ishlashni xohlovchilarning mehnat bozorida erkin harakat qilishlari va mustaqil ish bilan ta’minlanishlari uchun davlat fuqarolarga bir qancha kafolatlarni nazarda tutadi. Ya’ni davlat: - ish bilan ta’minlash turini, shu jumladan, turli mehnat rejimidagi ishni tanlash erkinligini; - ishga qabul qilishni qonunga xilof ravishda rad etishdan va mehnat shartnomasini g‘ayriqonuniy ravishda bekor qilishdan himoyalanish; - maqbul ishni tanlash va ishga joylashishga bepul yordam berish; - har kimga kasbga va ishga ega bo‘lishda, mehnat qilish va ish bilan ta’minlanish shart-sharoitlari, mehnatga haq to‘lash, xizmat pog‘onasidan yuqorilab Ilmiybaza.uz borishda teng imkoniyatlar yaratish; - yangi kasbga (mutaxassislikka) bepul o‘qitish, mahalliy mehnat organlari yoki ularning yo‘llanmasi bilan boshqa o‘quv yurtlarida stipendiya to‘lab malakasini oshirish; - boshqa joydagi ishga qabul qilinganda sarf qilingan moddiy xarajatlar uchun qonun hujjatlariga muvofiq kompensatsiya to‘lash; - haq to‘lanadigan jamoat ishlarida qatnashish uchun muddatli mehnat shartnomalari tuzish imkoniyatini kafolatlaydi. O‘zbekistonda aholining ish bilan bandlik darajasi 2000 yildagi 72,3foizdan 2017 yilda 72,4 foizga o‘sdi. Ishsizlik darajasi 5,4% dan 5,8% ga o‘sdi. Shu davrda aholining iqtisodiy faollik darajasi 72,0 % dan 76,9% ga oshdi. Aholining iqtisodiy nofaollik darajasi 25,5% dan 23,1% ga tushdi (qarang: 15.3.1-jadval). 15.3.1- jadval. Mehnat bozorining asosiy indikatorlari (yillik o‘rtacha) 12 Ko‘rsatkichlar 2000 2010 2015 2017 Mehnat resurslari, ming kishi 12594.0 16504,2 17663,1 18672,5 Iqtisodiy faol aholi soni, ming kishi 9018,4 12286,6 12850,1 14357,3 Aholining iqtisodiy faolik darajasi, % da 72,3 70,7 70,0 76,9 Iqtisodiyotda bandlarning o‘rtacha yillik soni, ming kishi 8983,0 11628,4 12223,8 13520,3 Bandlik darajasi, % da 72,0 66,9 66,6 72,4 Ishsizlar soni, ming kishi 658,2 658,2 626,3 837,0 Ishsizlik darajasi, % da 5,4 5,4 4,9 5,8 Iktisodiy nofaol axoli, ming kishi 3575,6 4439,4 4714,2 4315,2 Iqtisodiy nofaollik (passivlik) darajasi, % da 27,7 25,5 25,7 23,1 Mazkur jadval ma’lumotlariga ko‘ra iqtisodiyotda ish bilan band mehnat resurslari iqtisodiyot tarmoqlari tarkibini tahlil qilish shuni ko‘rsatmoqdaki, 12 O‘zbekistonda ijtimoiy rivojlanish va turmush darajasi. Statistik to‘- plam.-T., 2014.-43-bet.; O‘zbekiston Respublikasi yillik statistik to‘plami 2010-2016 yillar.-T.: O‘zR Davlat statistika qo‘mitasi, 2017.-52-bet; Sotsialno-ekonomicheskoye polojeniye Respubliki Uzbekistan za 2017god.-T.: Goskomstat RUz, 2018.-S.155, 156 ma’lumotlari asosida tuzildi. Ilmiybaza.uz sanoatda band bo‘lganlarning ulushi 2010-2017yillarda 13,8 % dan 13,6% ga tushdi, qishloq, o‘rmon va baliqchilik xo‘jaligida band bo‘lganlar ulushi esa 26,8 % dan 27,3% ga ko‘tarildi. Qurilish hamda tashish va saqlash, savdoda band bo‘lganlarning ulushi oshdi. Ta’lim, sog‘liqni saqlash sohalarida ish bilan bandlarning iqtisodiyotda band bo‘lganlarning umumiy sonidagi ulushlari tahlil davrida pasayish tendentsiyasiga ega bo‘ldi (15.3.2-jadval). 15.3.2-jadval. Iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha band aholi soni (foizda) 13 Tarmoqlar 2010 2015 2016 2017 Iqtisodiyotda jami bandlar 100,0 100,0 100,0 100,0 shu jumladan tarmoqlarda: Qishloq, o‘rmon va baliqchilik xo‘jaligi 26,8 27,6 27,4 27,3 Sanoat 13,8 13,6 13,6 13,5 Qurilish 8,9 9,3 9,5 9,5 Savdo 10,6 10,8 10,9 11,0 Tashish va saqlash 4,4 4,7 4,8 4,8 Yashash va ovkatlanish bo‘yicha xizmatlar 2,1 2,3 2,3 2,3 Axborot va aloqa 0,5 0,5 0,5 0,5 Moliya va sug‘urta faoliyati 0,6 0,5 0,5 0,5 Ta’lim 9,5 8,5 8,3 8,2 sog‘liqni saqlash va ijgimoiy xizmatlar ko‘rsatish 5,1 4,6 4,5 4,5 san’at,ko‘ngil ochish va dam olish 0,6 0,5 0,5 0,5 boshqa turdagi xizmatlar ko‘rsatish 17,1 17,1 17,3 17,4 Ta’kidlash joizki, mehnat resurslarining 24,5 foizini iqtisodiy nofaol aholi, ishsizlik darajasining 5,8 foizga yaqinni tashkil etishi mehnat resurslaridan unumli foydalanish borasida foydalanilmayotgan zahiralar hamda muammolar 13 O‘zbekistonda ijtimoiy rivojlanish va turmush darajasi. Statistik to‘- plam.-T., 2014.-47-bet; O‘zbekiston Respublikasi yillik statistik to‘plami 2010-2016 yillar.-T.: O‘z R Davlat statistika qo‘mitasi, 2017.-52-bet; Sotsialno-ekonomicheskoye polojeniye Respubliki Uzbekistan za 2017god.-T.: Goskomstat RUz, 2018.-S.155, 156 ma’lumotlari asosida tuzildi Ilmiybaza.uz mavjudligidan dalolat beradi. Shu boisdan mehnat resurslaridan to‘liq, oqilona va samarali foydalanish omillaridan foydalanish dolzarb ahamiyat kasb etadi. Ijtimoiy himoyaga muhtoj fuqarolarni (Qonunning 7-moddasida belgilangan) ishga joylashtirish uchun ish joylarining eng kam miqdorini belgilash va ayrim turdagi ishlarni (kasblarni) ehtiyot tariqasida saqlab turish, mehnat bozoridagi axvol barkarorlashuviga ko‘maklashuvchi chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish. Yangi ish o‘rinlari tashkil etish va aholi bandligini ta’minlashning asosiy yunalishlari quyidagilardan iborat: ^Yangi ishlab chikarish ob’ektlarini ishga tushirish, mavjud quvvatlaridan unumli foydalanish, korxonalarni kengaytirish; > Kichik va o‘rta biznes korxonalarini tashkil etish; > Yakka tadbirkorlikni rivojlantirish; > Kasanachilik va oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish; > Ishlab chiqarish, bozor va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish; > Fermer va aholi xo‘jaliklari imkoniyatlaridan kengroq foydalanish; > Ishlamasdan turgan korxonalar faoliyatini tiklash va moliyaviy sog‘lomlashtirishdan iboratdir. Mehnat bozorida aholi bandligini ta’minlash borasidagi vazifalar esa quyidagilardan iborat qilib belgilangan: > Yoshlar, ayollar va boshqa toifadagi ishsizlarni aniq ro‘yxatini olish, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim muassasalarining bitiruvchilarini ish bilan ta’minlash chora- tadbirlarini amalga oshirish, ixtisoslashtirilgan bo‘sh ish o‘rinlari yarmarkalarini tashkil etish; O‘ Xaq to‘lanadigan jamoat ishlarini tashkil etish; O‘ Kasbga o‘qitish, qayta o‘qitish va qayta tayyorlash; O‘ Ishlovchilarning mehnat huquqlarini ta’minlash; O‘ Bo‘sh ish o‘rinlari va ish qidiruvchilar haqidagi yangilanib turuvchi elektron ma’lumotlar banki imkoniyatlaridan keng foydalanish; > Raqobatlasha olmaydigan aholi toifalariga e’tiborni kuchaytirish. Ilmiybaza.uz Mehnat bozorida raqobatlasha olmaydigan aholi toifalarining ish bilan bandligini ta’minlash choralari (ish o‘rinlarini zahira qilish va boshqa aniq choralar) ni amalga oshirish bandlik siyosatining muhim vazifalaridan iboradir. Endilikda, yangi ish o‘rinlarini yaratishga real yondashuv ishlab chiqilgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenta Sh.M.Mirziyoyev 2018 yil 28 dekabrdagi Oliy Majlisga murojaatnomasida aholi o‘rtasida ishsizlikni kamaytirish, bu borada ishsizlarni kasbga o‘qitish, ularga huquqiy va boshqa maslahatlar berish hamda boshqa ijtimoiy yordam usullaridan keng foydalanish kerakligini ta’kidlagan14. 15.4. Davlatning daromadlar siyosati va aholi turmush darajasining o‘sishi Daromadlarni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy ob’ektlari quyidagilardan iborat: - daromadlar, ish haqi minimumi; bandlik, kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash; - soliqlar, narxlar; ijtimoiy kafolatlar, ijtimoiy munosabatlar (shu jumladan, ish beruvchi va yollanib ishlovchilar o‘rtasidagi munosabatlar), ijtimoiy ta’minot; - huquqiy ta’minot (xavfsizlik, hayot, mulk va jamg‘armalarni himoyalash). Daromadlarni davlat tomonidan tartibga solishning bosh maqsadi ularni davlat budjeti orqali qayta taqsimlashdan iboratdir. Shu bilan birga, kam ta’minlanganlarning daromadlarini oshirish, ularning ishchi kuchini takror ishlab chiqarish, ishlab chiqarish omillarining turlicha ekani tufayli yuzaga kelgan disproporsiyani bartaraf etish, ish bilan bandlikni tartibga solish va ijtimoiy tanglikning oldini olish kabi muammolar ham hal etiladi. Ko‘rilayotgan doirada davlatning faolligi markaziy va mahalliy budjetdan qilingan ijtimoiy xarajatlar hajmi bilan o‘lchanadi. Milliy daromadni qayta taqsimlashda davlatning imkoniyatlari budjet tushumlari bilan cheklanadi. Daromadlar siyosati konstitutsiya va unga tenglashtirilgan qonuniy hujjatlarda belgilangan ma’lum tamoyillar asosida yuritiladi. Bu tamoyillar quyidagilardan iborat: - ijtimoiy adolat; 14 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga murojaatnomasi// Xalq so‘zi, 2018 yil 29 dekabr Ilmiybaza.uz - ijtimoiy hamkorlik va aholi barcha qatlamlarining birdamligi; - o‘z moddiy ahvoli uchun shaxsiy mas’uliyat; - mehnat huquqi va uni munosib rag‘batlantirish; - kasaba uyushmalari huquqi; - iqtisodiy maqsadga muvofiqlik va boshqalar. Ma’lumki, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga so- lishning eng yuqori shakli iqtisodiy dasturlashdir. Uning vazifasi iqtisodiy siyosatning barcha elementlaridan global maqsadlarda har tomonlama foydalanishdir. Bunday dasturlarning ob’ektlari sifatida tarmoqlar, hududlar, ijtimoiy soha, ilmiy tadqiqotlarning turli yo‘nalishlari va shu kabilar tanlab olinishi mumkin. Mazkur dasturlarning barchasi (bevosita va bilvosita) aholi daromadlariga bog‘liq va ularga ta’sir ko‘rsatadi. Davlatning daromadlar siyosatida yollanma ishchilarni himoya qilish vositalaridan biri sifatida eng kam ish haqini belgilash hisoblanadi. Eng kam miqdordagi ish haqi ishchi kuchining jismoniy faolligini qo‘llab-quvvatlab qolmasdan, shu bilan birga uning mehnat qilish qobiliyatini tiklashi va rivojlantirishi uchun u iste’mol savatchasiga muvofiq kelishi lozim. O‘zbekistonda davlat tomonidan belgilanayotgan eng kam ish haqi miqdori hozirgi vaqtda iste’mol savatchasiga muvofiq emas. Shu boisdan O‘zbekistn Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev 2017 yil 22 dekabrdagi Oliy Majlisga murojaatnomasida “Biz ilg‘or xorijiy tajriba asosida aholining munosib hayot darajasi uchun zarur bo‘lgan daromadlarni aniqlash bo‘yicha “iste’mol savatchasi” tushunchasini qonunchilikda mustahkamlash va uni amalda ta’minlash mexanizmlarini yaratishimiz lozim. Ayni vaqtda aholining real daromadlari, ish haqi, stipendiya, pensiya va ijtimoiy nafaqalarni bosqichma-bosqich oshirish bo‘yicha ham amaliy choralar ko‘riladi“15,deb ta’kidlagan. Mamlakatimizda aholi daromadlari va turmush darajasini oshirishga qaratilgan ijtimoiy siyosatning amalga oshirilishi natijasida, ish haqi va pensiyalar o‘sishining 15 Mirziyoyev Sh.M. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisga murojaatnomasi.2017 yil 22 dekabr.//Xalq so‘zi, 2017 yil 23 dekabr. Ilmiybaza.uz ijobiy dinamikasi vujudga kela boshladi (qarang:jadval). 15.4.1- jadval. Aholi jon boshiga o‘rtacha to‘g‘ri kelgan pul daromadlari, ish haqi va pensiyalarning 2000-2018yillarda o‘sishi dinamikasi16 Ko‘rsatkichlar 2000 2005 2010 2016 2017 2018 I. Aholi jon boshiga daromadlar, jami,ming so‘mda 96,4 371,8 1668,1 4565,2 5750,2 7963,3 O‘tgan yilning mos davriga nisbatan haqiqiy o‘sish,foizda 124,7 117,4 120,1 110,0 110,3 107,3 II. O‘rtacha yillik hisoblangan oylik ish haqi, ming so‘mda 13,5 81,5 504,8 1293,8 1453,2 1822,2 O‘tgan yilning mos davriga nisbatan haqiqiy o‘sish, foizda 146,0 138,7 129,4 110,4 112,3 125,0 III. O‘rtacha belgilangan oylik pensiya miqdori, ming so‘mda 7,4 31,7 171,9 494,2 567,3 695,5 O‘tgan yilning mos davriga nisbatan haqiqiy o‘sish, foizda 152,0 143,5 125,9 112,8 114,8 122,6 2017 yilda 2000 yilning mos davri darajasiga nisbatan o‘rtacha aholi jon boshiga daromadlarning haqiqiy o‘sishi 13,2 martani, o‘rtacha ish haqining haqiqiy o‘sishi 24,3 martani va pensiya miqdorining haqiqiy o‘sishi 18,6 martani tashkil etdi17. Aholining daromadlar tarkibida yollanma ishchilarning daromadlari ulushi 2010-2018 yillarda 45,0% dan 34,5% ga kamaydi, mustaqil ravishda band bo‘lishdan olingan daromadlar ulushi 25,0% dan 36,6% ga o‘sdi (15.4.2- jadval).jadval 15.4.2-jadval Aholining umumiy daromadi tarkibi (% da)18 16 Анализ развития уровня жизни и благосостояния населения в Республике Узбекистан; Социально-экономическое положение Республики Узбекистан за 2017год.-Т.: Госком стат РУз., 2018.-С.158,164,166;O‘zbekiston Respublikasi- ning ijtimoiy-iqtisodiy holati. 2018 yil yanvar-dekabr.-T., DSQ, 2019.-266, 282, 292-betlar ma’lumotlari asosida tuzildi 17 O‘zbekiston Respublikasi- ning ijtimoiy-iqtisodiy holati. 2018 yil yanvar-dekabr.-T., DSQ, 2019.-266, 282, 292-betlar ma’lumotlari asosida tuzildi. 18 Анализ развития уровня жизни и благосостояния населения в Республике Узбекистан; Социально-экономическое положение Республики Узбекистан за 2017год.-Т.: Госком стат РУз., 2018.-С.158,164,166;O‘zbekiston Respublikasi- ning Ilmiybaza.uz 2010 2015 2016 2017 2018 Umumiy daromadlar,jami 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Shu jumladan: Birlamchi daromadlar 74,2 78,2 79,7 75,2 76,5 Ishlab chiqarishdan olingan daromadlar 71,8 75,1 75,7 71,0 72,9 Mehnat faoliyatidan olingan daromadlar 70,0 72,8 73,3 68,8 71,1 Yollanma ishchilarning daromadlari 45,0 41,2 38,9 34,3 34,5 Mustaqil ravishda band bo‘lishdan olingan daromadlar 25,0 31,6 34,4 34,5 36,6 Shaxsiy iste’mol uchun ishlab chiqarilgan xizmatlardan olingan daromadlar 1,8 2,3 2,4 2,2 1,8 Mol-mulkdan olingan daromadlar 2,4 3,1 4,0 4,2 3,5 Transfertlardan olingan daromadlar 25,8 21,8 20,3 24,8 23,5 Umumiy daromadlar tarkibida kichik tadbirkorlikdan olingan daromadlar 47,1 52,4 55,2 Aholining tadbirkorlik faoliyatidan, mulki va mustaqil ravishda bandlikdan olinadigan daromadlari tez sur’atlar bilan o‘smoqda. Buning oqibatida o‘rta sinf ko‘lami tobora kengayib bormoqda. O‘zbekistonda aholi guruhlari daromadlarining teng taqsimlanishini ifodalovchi Jini koeffitsiyenti 2000 yildagi 0,39 dan 2016 yilda 0,26 ga pasaydi. Shuningdek, 2000-2016 yillarda detsil koeffitsiyenti 21,1 dan 6,4 gacha, kvintil koeffitsiyenti esa 9,9 dan 4,1gacha kamaydi. Bu ko‘rsatkichlar aholi daromadlari bo‘yicha tabaqalanishi darajasining jiddiy ravishda kamayganligini bildiradi. Aholi daromadlarining o‘sishi iste’mol xarajatlarining ham o‘sishiga olib keldi. Aholining xarajatlar tarkibida oziq-ovqat mahsulotlari uchun xarajatlar ulushi kamayib, nooziq-ovqat mahsulotlari va xizmatlar uchun xarajatlar hissasi o‘sib bormoqda (qarang: 15.4.3-jadval). 15.4.2- jadval ijtimoiy-iqtisodiy holati. 2018 yil yanvar-dekabr.-T., DSQ, 2019.-266, 282, 292-betlar ma’lumotlari asosida tuzildi Ilmiybaza.uz Aholi umumiy xarajatlari tarkibi (% da) 262 2000 2005 2010 2016 Jami iste’mol xarajatlari 100 100 100 100 Shu jumladan, Oziq-ovqat mahsulotlari uchun 61,4 58,2 53,2 47,3 Nooziq-ovqat mahsulotlari uchun 25,8 25,7 26,9 32,3 Xizmatlar uchun to‘lovlar 12,8 16,1 19,9 20,4 Mamlakatimizda 2000-2016 yillarda aholining uzoq muddat foydalaniladigan tovarlar bilan ham miqdor, ham sifat jihatdan ta’minlanganligi darajasi o‘sib bormoqda. Bu tovarlarning asosiy qismi o‘zimizda ishlab chiqarilmoqda. Jumladan, 2016 yilda har 100 uy xo‘jaligi hisobiga 43 ta avtomobil, 153 ta televizorlar to‘g‘ri kelmoqda va 19 bu miqdor 2000 yilga nisbatan 1,7 barobarga oshdi (qarang:jadval). 15.4.4- jadval. O‘zbekistonda aholining uzoq muddat foydalaniladigan tovarlar bilan ta’minlanganligi (har 100 uy xo‘jaligi hisobiga) 20 2000. 2005. 2010. 2016. 2016 yilda 2000yilga nisbatan %da Yengil avtomobillar 21 22 27 43 204,7 Televizorlar 88 109 132 153 173,8 Muzlatgich va sovutgichlar 86 91 99 102 118,6 Konditsionerlar 11 14 19 34 309,1 Elektrchangyutkichlar 30 33 37 54 180,0 Kir yuvish mashinalari 69 71 75 80 115,9 Shaxsiy kompyuterlar 0,2 5 12 49 245 m. Mobil telefonlar 18 79 145 246 13,7m. 2017-2021 yillarda O‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasida aholi bandligi va real daromadlarini quyidagi 19 Анализ развития уровня жизни и благосостояния населения в Республике Узбекистан //stat.uz ma’lumotlari asosida tuzildi. 20 Анализ развития уровня жизни и благосостояния населения в Республике Узбекистан //stat.uz ma’lumotlari asosida tuzildi. Ilmiybaza.uz yo‘nalishlarda izchil oshirish ko‘zda tutilgan: - aholining real pul daromadlarini va xarid qobiliyatini oshirish, kam ta’minlangan oilalar sonini va aholining daromadlari bo‘yicha farqlanish darajasini yanada kamaytirish; - budjet muassasalari xodimlarining ish haqi, pensiya, stipendiya va ijtimoiy nafaqalar hajmini inflyatsiya sur’atlaridan yuqori miqdorda bosqichma-bosqich oshirish; - yangi ish o‘rinlari yaratish hamda aholining, eng avvalo, o‘rta maxsus va oliy o‘quv muassasalari bitiruvchilari bandligini ta’minlash, mehnat bozori infratuzilmasining mutanosib rivojlanishini ta’minlash, ishsizlik darajasini kamaytirish; - mehnatga layoqatli aholining mehnat va tadbirkorlik faolligini to‘liq to‘liq amalga uchun sharoitlar yaratish, ishchi kuchi sifatini yuksaltirish, ishga joylashtirishga muhtoj shaxslarni kasbga tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimini kengaytirish21. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenta Shavkat Mirziyoyev Oliy Majlisga murojaatnomasida “Xalqimizning hayot darajasini yuksaltirish uchun mehnatga munosib haq to‘lash tizimini shakllantirish va aholi real daromadlarini oshirishimiz zarur. Eng kam oylik ish haqi miqdorini belgilash tartibini qayta ko‘rib chiqish, soliq va boshqa to‘lovlarning eng kam ish haqi miqdori bilan bog‘liq bo‘lishiga barham berish kerak22,“-deb muhim vazifalarni belgilab bergan. 15.5. Kam ta’minlangan aholini ijtimoiy himoyalash. Ijtimoiy jihatdan yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyoti to‘la-to‘kis ham bozor iqtisodiyoti, ham ijtimoiy iqtisodiyot hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotini ijtimoiy yo‘naltirish zaruriyati, albatta, inson manfaatidan kelib chiqadi. Bozorning shunday oqibatlari borki, bunda aholining ma’lum toifasi himoyaga muhtoj bo‘lib qoladi. Shuning uchun ham sivilizatsiya ijtimoiy himoya tizimini talab qiladi. 21 2017-2021 yillarda O‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘na- lishi bo‘yicha harakatlar strategiyasi //O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti- ning “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida” gi farmoni, 2017 yil 7 fevral, 1-ilova. 22 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga murojaatnomasi. 2018 yil 28 dekabr.// Xalq so‘zi, 2018 yil 29 dekabr Ilmiybaza.uz Ijtimoiy himoyalashdagi muhim masala aholini bozor bahosining tez o‘sishi, buning oldini olish bilan bog‘liqdir. Ayniqsa, bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida mollar narxining ko‘tarilishi to‘xtatib bo‘lmaydigan holatdir. Bunda oylik ish haqi va belgilangan daromadga ega bo‘lganlarni o‘sib borayotgan tovarlar va xizmatlar narxining salbiy ta’siridan muhofaza etish yirik ijtimoiy muammodir. Ayniqsa, nafaqaxo‘rlar, talabalar ijtimoiy himoyaga muhtoj bo‘ladi. Bunda vaqti-vaqti bilan maosh, stipendiya, nafaqalar miqdorini bir oz oshirish masalani hal qilmaydi. Shuning uchun indeksatsiya usulini qo‘llash yuz beradigan og‘irlikni biroz yumshatib, turmush darajasiga bo‘lgan og‘ir ta’sirni yengillashtiradi. Chunki qabul qilinadigan indekslar tufayli daromad narx-navo darajasiga qarab o‘zgarib turadi hamda ko‘tarilayotgan baholar keltiradigan zararlarning asosiy qismini qoplab boradi. Bundan tashqari, bozor narxlaridan himoya qilishda ta’minotning alohida usullarini qo‘llash ahvolni yumshatishga yordam beradi. Masalan, aholining ayrim tabaqalari uchun maxsus ta’minot tayinlash yoki vaqti-vaqti bilan oziq-ovqat va sanoat mollari tarqatish kabi usullardan rivojlangan mamlakatlarda foydalaniladi. Ijtimoiy himoya yuqorida qayd qilingan usullar bilan chegaralanmaydi, sharoitga qarab aniq shakllarni topib, ularni qo‘llab boradi. Ayniqsa, kam daromadlilarni bozorning salbiy ta’siridan asrash va turmush darajasining pasayib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik davlatning muhim vazifasidir. O‘zbekiston iqtisodiyotini tubdan isloh qilishga beshta muhim tamoyillar asos qilib olingandi. Ulardan biri demografiya sohasidagi real ahvolni, aholining turmush darajasini hisobga olgan holda ularni ijtimoiy himoyalash yuzasidan zarur chora-tadbirlarni amalga oshirishdan iboratdir. Endilikda kuchli ijtimoiy siyosat aholining ijtimoiy-iqtisodiy faolligini oshirishga, ishonchli, aniq manzilli, ya’ni shunga muhtoj aholi guruhlarini ijtimoiy himoya qilishga qaratiladi. Buning uchun aholi daromadlari va mehnat haqlarining faol iqtisodiy faoliyatni rag‘batlantirishdagi rolini oshirish lozim bo‘ladi. Shuningdek, aholining oqilona, samarali ish bilan bandligini ta’minlash ham muhim ahamiyat kasb etadi. Buning uchun kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni Ilmiybaza.uz rivojlantirishni rag‘batlantirish, iqtisodiyotning aniq sektorida yangi ish o‘rinlarini yaratish, mehnat bozori infratuzilmalari, shu jumladan, mehnat birjalari faoliyati samaradorligini oshirish lozim bo‘ladi. Kam ta’minlangan aholini maqsadli, ishonchli ijtimoiy himoyalash uchun, avvalambor, aniq ehtiyojlardan va imkoniyatlardan kelib chiqqan holda muhtoj oilalarga subsidiya, mikrokreditlar berish, ularga mikrofirma, kichik korxona, fermer xo‘jaliklarini tashkil etishlari uchun sharoitlar yaratish kerak bo‘ladi. Davlat turli soliq, kredit imtiyozlari tizimini yaratish orqali fuqarolarning, jamoat tashkilotlari hamda xo‘jalik sub’ektlarining homiylik, xayriya ishlariga mablag‘lar ajratishlarini rag‘batlantirish chora-tadbirlarini kuchaytirishi ham maqsadga muvofiqdir. Ijtimoiy himoya tizimida mehnat jamoalari ham muhim rol o‘ynaydi. Mehnat jamoalari o‘z xodimlarini ijtimoiy jihatdan qo‘llab-quvvatlashi quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshiriladi: ♦ mehnat jamoasi tomonidan ijtimoiy himoya qilish uchun huquqiy sharoitlarning yaratilishi; ♦ iqtisodiy ahvoli nochor xodimlarga vaqtinchalik yordam ko‘rsatish; ♦ yaxshi ishlagan xodimlarga turli imtiyozlar yaratish; ♦ xodimlarning mehnat sharoitlarini yaxshilash, ishlab chiqarishni insonparvarlashtirish; ♦ xodimlarni imtiyozli asosda uy-joy bilan ta’minlash; ♦ xodimlarning malakasini oshirish, yangi ixtisoslikka o‘qitish bilan bog‘liq xarajatlar; ♦ korxona xodimlarning sog‘lig‘ini mustahkamlash: a) tibbiy xizmat ko‘rsatishni tashkil etish yoki tibbiy sug‘urta qilish; b) og‘ir mehnat sharoitda ishlaydiganlarga turli imtiyozlar yaratish; v) xodimlarning dam olish va hordiq chiqarishni tashkil etish bilan bog‘liq xarajatlar qilish. Endilikda aholini ijtimoiy himoyalash, uning samarasini oshirishning quyidagi muhim vazifalarini amalga oshirish maqsadga muvofiq bo‘ladi: Ilmiybaza.uz ♦ iqtisodiyotni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash asosida barqaror va mutanosib o‘sishini ta’minlash; ♦ davlat mablag‘lari bilan bir qatorda mehnat jamoalari, jamoat va hayriya tashkilotlari va jamg‘armalarining mablag‘larini keng jalb qilish; ♦ odamlarning kuch va qobiliyatlari to‘lato‘kis faollashuvini ta’minlashga qodir bo‘lgan kuchli mexanizmni vujudga keltirish; ♦ xususiy mulk miqiyoslarini kengaytirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishini rag‘batlantirish; ♦ aholining daromadlari va turmush darajasida asossiz katta farqlarga yo‘l qo‘ymaslik. Jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni ta’minlaydigan o‘rta mulkdorlar qatlamini shakllantirish; ♦ kambag‘allikka, qashshoqlikka qarshi kurash. Aholining eng muhtoj qatlamining davlat tomonidan qo‘llabquvvatlanishini kuchaytirish. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Oliy Majlisga murojaatnomasida “Ayni vaqtda nogironligi bo‘lgan bolalar va ularning oila a’zolarini, boquvchisini yo‘qotganlarni o‘n olti yoshgacha ijtimoiy muhofaza qilish masalasi doimo e’tiborimiz markazida turishi kerak. Umrini nogiron farzandiga qarash, uni parvarish qilishga bag‘ishlagan onalar uchun alohida ijtimoiy nafaqa turini joriy etamiz”23,-deb ta’kidlagan. 15.6. Ijtimoiy xizmatlar soxalarining rivojlanishi. Iqtisodiyotning jadal rivojlanishi mamlakatda tub ijtimoiy islohotlarni amalga oshirishga va ijtimoiy sohada katta yutuqlarga erishishga zamin yaratdi. 1997 yildan boshlab mamlakatimizda ta’lim tizimida islohotlar amalga oshirila boshlandi. 1997-2010 yillarda keng miqyosda Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi amalga oshirildi. Ushbu dastur doirasida 12 yillik majburiy ta’limga, jumladan, kasb-hunar ta’limiga bosqichmabosqich o‘tildi. Ta’lim tizimining boshlang‘ich bo‘g‘ini maktabgacha ta’lim hisoblanib, 2017 yilda unga 3 yoshdan 6 yoshgacha bolalarning jalb qilinganlik darajasi shu yoshdagi 23 Uzbekistan Respublikasi Prezidenta Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga murojaatnomasi. 2018 yil 28 dekabr.// Xalq so‘zi, 2018 yil 29 dekabr. Ilmiybaza.uz bolalarning 25,4% ni tashkil etadi. 2018yil 1 yanvar holatiga ko‘ra maktabgacha ta’lim muassasalari soni 5186 tani tashkil etdi, ularda 732,9 ming bolalar tarbiyalanmoqda. Bu muassasalarda ishlayotgan pedagog kadrlar soni 63,3 ming kishini, ulardan 21,3% - oliy ma’lumotli, 76,9% - o‘rta maxsus ma’lumotlilarni tashkil etadi24. Maktabgacha ta’lim tizimining jamiyatimiz hayotidagi katta o‘rni va ahamiyatini e’tiborga olib, Maktabgacha ta’lim vazirligini tashkil etildi. Ushbu sohaning moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, jumladan, yaqin 3-4 yilda barcha hududlarda minglab yangi bog‘chalar qurishimiz, ta’lim-tarbiya sifati va darajasini yangi bosqichga ko‘tarish vazifasi belgilangan25. 2018/2019 o‘quv yilida 9648 ta umumta’lim maktablarida 5819,7 ming nafar o‘quvchilar tahsil oldilar. Ko‘plab ota-onalar, o‘qituvchi va o‘quvchilar hamda keng jamoatchilik tomonidan bildirilgan takliflar asosida yurtimizda 11yillik ta’lim qayta tiklandi. Joylardagi o‘qituvchilarga bo‘lgan ehtiyojni qoplash uchun Toshkent viloyatida Chirchiq davlat pedagogika instituta tashkil etildi. Bundan tashqari, 15 ta oliy ta’lim muassasasida tashkil etilgan maxsus sirtqi bo‘limlarda o‘rta maxsus ma’lumotga ega bo‘lgan 5 mingdan ortiq pedagoglar uchun oliy ma’lumot olish imkoniyati yaratildi. Ta’lim tizimidagi innovatsiya va kreativ yondashuvlar asosida Muhammad Xorazmiy va Mirzo Ulug‘bek nomlari bilan ataladigan, aniq fanlar chuqur o‘qitiladigan maxsus maktablar tashkil etildi26. Respublikada akademik litseylar soni 2000 yildagi 46 tadan 2018 yilda 123 taga, kasb hunar kollejlari soni esa mos ravishda 241 tadan 1414 taga yetdi. 2018/2019 o‘quv yili boshida 123 akademik litseylarda 70,8ming o‘quvchilar tahsil olayotgan bo‘lib, 31,6 ming nafar o‘quvchi ta’lim muassasalarini bitirgan. Kasb-hunar kollejlarida shu o‘quv yili boshida 656,3 nafar o‘quvchilar tahsil olayotgan bo‘lib,454,9ming nafar o‘quvchi ta’lim muassasasini bitirgan27. 24 Статистика образования.//. Ш; Ўзбекистонда ижтимоий ривожланиш ва турмуш даражаси. Статистик тўплам 2017 йил.- Т., 2018.-133-134, 137-бетлар. 25 Mirziyoyev Sh.M. Uzbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisga murojaatnomasi. 2017 yil 22 dekabr.//Xalq so‘zi, 2017 yil 23 dekabr. 26 Mirziyoyev Sh.M. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisga murojaatnomasi. 2017 yil 22 dekabr.//Xalq so‘zi, 2017 yil 23 dekabr. 27 Статистика образования.//stat.Uz; Ўзбекистонда ижтимоий ривожланиш ва турмуш даражаси. Статистик тўплам 2017 йил.-Т., 2018.-147-151-бетлар; O‘zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy holati. 2018 yil yanvar-de- kabr.-T., 2019.-.326- Ilmiybaza.uz O‘zbekiston Respublikasida oliy ta’lim tizimida sifat va miqdor jihatdan tub islohotlar yuz bermoqda. Agar 1991yilda oliy ta’lim muassasalarining soni 52 ta bo‘lgan bo‘lsa, 2017 yilda ularning soni 72 tani tashkil etdi (15.6.1-jadval). 15.6.1- jadval Oliy ta’limning asosiy ko‘rsatkichlari (1991-2017yillar28 Oliy ta’lim muassasalarining soni Talabalar soni (ming kishi) Professoro‘qituvchilar soni (ming kishi) Bir o‘qituvchiga to‘g‘ri keladigan talabalar soni 1991y. 52 340,9 1995 y. 58 192,1 19,9 9,6 2000 y. 61 183,6 18,4 10,0 2005 y. 62 278,7 23,1 12,1 2010 y. 65 274,5 23,0 11,9 2016 y. 70 268,3 24,0 11,2 2017y 72 297,7 25,1 11,8 Mamlakatimizda 2017 yil 1 noyabr holatiga 72 ta (oliy harbiy ta’lim muassasalaridan tashqari) oliy ta’lim muassasalari, shu jumladan, 4 ta akademiya,27 ta universitet va ularning 19 ta filiali, 7 ta xorijiy oliy ta’lim muassasasining filiallari hamda 4 ta oliy diniy ta’lim muassasalari va ularning filiallari faoliyat ko‘rsatdi29. 2018 yil 1noyabr holatiga O‘zbekiston Respublikasida 78ta (oliy harbiy ta’lim muassasalaridan tashqari) oliy ta’lim muassasalari va 20 ta filial faoliyat ko‘rsatgan. Mamlakatimizda 2017 yilda yangi ta’lim muassasalarini qurish, mavjudlarini 327-betlar 28 Статистика образования.//stat.Uz;O‘zbekistonda ijtimoiy rivojlanish va turmush darajasi. Statistik to‘plam 2017 yil.-T., 2018.- 157-158, 161-betlardagi ma’lumotlar asosida muallif tomonidan tuzildi 29 Статистика образования.//stat.Uz;O‘zbekistonda ijtimoiy rivojlanish va turmush darajasi. Statistik to‘plam 2017 yil.-T., 2018.- 157-158, 161-betlardagi ma’lumotlar asosida muallif tomonidan tuzildi Ilmiybaza.uz ta’mirlashga alohida e’tibor qaratildi. 12 ta umumta’lim maktabi yangitdan barpo etildi, 320 tasi rekonstruksiya qilindi, 152 ta maktab kapital ta’mirlandi. Shuningdek, 107 ta maktabgacha ta’lim muassasasi rekonstruksiya qilindi va qurildi, 195 ta bog‘cha kapital ta’mirlandi30 Oliy ta’lim tizimini yanada takomillashtirish maqsadida 2017-2021 yillarda oliy ta’lim tizimini kompleks rivojlantirish dasturi qabul qilindi. Yangi tashkil etilgan institut va filiallar hisobidan yurtimizdagi oliy ta’lim muassasalari soni 81taga, hududlardagi filiallar 15 taga, xorijiy universitetlar filiallari 7 taga yetdi. Shular qatorida Olmaliq shahrida Moskva po‘lat va qotishmalar institutining, Toshkent shahrida esa AQShning Vebster universitetining filiallarini tashkil etish bo‘yicha kelishuvlarga erishilganini ta’kidlash lozim. Oliy ta’lim muassasalarida iqtisodiyotning real sektoridagi talab va ehtiyojdan kelib chiqib, sirtqi va kechki bo‘limlar ochildi31. 2017-2021 yillarda O‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasida Ta’lim va fan sohasini rivojlantirish bo‘yicha quyidagi asosiy yo‘nalishlar belgilangan: - uzluksiz ta’lim tizimini yanada takomillashtirish asosida sifatli ta’lim xizmatlari imkoniyatlarini oshirish, yuqori malakali kadrlar tayyorlash; - ta’lim muassasalarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash yuzasidan aniq maqsadga qaratilgan chora-tadbirlarni ko‘rish; - maktabgacha ta’lim muassasalari tarmog‘ini kengaytirish, bolalarning maktabgacha ta’lim bilan qamrab olinishini jiddiy oshirish va uning qulayligini ta’minlash, pedagog va mutaxassislarning malaka darajasini yuksaltirish; - umumiy o‘rta ta’lim sifatini tubdan oshirish, muhim va talab yuqori bo‘lgan fanlarni chuqurlashtirilgan tarzda o‘rganish; - bolalarni sport bilan ommaviy tarzda shug‘ullanishga, ularni musiqa hamda san’atga jalb qilishni kuchaytirish; 30 Uzbekistan Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga murojaatnomasi. 2017 yil 22 dekabr.//Xalq so‘zi, 2017 yil 23 dekabr 31 Uzbekistan Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga murojaatnomasi. 2017 yil 22 dekabr.//Xalq so‘zi, 2017 yil 23 dekabr Ilmiybaza.uz - kasb-hunar kollejlari o‘quvchilarini tayyorlash hamda ishga joylashtirish borasidagi ishlarni takomillashtirish; - ta’lim va o‘qitish sifatini baholashning xalqaro standartlarini joriy etish asosida oliy ta’lim muassasalari faoliyatining sifati hamda samaradorligini oshirish32. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev Oliy Majlisga 2018yil 28dekabrda qilgan murojaatnomasida “Xalqimizda “ta’lim va tarbiya beshikdan boshlanadi” degan hikmatli bir so‘z bor. Faqat ma’rifat insonni kamolga, jamiyatni taraqqiyotga yetaklaydi. Shu sababli, ta’lim sohasidagi davlat siyosati uzluksiz ta’lim tizimi prinsipiga asoslanishi, ya’ni, ta’lim bog‘chadan boshlanishi va butun umr davom etishi lozim. Rivojlangan mamlakatlarda ta’limning to‘liq sikliga investitsiya kiritishga, ya’ni, bola 3 yoshdan 22 yoshgacha bo‘lgan davrda uning tarbiyasiga sarmoya sarflashga katta e’tibor beriladi. Chunki ana shu sarmoya jamiyatga 15-17 barobar miqdorda foyda keltiradi. Bizda esa bu ko‘rsatkich atigi 4 barobarni tashkil etadi. Binobarin, inson kapitaliga e’tiborni kuchaytirishimiz, buning uchun barcha imkoniyatlarni safarbar etishimiz shart”33-deb ta’kidlagan. Ushbulardan kelib chiqib, quyidagi vazifalar belgilandi: - bolalarni maktabgacha ta’lim bilan qamrab olish darajasini bugungi 34 foizdan 2019 yilda 44 foizga yetkazish; - umumiy o‘rta ta’lim tizimini bugungi kun talablari asosida tashkil etish, farzandlarimiz har tomonlama kamol topishi uchun barcha sharoitlarni yaratish; - xususiy maktablar tashkil etish, davlat-xususiy sheriklik imkoniyatlaridan keng foydalanish; - oliy ta’lim tizimida tahsil olish uchun teng imkoniyat yaratishga qaratilgan ishlarni yanada kuchaytirish; - 2019 yilda mamlakatimizda bitiruvchilarni oliy ta’lim bilan qamrab olish 32 2017-2021 yillarda O‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘na- lishi bo‘yicha harakatlar strategiyasi //O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti- ning “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi farmoni, 2017 yil 7fevral. 1-ilova. 33 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga murojaatnomasi. 2018 yil 28 dekabr.// Xalq so‘zi, 2018 yil 29 dekabr Ilmiybaza.uz darajasini 20 foizga yetkazish va kelgusi yillarda oshirib borish; - oliy o‘quv yurtlari nufuzini oshirish, nodavlat ta’lim maskanlari sonini ko‘paytirib, sohaga yuqori malakali kadrlarni jalb etish va raqobatni kuchaytirish; - yoshlarimizga bir vaqtning o‘zida bir nechta oliy o‘quv yurtiga hujjat topshirish imkoniyatini berish; - oliy ta’lim muassasalariga real imkoniyatlardan kelib chiqqan holda, qabul kvotalarini mustaqil belgilash tizimini joriy etish; - bakalavriat yo‘nalishida tahsil olayotgan talabalarga xorijda o‘qishni davom ettirish imkoniyatlarini yanada kengaytirish; - oliy ta’lim muassasalarida ilmiy salohiyatni yanada oshirish, ilmiy va ilmiy- pedagog kadrlar tayyorlash ko‘lamini kengaytirish; - har bir ishlab chiqarish sohasida tarmoq ilmiy-tadqiqot muassasalari, konstruktorlik byurolari, tajriba-ishlab chiqarish va innovatsion markazlar bo‘lishini ta’minlash; - mamlakatimizda investitsiyalarni faqatgina iqtisodiyot tarmoqlariga emas, balki ilmiy ishlanmalar “nou-xau”lar sohasiga ham keng jalb qilish34. O‘zbekiston Respublikasida 1998 yilda Sog‘liqni saqlash tizimini isloh qilish davlat dasturi, Onalar va bolalar skriningi (1998 y.), Sog‘lom avlod (2000 y.), Onalik va bolalikni saqlash (2001 y.), Homiylar va shifokorlar yili (2006 y.), Yoshlar yili (2008 y.), Barkamol avlod yili (2010 y.), Mustahkam oila yili (2012 y.), Obod turmush yili kabi davlat dasturlari, Salomatlik dasturlari, shuningdek, ayollar va yosh avlod salomatligini mustahkamlashga yo‘naltirilgan ko‘plab chora-tadbirlar qabul qilinib, amalga oshirildi va amalga oshirilib kelinmoqda. Mamlakatimizda sog‘liqni saqlash tizimini isloh qilish jarayonida ko‘p sarf- xarajat talab etadigan va hamma vaqt ham samarali bo‘lmagan statsionar tibbiy yordamdan ambulatoriya-poliklinika va profilaktika tibbiyotiga ustuvor ahamiyat berilmoqda. Qishloq joylarda yaxshi samara bermayotgan feldsher-akusherlik punktlari o‘rniga qishloq vrachlik punktlari (QVP) tashkil etildi. Respublikamizda 34 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga murojaatnomasi. 2018 yil 28 dekabr.// Xalq so‘zi, 2018 yil 29 dekabr Ilmiybaza.uz barcha viloyat, shaxar, tumanlarini qamrab olgan shoshilinch tibbiy yordam tashkil etish tizimi, onalik va bolalikni muhofaza qilish bo‘yicha yuksak samarali zamonaviy tibbiyot muassasalarining mustahkam tizimi yaratildi. Natijada 1991- 2017 yillarda umumiy o‘lim ko‘rsatkichi 20 foizga, onalar va chaqaloqlar o‘limi 3,1 barobar kamaydi. O‘rtacha umr ko‘rish davomiyligi 1995 yilga nisbatan 4,6 yilga oshdi va bugungi kunda 73,7 yilni tashkil etmoqda. 2018 yil 1 yanvar holatiga ko‘ra O‘zbekistanda 5296 ambulatoriya-poliklinika muassasalari faoliyat yuritmoqda. Ularning soni 1991 yilga (3027) nisbatan 1,7 barobardan ziyodga o‘sdi. Kasalxonalar oni esa 1991 yildagi 1388 tadan 2017yilda 1135taga kamaydi. 2016 yilda ambulatoriya-poliklinika muassasalarining quvvati 1991 yildagiga nisbatan 46%ga oshdi. Agar 1991yilda ambulatoriya-poliklinika muassasalari bir smenada 282,2 ming kishini qabul qilgan bo‘lsa, 2017yilga kelib bu ko‘rsatkich 405,3 ming kishiga yetdi. Samarasiz kasalxona koykalarini oqilonalashtirish natijasida ularning soni 1991yildagiga nisbatan 49%ga, har 10000 kishi hisobiga esa 67%ga qisqardi. Tahlil davrida vrachlar soni 75 ming nafardan 85,4ming kishiga, ya’ni 12,7%ga, o‘rta tibbiyot xodimlar soni esa 242,2 ming kishidan 348,2 ming kishiga, ya’ni 43,7%ga ko‘paydi35. Buning natijasida ko‘plab xavfli kasalliklar bilan og‘rish holatlari, eng muhimi onalar va go‘daklar o‘limi kamaydi. Difteriya, paratif, poliomiyelit, bezgak kasalliklariga chalinish holatlariga butunlay barham berildi. 2017-2021 yillarda O‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasida sog‘liqni saqlash tizimini takomillashtirish borasida quyidagi yo‘nalishlar belgilangan: - sog‘liqni saqlash sohasini, tez va shoshilinch tibbiy yordam tizimini yanada isloh qilish, aholi o‘rtasida sog‘lom turmush tarzini shakllantirish, tibbiyot muassasalarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash; - oila salomatligini mustahkamlash, onalik va bolalikni muhofaza qilish, chaqaloqlar va bolalar o‘limini kamaytirish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlarni 35 Система здравоохранения в Республике Узбекистан// statUz; Uzbekistonda ijtimoiy rivojlanish va turmush darajasi. Statistik to‘plam 2017 yil.-T., 2018.-99-100-betlar. Ilmiybaza.uz yanada keng amalga oshirish; - pensionerlar, nogiron, yolg‘iz keksalar, aholining boshqa ehtiyojmand toifalariga tibbiy-ijtimoiy yordam ko‘rsatish tizimini yanada rivojlantirish va takomillashtirish; - farmatsevtika sanoatini yanada rivojlantirish, aholi va tibbiyot muassasalarining arzon, sifatli dori vositalari va tibbiyot buyumlari bilan ta’minlanishini yaxshilash; - aholi o‘rtasida kasallanish ko‘rsatkichlari pasayishini va umr uzayishini ta’minlash36. Ushbu tadbirlarni amalga oshirish borasida78 ta tuman tibbiyot birlashmasini, 7 ta shahar va 2 ta viloyat ko‘ptarmoqli tibbiyot markazini qayta qurish, tez tibbiy yordam xizmatini 1200 ta maxsus avtotransport bilan ta’minlash rejalashtirilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 7 dekabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi sog‘liqni saqlash tizimini tubdan takomillashtirish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar to‘g‘risida“gi PF-5590-sonli Farmoniga binoan quyidagilar O‘zbekiston Respublikasi sog‘liqni saqlash tizimini isloh qilishning eng muhim yo‘nalishlari deb belgilangan: sog‘liqni saqlash sohasidagi milliy qonunchilikni uni unifikatsiyalash hamda tibbiy xizmat sifatini oshirish va bemorlar huquqlarini himoya qilish, shuningdek, tibbiyot xodimlarining mas’uliyati va himoyalanganligini kuchaytirishga qaratilgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir qiluvchi qonunlarni qabul qilish orqali takomillashtirish; jahon standartlari asosida menejment va tibbiy xizmatlar sifatini boshqarishning eng namunali amaliyotlarini joriy etishni ta’minlaydigan zamonaviy boshqaruv tizimini va hududlarda sog‘liqni saqlashni tashkil etishning «klaster» modelini shakllantirish, tibbiyot va farmatsevtika muassasalarini akkreditatsiya qilish, shifokorlik va farmatsevtik faoliyatni litsenziyalash tizimini joriy etish; tibbiyot sohasini moliyalashtirish tizimini takomillashtirish, davlat tomonidan kafolatlangan bepul tibbiy yordam hajmini belgilash, tibbiy xizmatlar uchun klinik- 36 2017-2021 yillarda Uzbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘na- lishi bo‘yicha harakatlar strategiyasi //Uzbekistan Respublikasi Prezidenti- ning “Uzbekistan Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi farmoni, 2017 yil 7fevral. 1-ilova. Ilmiybaza.uz xarajat guruhlari bo‘yicha «har bir davolangan holat» uchun to‘lash tizimini hamda kishi boshiga moliyalashtirishning yangi mexanizmlarini joriy etish, shuningdek, majburiy tibbiy sug‘urtani bosqichma-bosqich joriy etish; tibbiy yordamning samaradorligi, sifati va ommabopligini oshirish, shuningdek, tibbiy standartlashtirish tizimini shakllantirish, tashxis qo‘yish va davolashning yuqori texnologik usullarini joriy etish, patronaj xizmati va dispanserizatsiyaning samarali modellarini yaratish orqali sog‘lom turmush tarziniqo‘llab-quvvatlash va kasalliklarni profilaktika qilish; tibbiy genetikani, ayollar va bolalarga shoshilinch va ixtisoslashgan tibbiy yordamni rivojlantirish asosida, zamonaviy skrining dasturlarini joriy etish, «Ona va bola» hududiy ko‘p tarmoqli tibbiyot majmualari va ma’lumotlar tizimlarini shakllantirish asosida onalik va bolalikni muhofaza qilish tizimini takomillashtirish; xususiy sog‘liqni saqlash tizimi, davlat-xususiy sherikligini va tibbiy turizmni rivojlantirish, sog‘liqni saqlash sohasiga investitsiyalarni keng jalb etish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish va raqobat muhitini yaxshilash; farmatsevtika tarmog‘ini yanada rivojlantirish, narx shakllanishi mexanizmlarini takomillashtirish, dori vositalari, tibbiy texnika va buyumlar ishlab chiqarish hajmi va turlarini kengaytirish; tibbiy kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirishning samarali tizimini shakllantirish, tibbiyot fanini rivojlantirish, shu jumladan, tibbiyot ilmiy va ta’lim muassasalarini xalqaro standartlar bo‘yicha sertifikatlashtirish (akkreditatsiyadan o‘tkazish) zamonaviy ta’lim dasturlari, usul va texnologiyalarini joriy etish asosida; «elektron sog‘liqni saqlash» tizimini keng joriy etish, yagona milliy standartlar asosida integratsiyalashgan axborot tizimlari va ma’lumotlar bazasi majmuasini yaratish37. O‘zbekiston Rspublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev Oliy Majlisga murojaatnomasida xalqimiz genofondini mustahkamlash maqsadida tibbiy 37 Uzbekistan Respublikasi Prezidentining“O‘zbekiston Respublikasi sog‘liq- ni saqlash tizimini tubdan takomillashtirish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar to‘g‘risida“gi PF-5590-sonli Farmoni. 2018 yil 7 dekabr.//Xalq so‘zi, 2018 yil 7 dekabr Ilmiybaza.uz xizmatlar sifatini yaxshilash va ko‘lamini kengaytirish borasida quyidagi vazifalarni amalga oshirish vazifalarini belgilab berdi: - tibbiy-ijtimoiy yordam ko‘rsatish jarayonida davlat-xususiy sheriklik munosabatlarini kengaytirish. Davlat tomonidan ko‘rsatiladigan tibbiy xizmatlar doirasi belgilanib, pullik va bepul davolanish o‘rtasida aniq chegara o‘rnatish; - davlat shifoxonalarini moliyalashtirish tizimini takomillashtirish; - nufuzli xorijiy oliy ta’lim muassasalari bilan hamkorlikni kuchaytirish; 2019yilda Rossiya, Janubiy Koreya, Germaniya, Italiya tibbiyot institutlari bilan qo‘shma fakultet va filiallar ochish bo‘yicha amaliy choralarni ko‘rish; - aholi o‘rtasida onkologik kasallikka qarshi kurash tizimini takomillashtirish; - ko‘payib borayotgan bir qator jiddiy kasalliklar profilaktikasi bo‘yicha xalqaro institutlar, nufuzli xorijiy shifoxonalar bilan hamkorlikni yo‘lga qo‘yish; - xalqimiz genofondini saqlash uchun homilador ayollar va bolalarning ovqatlanish ratsioni bo‘yicha amaldagi me’yorlarni xalqaro standartlar asosida qayta ko‘rib chiqish38. Mustaqillik yillarida uy-joy kommunal xo‘jalik sohasi ham rivoj topdi. Mustaqillikning dastlabki yillarida amalga oshirilgan “Kichik” xususiylashtirish natijasida 96 foizdan ziyod oila ilgari davlat tasarrufida bo‘lgan uy-joylarni shaxsiy mulk qilib olishdi. Aholining uy-joy bilan ta’minlanish darajasi 1990 yilda xar bir kishiga 12,1 kvadrat metrni tashkil etgan bo‘lsa, 2017 yilda bu raqam 15,7 kvadrat metrga yetdi yoki 29,7%ga ortdi. Respublikadagi oilalarning qariyb 77,4 foizi alohida uy va kottejlarda istiqomat qilmoqda. Ta’kidlash joizki, qishloq aholisi turmush sharoitlarini yaxshilash, ularni shahar hayot sharoitlariga yaqin- lashtirish maqsadida keyingi yillarda qishloq joylarda namunaviy loyihalar asosida xususiy uy-joylarni qurish bo‘yicha dastur amalga oshirilmoqda. 2017 yilda imtiyozli ipoteka kreditlari asosida arzon uy-joylar qurish loyihasini amalga 38 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga murojaatnomasi.2018 yil 28 dekabr.//Xalq so‘zi, 2018 yil 29 dekabr. Ilmiybaza.uz oshirishga kirishdik. Shahar va qishloqlarimizda jami 3,5 million kvadrat metrdan ziyod namunaviy uylar va ko‘p qavatli uy-joylar barpo etildi. Bu raqam 2007 yilga nisbatan 20 barobar, namunaviy uy-joylar qurish dasturi boshlangan 2010 yilga nisbatan 3,5 barobar, 2014 yilga nisbatan esa 2 barobar ko‘pdir. Mamlakatimizda keyingi 25 yil davomida birinchi marta aholi uchun arzon, barcha qulayliklarga ega bo‘lgan ko‘pqavatli uy-joylar qurish boshlandi. 2017 yilning o‘zida 800 ming kvadrat metrdan ziyod ana shunday uy-joylar qurib foydalanishga topshirildi. Birgina Toshkent shahrining o‘zida 420 ming kvadrat metr ko‘pqavatli uy-joy fondi foydalanishga topshirildi. Bu o‘tgan yilga nisbatan qariyb 3 barobar ko‘pdir39. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Oliy Majlisga murojaatnomasida aholi turmush sharoitini yaxshilash, uni munosib turar joy bilan ta’minlash, xalqimiz farovonligini oshirish borasida quyidagi vazifalarni belgilab berdi: - arzon uy-joylar qurish dasturini izchil davom ettirish. Namunaviy uylarning loyihalarini takomillashtirish, energiyani tejaydigan texnologiyalarni qo‘llash, zamonaviy va arzon qurilish materiallaridan foydalanishga alohida ahamiyat berish; - ayni paytda yurtimizdagi 34 mingdan ortiq ko‘p qavatli uylarning aniq holatini yana bir bor o‘rganib, bu masala bo‘yicha amaliy choralar ko‘rish; - ko‘p qavatli uy-joy fondini to‘liq xatlovdan o‘tkazishni ta’minlash. Dunyodagi yirik megapolislarning bu bo radagi tajribasini o‘rgangan holda, renovatsiya dasturini, ya’ni, eskirib qolgan ko‘p qavatli uylar o‘rnida eng zamonaviy sharoitga ega bo‘lgan yangi uylar qurish dasturini ishlab chiqish;40 - 2019 yildan boshlab kommunal xo‘jalik tarmog‘ida davlat-xususiy sheriklik bo‘yicha investorlar bilan hamkorlikda ishlashni boshlash. Uy-joy mulkdorlari shirkatlarida ma’muriy xarajatlarni kamaytirish uchun professional boshqaruv kompaniyalari faoliyatini qo‘llab-quvvatlash; 39 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga murojaatnomasi.2017 yil 22 dekabr.//Xalq so‘zi, 2017 yil 23 dekabr. 40 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga murojaatnomasi.2017 yil 22 dekabr.//Xalq so‘zi, 2017 yil 23 dekabr. Ilmiybaza.uz - 2019 yilda aholini markazlashgan tarmoqlar orqali toza ichimlik suvi bilan ta’minlash darajasini hozirgi 65 foizdan 75 foizga yetkazish; - Vazirlar Mahkamasi tomonidan ichimlik suvi ta’minoti va kanalizatsiya tizimini rivojlantirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar ishlab chiqish283. Ijtimoiy sohaning rivojlanishi ko‘p jihatdan uni moliyalashtirishga bog‘liqdir. Har yili Davlat budjeti xarajatlarining oltmish foizga yaqini ijtimoiy sohaga yo‘naltirilmoqda. Aholi hayot sharoitlarini yaxshilash, turmush farovonligini yanada oshirish maqsadida ijtimoiy sohaning istiqboldagi rivojlantirilishi makroiqtisodiy barqarorlikni va izchil yuqori iqtisodiy o‘sish sur’atlarini ta’minlash, iqtisodiyotni tarkibiy jihatdan o‘zgartirish va diversifikatsiya qilishni chuqurlashtirish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash asosida mamlakatimiz iqtisodiyotining raqobatdoshligini oshirish bilan uzviy bog‘liqdir. Asosiy tayanch tushunchalar Ijtimoiy soha, ijtimoiy xavfsizlik, ijtimoiy tahdid, davlatning ijtimoiy siyosati, ijtimoiy-madaniy maqsadlarga davlat xarajatlari, aholini ijtimoiy himoyasiga xarajatlar, hayot kechirish minimumi, eng kam ish haqi, yuqori narx, ishsizlik, eng kam pensiya, sog‘liqni saqlashga xarajatlar, kambag‘allik, qashshoqliq. Mustahkamlash uchun savollar 1. Ijtimoiy soha nima va u qanday tarkibiy tuzilishga ega? 2. Ijtimoiy xavfsizlik deganda nimani tushunasiz? 3. Ijtimoiy tahdid nima va u qanday tarkibga ega? 4. Davlat ijtimoiy siyosatining mohiyati nimadan iborat va ijtimoiy xavfsizlikni ta’minlashda qanday rol o‘ynaydi? 5. Ijtimoiy sohani davlat tomonidan tartibga solishning zarurati nimalar bilan bog‘liq? 6. O‘zbekistonda davlat ijtimoiy siyosatining asosiy yo‘nalishlari nimalardan iborat? Ilmiybaza.uz 7. Davlatning bandlik siyosatining maqsadi va amalga oshirish yo‘nalishlarini tushuntirib bering? 8. Mehnat bozori davlat tomonidan qanday tartibga solinadi? 9. O‘zbekistonda aholining ish bilan bandligini oshirish uchun qanday tadbirlar amalga oshirilmoqda? 10. Davlatning daromadlar siyosati deganda nimani tushunasiz va ijtimoiy xavfsizlikni ta’minlashda qanday ahamiyatga ega? 11. Kam ta’minlangan aholini ijtimoiy himoyalash xavfsizlikni ta’minlashda qanday ahamiyatga ega? 12. Ijtimoiy xizmatlar sohalarini rivojlantirishning ijtimoiy xavfsizlikni ta’minlashdagi ahamiyati va rolini tushuntirib bering. O‘zbekistonda ijtimoiy rivojlanishni t a’minlashning asosiy yo‘nalishlarini tushuntirib bering