1 IJTIMOIY SOHADAGI ISLOHOTLARNI CHUQURLASHTIRISH Reja: 1. O‘zbekistonda aholi bandligi ta’minlash va real daromadlarni izchil oshirilishi bo‘yicha olib borilayotgan islohotlar. 2. Mamlakatimizda aholini ijtimoiy himoya qilish va sog‘liqni saqlash tizimini takomillashtirish, xotin-qizlarning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirish borisida olib borilayotgan islohotlar. 3. Arzon uy-joylar barpo etish bo‘yicha maqsadli dasturlarni amalga oshirish, aholining hayot sharoitlari yaxshilanishini ta’minlovchi yo‘l-transport, muhandislik- kommunikatsiya va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish hamda modernizatsiya qilishdagi ustuvor vazifalar. 1. O‘zbekistonda aholi bandligi ta’minlash va real daromadlarni izchil oshirilishi bo‘yicha olib borilayotgan islohotlar. Har qanday iqtisodiyotning bosh masalasi inson va uning ehtiyojlarini qondirishdan iborat. Bu albatta insonning jamiyatdagi o‘rni, ishlab chiqarilgan moddiy ne’matlarni taqsimlash munosabatlariga bog‘liq bo‘ladi. Mamlakat iqtisodiyotining rivojlanish darajasi ishlab chiqarishning holatiga ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘lsa ham, taqsimot masalasi ham o‘ziga xos muhim o‘rin tutadi. Taqsimlash – bu har bir xo‘jalik yurituvchi sub’ektning ishlab chiqarilgan mahsulotdagi ulushini aniqlash jarayonidir.1 1Макроэкономика: учебник для вузов / Л.П. Кураков, М.В. Игнатьев, А.В. Тимирясова и др.; Изд-во ИАЭП, 2017. – 336 с. 2 O‘zbekistonda shakllantirilayotgan ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyoti ommaviy farovonlikni mo‘ljal qilib oladi. Unga erishish uchun bozor mexanizmiga xos vositalar ishlatiladi. Hozirgi zamon iqtisodiyoti yuksak rivojlangan texnika- texnologiya, sifatli ish kuchi va taraqqiy etgan menejmentga asoslangani uchun farovonlikni ta’minlaydigan yuqori mehnat unumdorligiga erishadi. Yuksak ishlab chiqarishga asoslangan iqtisodiyotda insonparvarlik prinsiplari amal qilishi uchun zamin yuzaga keladi. Ammo farovonlikni ta’minlash insoniylik bilan bir qatorda jamiyatning iqtisodiy tizimida ham sifat o‘zgarishlari bo‘lishini talab etadi. Hozirgi kunda bunga mulkning demokratlashuvi natijasida – ko‘p xil mulkchilik negizida ish tutish bilan erishiladi. Bu yerda asosiy jihat – mulksizlarning mulkdorlarga aylanishidir. Hozirgi kunda ish kuchi sohiblari boshqa mulk egalariga ham aylanmoqdalar Yuqorida aytilganidek, bozor iqtisodiyoti sharoitidagi taqsimot qonuniga muvofiq iqtisodiyot sub’ektlarining daromadi ularga qarashli resurslarning miqdori va samarali ishlatilishiga qarab belgilanadi. Bunga binoan olingan daromadlar ishlab chiqarish omillari daromadlari yoki bozor daromadlari hisoblanadi va har bir omil o‘z egasiga alohida daromad keltiradi. Ishchi kuchi egasi ish haqi, kapital egasi foyda, ko‘chmas mulk egasi renta, pul egasi foiz, aksiya egasi divident shaklida daromad oladi. Taqsimot qonuniga ko‘ra, daromadlar ekvivalent ya’ni babbaravar, tengma-tenglik tamoyiliga asoslanishi – har bir sub’ekt o‘z qo‘lidagi ishlab chiqarish omili yordamida tovar va xizmatlar yaratishga qo‘shgan hissasiga qarab daromad olishi kerak. Bunday daromadlar iqtisodiyotda bozor daromadlari deb ataladi. Bu asosiy daromad turi bo‘lsada u yagona daromad emas, undan tashqari bozor tamoyillari emas, balki insonparvarlik qoidalariga asoslangan nobozor daromadlari ham bo‘ladi. Bozor daromadlari olinish usuliga va shakllanish manbalariga ko‘ra farqlanadi. O‘z olinish usuliga ko‘ra daromadlar mehnatga asoslangan va mehnatsiz topilgan daromadlarga bo‘linadi. Ish haqi, foyda kabi daromadlar mehnatga asoslangan daromadlar, deb hisoblansa, qo‘yilmalar uchun foiz, meros kabi daromadlar mehnatsiz daromadlar jumlasiga kiradi. Shakllanish manbalariga ko‘ra daromadlar 3 ish haqi, mulkdan kelgan daromadlarva ijtimoiy to‘lovlarga bo‘linadi. Mulkdan kelgan daromadlar sirasiga foyda, renta, foiz, divident daromadlari mansubdir. Ijtimoiy to‘lovlar bilan bog‘liq daromadlar pensiya, stipendiya va hokazolardan iborat. Aholi daromadlari darajasini aniqlashda nominal, ixtiyorida bo‘lgan va real daromad tushunchalaridan foydalaniladi. Nominal daromad – aholi tomonidan ma’lum vaqtda pul shaklida olgan daromadlarining miqdori. Ixtiyordagi daromad – nominal daromaddan soliqlar va turli majburiy to‘lovlar chiqarib tashlangandan so‘ng, aholi ixtiyorida shaxsiy iste’mol va jamg‘arish uchun qoladigan daromad. Real daromad – aholining ixtiyorida qolgan daromadga qancha tovar va xizmatlar sotib olishi bilan aniqlanadi, daromadning xarid qobiliyatini anglatadi yoki real daromad – bu iste’mol etiladigan tovar va xizmatlarda ifoda etilgan daromad bo‘lib, muayyan narx-navo sharoitida pul daromadlariga bozorda nima berilishini bildiradi.2 Real daromad ikki narsaga bog‘liq bo‘ladi. A) qo‘lda mavjud bo‘lgan pul daromadining yoki aholi ixtiyorida qolgan daromadning miqdoriga teng. b) pul birligining xarid qobiliyati.3 Bu bozorda narxga bog‘liq bo‘ladi, ya’ni narx qimmatlashsa u kamayadi, narx arzonlashsa ortadi. Bugungi kunda rivojlanayotgan mamlakatlarda ishlab chiqarishni o‘sishi, aholining turmush darajasi ko‘tarilayotganligiga qaramay, eng boy va eng kambag‘allar o‘rtasidagi tafovut oshib bormoqda. Aholi daromadlarini munosib ravishda taqsimlashda aholini ish bilan ta’minlash asosiy vazifalarni bajaradi. Chunki aholining ish bilan ta’minlanganligi uy xo‘jaligidagi daromadlarini oshirishilishiga hizmat qiladi, bu esa o‘z o‘rnida aholining turmush farovonligini oshirishiga ta’sir qiladi. O‘bekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi ma’lumotlariga ko‘ra 2017 yilda ishga joylashtirishga muhtoj mehnat bilan band 2 Макроэкономика: учебник для вузов / Л.П. Кураков, М.В. Игнатьев, А.В. Тимирясова и др.; Изд-во ИАЭП, 2017. – 336 с. 3 Макроэкономика: учебник для вузов / Л.П. Кураков, М.В. Игнатьев, А.В. Тимирясова и др.; Изд-во ИАЭП, 2017. – 336 с. 4 bo’lmagan aholi soni (ishsizlar) 837,0 ming kishini, iqtisodiy faol aholiga nisbatan ishsizlik darajasi esa 5,8 % ni tashkil etdi. O’z o’rnida, 2017 yil dekabr oyi ohirida ishsiz sifatida mehnat organlarida ro’yxatdan o’tgan ishsizlar soni 14,4 ming kishini tashkil etib, 2016 yilga nisbatan 2,9 martaga o’sgan. Dastlabki ma’lumotlarga ko‘ra, 2018 yilning yanvar-dekabr oylarida aholi umumiy daromadlari 286,3 trln. so‘mni tashkil etdi va 2017 yilning mos davriga nisbatan 110,3% real o‘sish sur’atiga erishildi (1-rasm). 1-rasm. 2018 yilning yanvar-dekabr holatiga O‘zbekiston Respublikasida aholi umumiy daromadlarining o‘sish sur’atlari(2017 yilning mos davriga nisbatan, %)4 Aholi jon boshiga o‘rtacha umumiy daromadlari bo‘yicha Toshkent shahrida (11 mln 728,5 ming so‘m) hamda Navoiy (7 mln 999,5 ming so‘m), Buxoro (6 mln 158,9 ming so‘m), Toshkent (5 mln 655,7 ming so‘m) va Xorazm (5 mln 320,2 ming so‘m) viloyatlarida o‘rtacha respublika darajasidan yuqori ko‘rsatkichlari qayd etilganligi kuzatildi. Aholi jon boshiga daromadlarning eng quyi ko‘rsatkichlari esa Namangan (3 mln 827,2 ming so‘m) viloyatida qayd etildi. Aholi jon boshiga umumiy daromadlarning eng yuqori real o‘sishi Xorazm viloyatiga (14,1%) to‘g‘ri keladi. Shuningdek, Surxondaryo (13,6%), Buxoro va Samarqand (11,7%), Namangan (11,0%), Qashqadaryo (10,4%), Andijon (10,1%) viloyatlarida hamda Qoraqalpog‘iston Respublikasi (10,7%) aholi jon boshiga umumiy daromad ko‘rsatkichlarining real o‘sishi respublika darajasidan yuqorini tashkil etgan. Aholining umumiy daromadlari hajmining sezilarli darajada o‘sishi asosan umumiy daromadlar tarkibida 65,0% ulushga ega bo‘lgan mehnat faoliyatidan olingan daromadlar (yollanma ishchilarning daromadlari va mustaqil ravishda band bo‘lishdan olingan daromadlar) va 28,6 % ni tashkil etuvchi transfertlardan olingan daromadlarning sezilarli o‘zgarishi hisobiga yuzaga kelgan.5 Quyida keltirilgan ma’lumotlarga ko‘ra, 2000-2017 yillarda aholi jon boshiga daromadlar, ish haqi va pensiyalarning yildan yilga o‘sib borish tendensiyalarini 4 www.stat.uz Ўзбекистон Республикаси давлат статистика қўмитасининг расмий маълумотлари 5 Халқ сўзи. 2018 йил, 29 октябрь http://xs.uz. 5 kuzatish mumkin. Ammo so‘nggi yillarda daromadlarning tarkibidagi asosiy manbalaridan hisoblangan ish haqi hamda pensiyalarning o‘sish sur’atlari pasaygan bo‘lib, bu holat aholining umumiy daromadlariga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. 1-jadval 2000-2017 yillarda respublika aholisi daromadlari, O‘tgan davr mobaynida aholi jon boshiga daromadlar muntazam ravishda oshib borgan va 2017 yil ma’lumotlari bo‘yicha daromadlar 2000 yildagi darajasiga nisbatan 13,2 marta real oshgan. Shuningdek, ushbu davr oralig‘ida o‘rtacha ish haqi hamda pensiyalar miqdori mos ravishda 24,3 va 18,6 marta ortgani kuzatildi. O‘z navbatida, daromadlar tarkibida mehnat faoliyatidan olingan daromadlarning ulushi 68,5% ni (2010 yilda 71,6 %), transfert shaklida olingan daromadlarning ulushi 25,2 % ni (2010 yilda 24,3 %), mol-mulkdan olingan daromadlarning ulushi 4,1 % ni (2010 yilda 2,3 %), shaxsiy iste’mol uchun o‘zida ishlab chiqarilgan xizmatlardan olingan daromadlarning ulushi esa 2,2 % ni (2010 yilda 1,8 %) tashkil etgan. Rasm-2. O‘zbekiston Respublikasida 2010-2017 yillarda aholi umumiy daromadlarining tarkibi, %.6 Kichik biznes va tadbirkorlik sub’ektlarini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan maqsadli chora-tadbirlarni amalga oshirilishi natijasida aholining kichik tadbirkorlikdan olingan daromadlarning ulushi 2017 yilda 55,7 % ni tashkil etdi (3- rasm). Rasm-4. O‘zbekiston Respublikasida aholi umumiy daromadlari tarkibida, kichik tadbirkorlikdan olingan daromadlar ulushi, %. O‘rtacha oylik nominal hisoblangan ish xaqining o‘tgan yilning mos davriga nisbatan eng yuqori o‘sishi iqtisodiy faoliyat turlarining axborot va aloqa (33,8% 6 www.stat.uz Ўзбекистон Республикаси давлат статистика қўмитасининг расмий маълумотлари 6 ga), sanoat (30,6% ga), bank, sug‘urta, lizing, kredit va vositachilik faoliyatlarida (29,9 % ga), qurilish (29,2% ga) kuzatildi. O‘rtacha ish haqining yuqori miqdori iqtisodiy faoliyat turlarining bank, sug‘urta, lizing, kredit va vositachilik faoliyatida - 3 500,5 ming so‘m (respublikadagi o‘rtacha oylik ish haqiga nisbatan 92,1 %ga yuqori), ahborot va aloqada - 3 347,5 ming so‘m (83,7 % ga), sanoatda - 2 731,1 ming so‘m (49,9 % ga), tashish va saqlashda - 2 507,4 ming so‘m (37,6 % ga), qurilishda - 2 297,3 ming so‘m (26,1 % ga) kuzatildi (2-rasm). 4-rasm. Iqtisodiy faoliyat turlari bo‘yicha o‘rtacha oylik nominal hisoblangan ish haqi (2018 yil yanvar-dekabr)7 Respublika bo‘yicha o‘rtacha real hisoblangan ish haqi 2018 yilning yanvar- dekabr oylarida 1 550,4 ming so‘mni tashkil etib, 2017 yilning mos davriga nisbatan 6,4 % ga o‘sdi. So‘ngi yillarda hukumatimiz tomonidan aholi daromadlari va turmush darajasini yanada oshirish, fuqarolarni ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash maqsadida amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar natijasida aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromadlar, ish haqi va pensiyalar izchil ravishda o‘sib borgani yaqqol namoyon bo‘lmoqda. Hamma ovqatlanishi, kiyinishi, kommunal va boshqa xizmatlar haqini to‘lashi, zarur dori-darmonlarni xarid qilishi lozim va h.k. Bularning bari mahsulotlar savatchasini butlash uchun asos hisoblanadi. Uning ma’lumotlaridan, o‘z navbatida,tirikchilik uchun zarur eng kam miqdorni(iste’mol savatchasining qiymat bahosini) belgilash uchun foydalaniladi.8 Savatcha tarkibi: oziq-ovqat mahsulotlari, nooziq-ovqat tovarlari va xizmatlar 7 www.stat.uz Ўзбекистон Республикаси давлат статистика қўмитасининг расмий маълумотлари 8 Ахмедов Д.Қ., Ишмухаммедов А.Э., Жумаев Қ.Х., Жумаев З.А. макроиқтисодиёт (дарслик) – Т.: ТДИУ, 2004 й. 240 б. 7 Iste’mol savatchasiga kiruvchi tovarlar va xizmatlar to‘plami har bir mamlakatda turlicha. Uning tarkibi davlat darajasida belgilanadi va ko‘plab omillar: tabiiy-iqlim sharoitlari, mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi, oziq-ovqat tovarlarini ishlab chiqarish xususiyatlari, tovarlar va xizmatlarning haqiqatda iste’mol qilinishi va boshqa omillarga bog‘liq bo‘ladi. Odatda iste’mol savatchasi aholining 3 ta asosiy ijtimoiy-demografik guruhi: mehnatga layoqatli aholi, pensionerlar va bolalar uchun ishlab chiqiladi. Ya’ni aholining turli qatlamlari tirikchiligi uchun zarur eng kam miqdorni belgilashda muayyan davrda iste’mol savatchasidagi barcha ne’matlarni iste’mol qilish normalarini aniqlash zarur. Masalan, oddiy fuqaro normal hayot kechirishi uchun har kuni iste’mol qilishi kerak bo‘lgan oziq-ovqat mahsulotlari to‘plami va miqdorini hisoblash. Yoki barcha kommunal xarajatlarni qoplashi uchun oyiga qancha summa zarurligini. Odatda iste’mol savatchasi tarkibiga kishi ularsiz bamaylixotir, sog‘lom yashashi mumkin bo‘lgan tovarlar: tamaki mahsulotlari, alkogolli ichimliklar, delikates (tansiq) mahsulotlar, zeb-ziynat buyumlari kiritilmaydi. Iste’mol savatchasiga qanday xizmatlar kiritiladi Xizmatlar ham inson uchun muhimlik darajasi va hayotiy zarurligiga qarab farqlanishi mumkin. Biroq oziq-ovqat tovarlari yuzasidan bir qarorga kelish masalasi ozmi-ko‘pmi tushunarli bo‘lsa, xizmatlarning zarur to‘plamini belgilashda savollar yuzaga kelishi mumkin. Aholi tirikchiligi uchun zarur eng kam miqdorni belgilashda qanday xizmatlar to‘lovi hisob-kitobga kiritilishi kerak? To‘g‘ri, birinchi navbatda, bular kommunal va transport xarajatlaridir. Ayni vaqtda, inson o‘z hayotiy faoliyatida boshqa, dolzarbligi jihatidan muhim servis turlaridan ham faol foydalanadi: uyali aloqa va internetdan foydalanadi, tibbiy yordam, turli mutaxassislar maslahatlarini oladi. Madaniy-ma’rifiy tadbirlar: teatr, muzeylarga borish xarajatlari ham alohida e’tiborga loyiq. Zero kishi nafaqat jismoniy ehtiyojlarini qondirishi, balki aqliy va ma’naviy-axloqiy jihatdan yetarli darajada rivojlanishi lozim. 8 Shu sababli yuqorida sanab o‘tilganlarning bari ichki iste’mol savatchasini ishlab chiqishda inobatga olinishi lozim degan fikrdamiz. Fikrimizcha, yuqorida sanab o‘tilgan barcha omillar, xorij tajribasining tahlil natijalari bilan birga, iste’mol savatchasini ishlab chiqish aholi daromadlari va aholi turmush farovonligiga ta’sir etuvich asosiy omillardan biri bo‘lib hisoblanadi. 2. Mamlakatimizda aholini ijtimoiy himoya qilish va sog‘liqni saqlash tizimini takomillashtirish, xotin-qizlarning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirish borisida olib borilayotgan islohotlar. Mamlakatnmizda ijtimoiy himoyaga va yordamga muhtoj toifalarga kam ta’minlanganlar, ko‘p bolali onlalar, nogironlar, yolg‘iz qariyalar va boshqalar kiradi. Har qanday tuzum va jamiyatda aholining bunday toifalari u yoki bu darajada uchraydi. Adolatli jamiyat hamisha ularni himoya qilishni o‘z zimmasiga oladi. Shuning uchun ham O‘zbekiston o‘z mustaqilligiga erishganidan keyin kuchli ijtimoiy siyosat yuritdi. Ijtimoiy sohaga muhim e’tibor hozirgi paytda ham davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Ma’lumki, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligining yigirma olti yillik bayramiga tayyorgarlik ko‘rish va uni o‘tkazish to‘g‘risida”gi Qarori qabul qilingan bo‘lib, bu yilgi bayram “Fidoying bo‘lgaymiz seni, O‘zbekiston!” degan bosh g‘oyani o‘zida mujassam etgan tashkiliy-amaliy, ma’naviy-ma’rifiy tadbirlar hamda targ‘ibot-tashviqot ishlari dasturi asosida amalga oshirilyapti. Chunki Qarorda ushbu Dasturni 2017- 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi hamda “Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili” Davlat dasturining ma’no-mazmunidan kelib chiqqan holda tayyorlash belgilangan edi. Bu beshta ustuvor yo‘nalishdan to‘rtinchisida aynan ijtimoiy sohani rivojlantirish ko‘zda tutilgan. U quyidagicha bayon etilgan: Bu borada belgilangan vazifalarni o‘qigan har bir gazetxon ko‘z oldida birinchi galda ana shu yo‘nalishlar bo‘yicha mustaqillik yillarida amalga oshirilgan ulkan ishlar gavdalanadi, albatta. 9 O‘tish davrining O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov tomonidan ishlab chiqilgan, jahonda “O‘zbek modeli” deb nom qozongan beshta tamoyilning to‘rtinchisi aynan aholining murakkab demografik tarkibini hisobga olgan holda kuchli ijtimoiy siyosat yuritishdan iborat qilib belgilangan edi. Hatto, mamlakatimizda amalga oshirilgan islohotlar mohiyati xalqaro ekspertlar tarafidan aynan “ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o‘tish” deb ham nomlandi. Bu bejiz emas edi. Chunki bir ijtimoiy-siyosiy tuzumdan boshqasiga, ayniqsa, unga mohiyatan tamoman zid bo‘lgan ijtimoiy-siyosiy tuzumga o‘tish hamisha murakkab kechadi. Bu aholining muayyan qismi hayotida keskin tarzda aks etadi. Bir tuzumdan ikkinchi tuzumga o‘tayotganda, xususan, eski ishlab chiqarish tizimi, mavjud iqtisodiy integratsiya tabiiy ravishda izdan chiqadi, ularning barini yangidan shakllantirishga to‘g‘ri keladi. Shuningdek, mulkka egalik qilishning shakli o‘zgaradi, davlat korxonalari, hatto, ekin yerlari egalari o‘zgaradi, ishchi kuchi ham bevosita bozor iqtisodiyoti qonuniyatlari asosida qayta taqsimlanadi. Demak, ijtimoiy himoyaga muxtojlar safining o‘zgarib, ya’ni kamayib-ko‘payib turishi ham tabiiy holdir. Shuning uchun bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida aholining himoyaga muhtoj qismini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashning kafolatli tizimi yaratilmas ekan, bu og‘ir ijtimoiy mushkulotlarga olib kelishi mumkin. Mustaqil O‘zbekistonda avval- boshdan bu borada oqilona yo‘l tutildi. Shu sababdan ham mamlakatimizda faol ijtimoiy siyosat olib borilishi natijasida sog‘liqni saqlash tizimida qator islohotlar olib borilmoqda. Mamlakatimizda sog‘liqni saqlash tizimini yanada takomillashtirish, tibbiyot xodimlari mehnatini rag‘batlantirish, davolashning zamonaviy texnologiya va usullarini keng joriy etishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Ayni paytda sog‘liqni saqlash sohasini isloh qilish davlat siyosatining eng muhim yo‘nalishlaridan biriga aylandi. Davlat tomonidan ajratiladigan byudjet mablag‘lari yordamida ishlab chiqarishni rivojlantirish, fan-texnika sohasini taraqqiy ettirish, ijtimoiy ehtiyojlarni qoplash, davlat va jamiyat xavfsizligini ta’minlash masalalari hal etiladi. Shu orqali 10 davlat kam ta’minlangan va yordamga muhtoj bo‘lgan aholi qatlamlarining ijtimoiy himoyalashni ta’minlaydi, iqtisodiyotning ustuvor sohalarini rivojlantirish choralarini ko‘radi. Sog‘liqni saqlash tizimini moliyalashtirishni dasturlashtirish – aholining tibbiy xizmatlarga, dori-darmonlarga va sanitariya-epidemiologik xizmatlarga bo‘lgan talabini me’yor darajasida tashkil etishni asoslash va uning xarajatlarini ishlab chiqishni anglatadi. Prezidentimiz tomonidan 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasining ishlab chiqilishi va hayotga tatbiq etilishi ijtimoiy sohadagi muammolarni bosqichma-bosqich hal qilinishida ayni muddao bo‘ldi. Harakatlar strategiyasinig 4,2 bandida aholini ijtimoiy himoya qilish va sog‘liqni saqlash tizimini takomillashtirish, xotin-qizlarning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirishga doir vazifalar keltirilgan. Jumladan, aholiga tibbiy va ijtimoiy-tibbiy xizmat ko‘rsatish qulayligi hamda sifatini oshirishga, aholi o‘rtasida sog‘lom turmush tarzini shakllantirishga, tibbiyot muassasalarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlashga yo‘naltirgan holda sog‘liqni saqlash sohasini, eng avvalo, uning dastlabki bo‘g‘inini, tez va shoshilinch tibbiy yordam tizimini yanada isloh qilish; farmasevtika sanoatini yanada rivojlantirish, aholi va tibbiyot muassasalarining arzon, sifatli dori vositalari va tibbiyot buyumlari bilan ta’minlanishini yaxshilash, dori-darmonlar narxlarining asossiz o‘sishiga yo‘l qo‘ymaslik bo‘yicha chora- tadbirlarni amalga oshirish; aholi o‘rtasida kasallanish ko‘rsatkichlari pasayishini va umr uzayishini ta’minlash; oila salomatligini mustahkamlash, onalik va bolalikni muhofaza qilish, onalar va bolalarning sifatli tibbiy xizmatdan foydalanishini kengaytirish, ularga ixtisoslashtirilgan va yuqori texnologiyalarga asoslangan tibbiy yordam ko‘rsatish, chaqaloqlar va bolalar o‘limini kamaytirish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlarni yanada kengroq amalga oshirish masalalarini hal qilish bugungi kunning oldida turgan muhim vazifalardan hisoblanadi.9 9 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги ПФ-4947-сонли фармони. 11 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 29 martdagi “O‘zbekiston Respublikasida birlamchi tibbiy-sanitariya yordami muassasalari faoliyatini tashkil etishni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori bu boradagi vazifalarni amalga oshirishda muhim dasturilamal hujjat vazifasini o‘tamoqda. Qaror birlamchi tibbiyot muassasalari joylashuvini oqilona tashkil etish, ularda ko‘rsatilayotgan tibbiy xizmatlar sifatini oshirish, patronaj tizimini sifat jihatdan tubdan yaxshilash, mamlakatda, uning har bir hududi va aholi yashash punktlarida kasallanish darajasini pasaytirish, profilaktika ishlarini yanada yaxshilashga qaratilgan. Shoshilinch tibbiy yordamning tezkorligini, texnologikligi va samaradorligini tubdan kuchaytirishga, aholiga o‘z vaqtida malakali shoshilinch tibbiy yordam ko‘rsatish bo‘yicha davolash, ilmiy-metodik va ta’lim ishlarining butun kompleksini eng yuqori darajada tashkil etishga yo‘naltirilgan aholiga shoshilinch tibbiy yordam berish tizimini tubdan takomillashtirish maqsadida qator muhim yo‘nalishlar belgilab olindi. Tez tibbiy yordam ko‘chma brigadalarini tasdiqlangan normativlarga muvofiq dori vositalari, tibbiyot buyumlari va sarflash materiallari bilan bosqichma-bosqich ta’minlash, shu jumladan, ushbu maqsadlar uchun 2017 yilda moliyalashtirish hajmi kamida 2 baravar ko‘paytirilishi keltirib o‘tilgan.10 Mamlakatimizda sog‘lom, har tomonlama yetuk avlodni tarbiyalash hamda salomatligini ta’minlashda ta’lim va tibbiyot muassasalarining o‘rni beqiyos. Shu bois ham bugungi kunda ushbu sohalarni tubdan isloh qilish masalasiga e’tibor kuchaytirilmoqda. Prezidentimizning 2017 yil 21 avgustdagi “Ta’lim va tibbiyot muassasalarini moliyalashtirish mexanizmini hamda davlat moliyaviy nazorati tizimini yanada takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarori ushbu yo‘nalishda amalga oshirilayotgan ishlarning mantiqiy davomi sifatidagi choralarni o‘z ichiga olgan. Mazkur qarorni qabul qilishdan ko‘zlangan asosiy maqsad ta’lim va tibbiyot muassasalarida byudjet jarayonining shaffofligini yanada oshirish hamda uning ustidan jamoatchilik nazoratini kuchaytirish, byudjetdan moliyalashtirish, hisob va 10 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 16 мартдаги “Шошилинч тиббий ёрдамни янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-4985-сонли фармони. 12 hisobot mexanizmini takomillashtirish, zamonaviy axborot texnologiyalari va xalqaro e’tirof etilgan moliyaviy nazorat standartlarini joriy qilish yo‘li bilan byudjet qonunchiligini buzish holatlarining oldini olish va profilaktikasiga qaratilgan davlat moliyaviy nazoratining rolini tubdan qayta ko‘rib chiqishga yo‘naltirilgan. Qarorga muvofiq, 2017 yilning 1 sentyabridan xalq ta’limi tuman (shahar) bo‘limlarida va tibbiyot birlashmalarida markazlashtirilgan moliya buxgalteriya xizmatlari tashkil qilinmoqda. Ushbu xizmatlarning asosiy vazifalari quyi muassasalarning xarajatlar smetasini tuzish va ijrosini ta’minlash, ish haqlarining hisoblanishi va to‘lanishini nazorat qilish, zarur bo‘lgan moddiy qiymatliklar va xizmatlarni xarid qilish, shuningdek, muassasalarning byudjet va byudjetdan tashqari mablag‘lari hisobining yuritilishini ta’minlash, ularning faoliyat sohasi bo‘yicha tovarlar sotish, xizmatlar ko‘rsatishdan tushadigan daromadlarini iqtisodiy tahlil asosida monitoring qilib borishdan iborat qilib belgilangan.11 6-rasm. Davolash profilaktika muassasalari soni12 Fikrimizcha, davlatimiz tomonidan qabul qilinayotgan qarorlar, amalga oshirilayotgan islohotlar ijtimoiy sohaning tubdan o‘zgarishini va sog‘liqni saqlash muassasalari moliyaviy resurslarini boshqarish jahon talablari darajasiga chiqishini ta’minlaydi. Mamlakatimizda xotin-qizlarning ijtimoiy-siyosiy va sotsial faolligini oshirish, ularning turli soha va tarmoqlarda o‘z qobiliyat va imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishi uchun shart-sharoit yaratish, huquq va qonuniy manfaatlariga so‘zsiz rioya qilinishini ta’minlash, onalik va bolalikni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, shuningdek, oila institutini mustahkamlash borasida keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Xususan, Mazkur Farmonda Xotin-qizlarni qo‘llab-quvvatlash va oila institutini mustahkamlash sohasidagi faoliyatni tubdan takomillashtirish bo‘yicha vazifalar belgilab berilgan. 11 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 21 август “Таълим ва тиббиёт муассасаларини молиялаштириш механизмини ҳамда давлат молиявий назорати тизимини янада такомиллаштириш тўғрисида”ги ПҚ-3231-сонли қарори 12 www.stat.uz Ўзбекистон Республикаси давлат статистика қўмитасининг расмий маълумотлари 13 Shuningdek, mazkur Farmonning yana bir ahamiyatli tamoni shundaki, tuman (shahar) xotin-qizlar qo‘mitasining xotin-qizlar bilan ishlash va oilalarda ma’naviy- axloqiy qadriyatlarni mustahkamlash bo‘yicha «Mo‘tabar ayol» ko‘krak nishoni joriy etildi. Bu nishon jamiyat va davlat hayotida faollik va tashabbuskorlik ko‘rsatgan, o‘zining samarali mehnati bilan oilaning shakllanishi va farovonligi mustahkamlanishiga, onalik va bolalik muhofazasiga munosib hissa qo‘shgan xotin- qizlarning rahbatlantirish maqsadidaBu ham yurtimizda ayollarga bo‘lgan hurmatning belgisi hisoblanadi. 218 yil davomida respublika FHDYo bo‘limlari tomonidan 773 ming 520 nafar bolalarga tug‘ilganlik haqidagi guvohnomalar topshirildi, 331 ming 379 ta nikoh qayd etilib, nikoh tuzilganligi haqidagi guvohnomalar o‘z egalariga topshirildi. Shuningdek xotin-qizlar qo‘mitalari, FHDYo bo‘limlari xodimlari boshqa mutasaddi idoralar hamkorligida oilalarni mustahkamlash, oilaviy munosabatlarni yaxshilash, nikohdan ajralishlarni oldini olish, yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash, namunali oilalarni targ‘ib qilish ishlari muntazam ravishda amalga oshirib kelinmoqda. Shu bilan bir qatorda kollej va litsey hamda umumta’lim maktablarining yuqori sinf o‘quvchilari bilan psixolog, tibbiyot xodimlari, diniy ulamolar ishtirokida 4 ming 134 marotaba “Yosh oila quruvchilar maktabi” o‘quv kurslari o‘tkazilib, unda 184 ming 062ta ishtirokchilar qatnashdi. Shuningdek, ishtirokchi yoshlarga oila qadriyatlari, oiladagi mas’uliyat, uning huquqiy asoslari va tibbiy savodxonlik haqida tushunchalar berildi. Bundan tashqari 3 ming 433 marotaba xotin-qizlar bilan ishlash va oilalarda ma’naviy-axloqiy qadriyatlarni mustahkamlash bo‘yicha mutaxassislar va “Oila” ilmiy amaliy tadqiqot markazi xodimlari bilan o‘quv mashg‘ulotlari olib borilib, unda 118 ming 498ta ishtirokchi qatnashdi. Aniqroq qilib ko‘rsatadigan bo‘lsak, 5 ming 826 marotaba MFYlarda, 1 ming 256 marotaba korxona va muassasalarda, 1 ming 729 marotaba ta’lim muassasalarida, o‘quv-seminarlar tashkil qilinib ma’ruzalar o‘qilgan, 812 marotaba 14 radio va televideniyalarda ko‘rsatuvlarda chiqish qilinib, 665 marotaba bosma nashrlarda maqolalar berilgan, shuningdek barcha hamkor tashkilotlari bilan birgalikda 3 ming 502 marotaba sayyor qabullar o‘tkazilgan. Ajrimlar natijasida 24 ming 499 ta voyaga yetmagan yosh bolalar yoki ota yoki onaning to‘laqonli mehri va qarovidan mahrum bo‘lgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 12 iyundagi PQ-3785- sonli ”Fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarorida belgilangan vazifa va tadbirlarni bajarish yuzasidan qabul qilingan “Qo‘shma ko‘rsatma”ning 4-bandiga asosan “2019 yilning 1-iyuliga qadar qayd etilmagan tug‘ilganlik, o‘lim holatlarini aniqlash nuqtai nazaridan to‘liq xatlovdan o‘tkazilishi, uning natijasida tug‘ilganlik, o‘lim holatlarini qonun hujjatlariga muvofiq manzilli qayd etilishini ta’minlan ishi belgilangan”ligi sababli barcha tadbirlar amalga oshirilgan, ushbu tadbirlar natijasiga ko‘ra farzandiga tug‘ilganlik haqidagi guvohnoma olmagan ota-onalarga 16 ming 364 tug‘ilish, noqonuniy oila kurib yashayotgan er-xotinlarga 15 ming 371 nikoh, hamda o‘z vaqtida o‘lim guvohnomasi olinmagan vafot etganlarning yaqinlariga 1902 ta o‘lim guvohnomasi rasmiylashtirilib, taqdim etildi. Shuningdek, Respublikamiza Xotin-qizlar faoliyatini takomillashtirish borasida “Qizlarjon” klubi tashkil etildi. Mazkur klub Respublikamizdagi barcha ta’lim muassasalari, mahallalar, korxona va tashkilotlarda yosh qizlarning ma’naviyatini yuksaltirish, iqtidorli qizlar safini kengaytirish, ularni qo‘llab- quvvatlash maqsadida jamoatchilik asosida “Qizlarjon” klublari tashkil etilgan. O‘zbekiston Xotin-qizlar qo‘mitasi tomonidan to‘garaklar faoliyatini muvofiqlashtirish va takomilashtirish, ilg‘or tajribalarni ommalashtirish bo‘yicha 2018-2019 o‘quv yilida "Qizlarjon" klublarining yagona rejasi xududlarga ijro uchun yo‘naltirildi. Klublar faoliyatining asosiy maqsadi qizlarni odob-axloq tamoyillari asosida tarbiyalash, ularni oilaga tayyorlash, kasb-hunarga o‘rgatish, kiyinish va muomala madaniyatini, sog‘lom turmush tarzi ko‘nikmalarini yuksaltirish, ongi va qalbini turli g‘oyaviy tahdidlardan himoya qilishga qaratilgan. 15 "Qizlarjon" klubi faoliyati orqali faol va iqtidorli qizlar safini kengaytirish, o‘zaro hamkorligini mustahkamlash, ularning xalqimizning odob-axloq me’yorlari, milliy qadriyatlarimiz hamda istiqlol g‘oyalariga hurmat ruhida tarbiyalash, oilaviy hayotga tayyorlash, turli yot g‘oyalar, "ommaviy madaniyat" ta’siriga tushib qolishlarining oldi olinmoqda. Mashg‘ulotlarda talaba va o‘quvchi qizlarning bo‘sh vaqtlarini mazmunli tashkil etish, pazandalik, bichish-tikish singari ro‘zg‘or yumushlarini, shuningdek, gigiena va sog‘lom turmush tarzi qoidalariga amal qilish, mustaqil hayotga tayyorgarlik borasidagi bilim va ko‘nikmalarni puxta o‘zlashtirib olishlari uchun zarur sharoitlar yaratilgan. Klub yetakchilari tomonidan "Tengdosh-tengdoshga" shiori ostida olib borilayotgan targ‘ibot va tushuntirish ishlariga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bu bilan har bir qiz ilg‘or o‘quvchilar safida yurishga, o‘qishda, jamoat ishlarida faol bo‘lishga intilmoqda. 3. Arzon uy-joylar barpo etish bo‘yicha maqsadli dasturlarni amalga oshirish, aholining hayot sharoitlari yaxshilanishini ta’minlovchi yo‘l- transport, muhandislik-kommunikatsiya va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish hamda modernizatsiya qilishdagi ustuvor vazifalar. Bugungi kunda mamlakatimiz aholisi uchun sifatli va zamonaviy uy-joylar qurish hamda aholini keng ko‘lamli uy-joylar bilan ta’minlash dolzarb vazifa sifatida quyilmoqda. Uy-joylar qurilishi natijasida o‘z shaxsiy xonadoniga ega bo‘lish xalqimizda azaldan qadriyat darajasiga ko‘tarilgan. Bunda uy-joyga shunchaki ko‘chmas mulk yoki vaqtinchalik boshpana emas, balki vatan ichidagi mo‘jaz vatan sifatida munosabatda bo‘linadi. Shu bois, ham yurtimizdagi har bir oila moddiy sharoiti, ijtimoiy ahvoli va darajasidan qat’i nazar o‘z shaxsiy uyiga ega bo‘lishini istaydi. Bu borada, mamlakatimiz Prezidentining Oliy Majlisga murojaatnomasida ijtimoiy sohani isloh qilish masalalariga alohida e’tibor qaratilib, “O‘zbekistonda olib borilayotgan davlat siyosatining g‘oyat muhim yo‘nalishi bo‘lgan ijtimoiy 16 sohani isloh qilish bo‘yicha qabul qilingan dasturlar ijrosi ham bosqichma-bosqich ta’minlanmoqda”13-deb ta’kidlandi. Mamlakatimiz Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida"gi Farmoniga ko‘ra, 2017-2021 yillarda respublikamizni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari belgilab berildi. Bevosita davlat rahbarining tashabbusi bilan O‘zbekistonning ko‘p millatli xalqining talab va istaklarini inobatga olib, 2017 yilda imtiyozli ipoteka kreditlari asosida arzon uy-joylar qurish loyihasini amalga oshirishga kirishildi. Uy-joy qurilish borasida Uy-joy Kodeksida, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qaror va farmonlarida, hamda Vazirlar Mahkamasining qarorlarida, soha bo‘yicha ilmiy-tadqiqot olib borilayotganligi ham ushbu mavzuning yanada dolzarbligini aks ettiradi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 13 yanvardagi "2017 — 2020 yillarda shaharlarda arzon ko‘p kvartirali uylarni qurish va rekonstruksiya qilish dasturini samarali amalga oshirish borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida"gi PQ-2728-sonli qarorida joriy yilda yosh oilalarning, eskirgan uylarda yashovchilarning hamda uy-joy sharoitlarini yaxshilashga muhtoj bo‘lgan boshqa toifalardagi fuqarolarning uy-joy sharoitlarini yaxshilash yuzasidan qabul qilingan qarorlarga muvofiq Toshkent shahrida va respublikaning boshqa shaharlarida maydoni 554,8 ming kvadrat metr bo‘lgan 191 ta ko‘p kvartirali uylar qurilishi va rekonstruksiya qilinishi amalga oshirilmoqda14. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoevning 2016 yil 21 oktyabrdagi "2017-2021 yillarda qishloq joylarda yangilangan namunaviy loyihalar bo‘yicha arzon uyjoylar qurish dasturi to‘g‘risida"gi qarori bu boradagi ishlarni yangi bosqichga olib chiqdi. Mazkur qaror ijrosi qishloq aholisining keng qatlami uchun zamonaviy va shinam uylardan foydalanish darajasini tubdan oshirishga, yer resurslaridan oqilona 13 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси// Халқ сўзи, 2017 йил 23 декабрь. 14 Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони // Халқ сўзи 2017 й. 08.02. № 28 (6722). 17 foydalanishni ta’minlashga va qishloq joylarda yakka tartibda uy-joy qurilishini yanada rivojlantirishga xizmat qilmoqda15. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 23 oktyabrdagi "2017-2020 yillarda shaharlarda arzon ko‘p kvartirali uylarni qurish va rekonstruksiya qilish dasturini samarali amalga oshirish borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida"gi PQ-3350-sonli qarori va mazkur masalaga doir qator hujjatlar bu sohadagi ishlarni samaradorligini oshirishga xizmat qilmoqda16. Keyingi yillarda respublikada qishloq aholi punktlarining me’moriy qiyofasini yaxshilash, namunaviy loyihalar bo‘yicha yakka tartibda uy-joylar qurish hisobiga qishloq aholisining hayot darajasi va sifatini oshirish, qishloqda muhandislik va transport kommunikatsiyalarini, ijtimoiy infratuzilma ob’ektlarini jadal rivojlantirish bo‘yicha ko‘lamli ishlar amalga oshirildi. Faqat 2009-2016 yillarda qishloq joylarda 1308 turar joy massivida umumiy maydoni 9 million 573 ming kvadrat metr bo‘lgan 69 557 ta shinam uy-joy qurildi. Qishloqlardagi 83,5 mingdan ortiq oilaning yashash sharoiti yaxshilandi17. 15 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси // Халқсўзи 2017 й. 23.12. 16 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 13 январдаги “2017 -2020 йилларда шаҳарларда арзон кўп квартирали уйларни қуриш ва реконструкция қилиш дастурини самарали амалга ошириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПҚ-2728-сонли қарори. 17 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 21 октябрдаги “2017-2021 йилларда қишлоқ жойларда янгиланган намунавий лойиҳалар бўйича арзон уй-жойлар қуриш дастури тўғрисида”ги ПҚ-2639 сонли қарори // "Халқ сўзи", 2016 йил 25 октябрь 18 3-jadval 2017-2020 yillarda shaharlarda arzon ko‘p kvartirali uylarni qurish dasturining asosiy parametrlari18, № Mintaqalar jami 2017 yil 2018 yil 2019 yil 2020 yil uylar soni kvartiralar soni uylar soni kvartiralar soni uylar soni kvartiralar soni uylar soni kvartiralar soni uylar soni kvartiralar soni jami 1236 51350 191 7919 335 13917 355 14757 355 14757 1 Qoraqalpog‘iston Respublikasi 37 1665 7 315 10 450 10 450 10 450 2 Andijon viloyati 49 2058 7 294 14 588 14 588 14 588 3 Buxoro viloyati 36 1512 6 252 10 420 10 420 10 420 4 Jizzax viloyati 50 2145 5 210 15 645 15 645 15 645 5 Qashqadaryo viloyati 49 2205 7 315 14 630 14 630 14 630 6 Navoi viloyati 29 1218 5 210 8 336 8 336 8 336 7 Namangan viloyati 50 2100 8 336 14 588 14 588 14 588 18 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 22 ноябрдаги "2017-2020 йилларда шаҳарларда арзон кўп квартирали уйларни қуриш ва реконструкция қилиш дастурини амалга ошириш чора-тадбирлари тўғрисида"ги ПҚ-2660-сонли қарори 19 8 Samarqand viloyati 57 2565 9 405 16 720 16 720 16 720 9 Surxondaryo viloyati 35 1575 5 225 10 450 10 450 10 450 10 Sirdaryo viloyati 35 1470 5 210 10 420 10 420 10 420 11 Toshkent viloyati 135 5664 15 624 40 1680 40 1680 40 1680 12 Farg‘ona viloyati 47 2010 5 210 14 600 14 600 14 600 13 Xorazm viloyati 35 1575 5 225 10 450 10 450 10 450 14 Toshkent sh. 592 23588 102 4088 150 5940 170 6780 170 6780 20 Shuningdek, jadval ma’lumotlaridan ko‘rish mumkinki, istiqbolda ya’ni, 2017- 2020 yillarda shaharlarda jami 1236 ta uy yoki 51350 ta kvartira qurilishi rejalashtirilgan. Mo‘ljallangan uy-joylarning asosan katta qismi Toshkent shahri va Toshkent viloyatida qurilishi rejalashtirilgan bo‘lib, umumiy qurilayotgan uylarning 29252 ta kvartirali, ya’ni 56,9 foizini, 727 ta arzon ko‘p qavatli uyjoylarning esa 58,8 foizini tashkil etadi. Shaharlardagi arzon uy-joylarning narxi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 16 yanvardagi 14-sonli “Ko‘p kvartirali uyjoylarni qurilishi va rekonstruksiyasini moliyalashtirish, shuningdek yosh oilalarga, eskirgan uy-joylarda yashovchi hamda boshqa toifadagi uy-joy sharoitlarini yaxshilashga muhtoj fuqarolarga ko‘p kvartirali uy-joydagi kvartiralarni realizatsiya qilish tartibi to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi qarori bilan tasdiqlangan. Unga ko‘ra, ko‘p kvartirali uy-joylardagi kvartiralar buyurtmachi – “O‘zshahar qurilish invest” mas’uliyati cheklangan jamiyati tomonidan taqdim etilgan har bir kvartira bo‘yicha alohida, ko‘p kvartirali uyning qurilishi yoki rekonstruksiyasini moliyalashtirish va realizatsiya qilish bo‘yicha hujjatlarni rasmiylashtirish bilan bog‘liq xarajatlar o‘z ichiga olgan ma’lumotnomada belgilangan narxlarda realizatsiya qilinadi. 2017 yilda yosh oilalarning, eskirgan uylarda yashovchilarning hamda uy-joy sharoitlarini yaxshilashga muhtoj bo‘lgan boshqa toifalardagi fuqarolarning uy-joy sharoitlarini yaxshilash yuzasidan qabul qilingan qarorlarga muvofiq Toshkent shahrida va respublikaning boshqa shaharlarida maydoni 554,8 ming kvadrat metr bo‘lgan 191 ta ko‘p kvartirali uylar qurilishi va rekonstruksiya qilinishi amalga oshirildi. Xalqaro moliya institutlari mablag‘larini turar-joy qurilishini rivojlantirish bo‘yicha dasturlarni moliyalashtirishga jalb etish ko‘rsatkichlarini tahliliy nuqtai nazardan ko‘radigan bo‘lsak, aynan 2017-2021 yillarda qishloq uylari qurilishiga, ko‘p kvartirali uylar qurilishiga hamda qishloq massivlari infratuzilmasi qurilishiga jami 1280,0 mln. AQSh dollari miqdoridagi mablag‘ jalb qilinishi rejalashtirilmoqda(2-jadval. 21 Shuningdek, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari rahbarlarining zimmasiga arzon ko‘p kvartirali uylar, tashqi muhandislik-kommunikatsiya tarmoqlari, infratuzilma ob’ektlari o‘z vaqtida foydalanishga topshirilishi, hududlar obodonlashtirilishi, shuningdek, fuqarolar kvartiralarga joylashtirilishi yuzasidan shaxsiy javobgarlik yuklatilishi belgilab qo‘yildi. 4-jadval Xalqaro moliya institutlari mablag‘larini turar-joy qurilishini rivojlantirish bo‘yicha dasturlarni moliyalashtirishga jalb etish ko‘rsatkichlari19 , (mln. AQSh dollari) № Xalqaro moliya institutlari Hammasi Shu jumladan Mablag‘larni yo‘naltirilishi 2017 yil 2018 yil 2019 yil 2020 yil 2021 yil Jami 1280 218 469 393 100 100 1 Osiyo taraqqiyot banki 500 100 100 100 100 100 Qishloq uylari qurilishiga 200 - 100 100 - - Ko‘p qavatli uylar qurilishiga 2 Islom taraqqiyot banki 300 113 94 93 - - Qishloq uylari qurilishiga 3 Arab iqtisodiy rivojlanishining Quvayt fondi 30 5 25 - - - Qishloq massivlari infratuzilmasini qurilishiga 19 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 23 октябрдаги "2017-2020 йилларда шаҳарларда арзон кўп квартирали уйларни қуриш ва реконструкция қилиш дастурини самарали амалга ошириш борасидаги қўшимча чора- тадбирлар тўғрисида"ги ПҚ-3350-сонли қарори. 22 4 Saudiyaning taraqqiyot fondi 50 - 50 - - - Qishloq uylari qurilishiga 5 Turkiyaning "Ziroat" davlat banki 200 - 100 100 - - Ko‘p qavatli uylar qurilishiga O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan Osiyo taraqqiyot banki bilan birgalikda "Ipoteka-bank" ATIB, "Asaka-bank" ATB va "O‘zsanoatqurilishbank" ATB uchun ipoteka kredit resurslari berilishini nazarda tutuvchi "O‘zbekistonning ipoteka bozorini kengaytirish" loyihasi tayyorlanmoqda, shuningdek, 3-jadvalga muvofiq, Turkiyaning "Ziroat" davlat banki qarzini jalb etish masalasi ishlab chiqilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 23 oktyabrdagi "2017-2020 yillarda shaharlarda arzon ko‘p kvartirali uylarni qurish va rekonstruksiya qilish dasturini samarali amalga oshirish borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida"gi PQ-3350-sonli Qarorida arzon ko‘p kvartirali uylarda kvartira sotib olish uchun boshlang‘ich badalning o‘rtacha miqdori 25 foiz darajasida saqlanishi va kvartiralarni qavatlar bo‘yicha taqsimlashda suiiste’molchilik faktlarining oldini olish maqsadida, muvofiq, kvartiralarni yosh oilalarga, eskirgan uylarda yashovchilarga va uy-joy sharoitlarini yaxshilashga muhtoj boshqa toifadagi fuqarolarga sotish shartlari asosida boshlang‘ich badalning tabaqalashtirilgan miqdori amaliyotga tatbiq etilishi belgilab qo‘yildi. Bundan tashqari, bugungi kunda mamlakatimizda aholining hayot sharoitlar va turmush farovonligini oshirish maqsadida shahar va qishloq joylarida yo‘l-transport, muxandislik-kommunikatsiya va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish hamda moderinatsiyalash qatori ishlar olib borilmoqda. Bu borada ja qulaylik yaratish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida"gi Farmoniga ko‘ra, 2017-2021 yillarda respublikamizni 23 rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishning 4 yo‘nalishda alohida beligilangan bo‘lib ushbu vazifani bajarish bo‘yicha qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Mamlakatimizda olis qishloqlarda istiqomat qilayotgan oddiy odamlarning yashash sharoitini yaxshilashga yetarlicha shart-sharoitlar yaratish maqsadida Davlatimiz rahbarining 2018 yil 29 martdagi "Obod qishloq dasturi to‘g‘risida"gi farmoniga muvofiq, joriy yilda har bir tumanda 2 tadan qishloqda, keyingi yildan boshlab esa har yili har bir tumanda 3 tadan qishloqda keng ko‘lamli qurilish- obodonlashtirish ishlari amalga oshirish belgilandi. 2018 yilda “Obod qishloq” dasturi doirasida respublikaning 159 ta tumanidagi 417 ta qishloqning me’moriy qiyofasini tubdan yangilash va hududlarni kompleks rivojlantirish maqsadida ulardagi yo‘l-transport infratuzilmasi, muhandislik- kommunikatsiya tarmoqlari va ijtimoiy soha ob’ektlarida qurilish va obodonlashtirish ishlari amalga oshirildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 29 martdagi “Obod qishloq” dasturi to‘g‘risida”gi PF-5386-son Farmonida belgilangan vazifalar ijrosini samarali tashkil etish, 2019 yilda “Obod qishloq” dasturi (keyingi o‘rinlarda Dastur deb ataladi) doirasida har bir tumanda 3 tadan qishloq (mahalla)da aholining yashash sharoitlarini tubdan yaxshilash, turmush tarzi va darajasida sezilarli ijobiy o‘zgarishlarni ta’minlash, mazkur qishloq (mahalla)larning qiyofasini zamonaviylashtirish va unda istiqomat qiluvchilar uchun ish o‘rinlarini yaratish maqsadida: mamlakatimizning 159 ta tumanida 1,6 million nafardan ortiq aholi istiqomat qiladigan 478 ta qishloqda amalga oshiriladigan qurilish va obodonlashtirish ishlarining asosiy ko‘rsatkichlari, amalga oshiriladigan chora- tadbirlar uchun sarflanishi rejalashtirilgan 4,8 trillion so‘m miqdoridagi xarajatlarning moliyalashtirish manbalari,umumiy uzunligi 5 476 kilometrdan iborat mintaqaviy yo‘llar (ichki ko‘chalar)ni ta’mirlash va rekonstruksiya qilish chora- tadbirlari,1,3 trillion so‘m miqdoridagi mablag‘lar hisobidan qishloqlarni obodonlashtirish chora-tadbirlari,36 mingdan ortiq hamda umumiy uzunligi 2 458 kilometr bo‘lgan tungi ko‘cha yoritish hamda 21 ta aloqa tizimini yaxshilash chora- tadbirlari,aholiga transport xizmati ko‘rsatish tizimini takomillashtirish, xususan 24 556 ta avtobekat qurish hamda umumiy qiymati 46,3 milliard so‘mlik 189 ta zamonaviy avtobuslar xarid qilish bo‘yicha chora-tadbirlar,ichimlik suvi ta’minoti tizimini yaxshilash maqsadida 2 219 kilometr yangi tarmoq hamda 221 ta suv inshootini qurish, 729 kilometr tarmoqlar hamda 163 ta suv inshootlarini rekonstruksiya qilish chora-tadbirlari ,361 milliard so‘m miqdoridagi mablag‘lar hisobidan elektr va gaz ta’minoti tizimini yaxshilash chora-tadbirlari,214,2 mingta yakka tartibdagi uy-joylarni ta’mirlash bo‘yicha chora-tadbirlar,1 182 ta ko‘p xonadonli uy-joylarni ta’mirlash chora-tadbirlari 10-ilovaga hamda 378 ta ko‘p xonadonli uy-joylar hududlarini obodonlashtirish chora-tadbirlari, 280 ta maktabgacha ta’lim, 510 ta maktab, 237 ta sog‘liqni saqlash hamda 439 ta boshqa ijtimoiy soha ob’ektlarini qurish va ta’mirlash chora-tadbirlari,jami 2 532 ta bozor infratuzilmasi ob’ektlarini qurish va ta’mirlash yuzasidan chora-tadbirlar, irrigatsiya-melioratsiya sohasida, jumladan, 296 kilometr irrigatsiya va 1 538 kilometr melioratsiya ob’ektlarini qurish va ta’mirlash, 584 kilometr irrigatsiya ob’ektlarini tozalash bo‘yicha amalga oshiriladigan chora-tadbirlar, talab etiladigan asosiy turdagi qurilish va pardozlash materiallari to‘g‘risidagi ko‘rsatkichlari belgilandi. “Obod qishloq” dasturini 2019 yilda amalga oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlari yurtimizdagi qishloqlarni rivojlantirish bo‘yicha asosiy omillari o‘z ichiga olganligi qishloqlardagi aholini turmush farovonligini oshirishga qaratilganligini namoyon etadi. Nazorat savollari 1. Nominal daromad deganda nimani tushinasiz? 2. O‘zbekistonda aholi bandligi ta’minlash va real daromadlarni izchil oshirilishi bo‘yicha olib borilayotgan islohotlarning mazmuni nimalarda ifoda etiladi. 3. Mamlakatimizda aholini ijtimoiy himoya qilish borasida olib borilayotgan islohotlarning mazmuni. 4. O‘zbekistonda sog‘liqni saqlash tizimini takomillashtirish, xotin-qizlarning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirish borisida olib borilayotgan islohotlar. 25 5. “Obod qishloq dasturi”ni doirasida olib borilayotgan izchil siyosat. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 23 oktyabrdagi "2017- 2020 yillarda shaharlarda arzon ko‘p kvartirali uylarni qurish va rekonstruksiya qilish dasturining mazmuni. 7. Mamlakatimizda xalqaro moliya institutlari mablag‘lari hisobidan turar-joy qurilishini rivojlantirishdagi ahamiyati. 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 29 martdagi “O‘zbekiston Respublikasida birlamchi tibbiy-sanitariya yordami muassasalari faoliyatini tashkil etishni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorining ahamiyati. 9. 2018 yil mobaynida O‘zbekiston Respublikasida aholi umumiy daromadlari tarkibinini qanday baholaysiz.