ILK RENESSANS DAVRIDA PEDAGOGIK FIKRLARNING
RIVOJLANISHI.
REJA:
1.Sharqda ilk renessans davri va ta’lim-tarbiya tizimi.
2.Ilk renessans (uyg‘onish) VII-XIII asrlarda sharqda pedagogik ta’limot
rivojlanishi qiyosi.
3. Pedagogika tarixi va mumtoz adabiyotning o‘zaro bog‘liqligi.
Tayanch so’zlar: Renessans, uyg‘onish, aljabr, mamun akademiyasi, mineralogiya,
fanlar tasnifi, logika, mantiq, baxt-saodat, “Geodeziya”,“Donishnoma”, “Tib
qonunlari”, “Shohnoma”, maktab, madrasa, ta’lim-tarbiya, dialektika, borliq, olam, fan,
sanat, adabiyot,adabiyotshunoslik, ijtimoiy ong, qonuniyat, insonshunoslik, fanlararo
aloqa, mumtoz adabiyot, pedagogik tahlil, tarixiy-badiiy asar.
Xitoy sayyohi Sima Szyan 630 yilda Samarqand haqida quyidagilarni yozadi: bu
shaharda o‘g‘il bolalarning hammasi besh yoshdan boshlab yozish va hisoblashga
o‘rgatiladi, o‘smirlik yoshiga yetganda esa savdo ishini organmoq uchun
savdogarlarning karvonlariga qo‘shilib, safarga jo‘naydilar. “Buyuk ipak yo‘li” bo‘yida
savdo sotiq ishlarida yetarli tajriba, malakaga ega bo‘lgan bolalar savdo kasbida
vorislik qilganlar. Savdogarlardan tashqari soliq o‘ndirish va mamuriy yozishmalar
bilan shug‘ullanuvchi mirzalar ham savodli bo‘lshi kerak edi. O‘sha davrga doir
arxeloglar topilmalarda qog‘oz, yog‘och, teri va boshqa vositalarda yozilgan ashyolar
topilgani arablar istilosiga qadar O‘rta Osiyoda maktablar ta’limi rivojlanganidan
dalolat beradi.
Islom dini joriy etilgandan so‘ng ta’lim mazmuni o‘zgardi. Savod chiqarish harf va
so‘zlarni yozishni o‘rganishdan boshlanardi “Maktab” arabcha yozishni o‘rgatadigan
joy manosidan kelib chiqqan.machitlar huzuridagi maktabalar xalqni a’naviy jihatidan
buysindirish uchun xizmat qiladigan joy bo‘lib qoldi “Madrasa” kotib bo‘lishni istagan
kishi musulmon ulamolarning darslari (maruzalari)ni tinglanadigan keyingi dars
o‘qitiladigan yuqori ta’lim maskani hisoblangan. Madrasani xatm qilgan (tamomlab
chiqqan) kishilar machitlarning imomi bo‘lib ishlar edilar, va mamuriy ishlarda xizmat
qilardilar. XI asrda Bog‘dodda 300 bola o‘qitiladigan o‘sha davr uchun eng katta
madrasa qurilgan. “Nizomiya” deb atalagan shu madrasada Al-G‘azzoliy matematika
va boshqa fanlarni o‘qitishni joriy qildi. Dunyoviy fanlarni o‘qitishga boshqa
madrasalarda ham urinib ko‘rildi, jumladan Samarqanda Ulug‘bek tashkil etgan
madrasasida ham dunyoviy fanlar o‘qitildi. Ammo ruhoniylar bunga doimo to‘sqinlik
qiladilar, madrasa foydasiga inom qilingan yer va boshqa mulklar ularning moddiy
bazasi bo‘lib xizmat qildi. Machitlar huzuridagi maktablarning asosiy vazifasi
bolalarga «Qur’on» o‘qishni o‘rgatishdan iborat bo‘lib qoldi.
Bolalar maktabga kirgan dastlabki kundan boshlab ularga harflarni hijjalab o‘qish
usuli bilan savod o‘rgatilar edi; bu usul alfavitli xatni o‘z tiliga moslab qabul qilgan
xalqlar orasida qadimdan davom qilib kelgan usul bo‘lib, kotiblar tayyorlaydigan
maktablarda har bir xalqning o‘z yozuviga uyg‘unlashtirilar edi, lekin bu usulning
umumiy belgilari hamma joyda bir xil edi.Bu qiyin usulga ko‘ra, o‘quvchi dastlab
hamma harflarni alfavit tartibida yodlab olishi, yani har bir harfning nomini bilib olishi
(masalan, arab alfavitida: alif, be, te, se va hokazo), so‘ngra esa shu harflarni hijjalab
qo‘shib o‘qishni mashq qilishi lozim edi. Shu mashqlar oxiriga yetkazilgandan keyin
o‘quvchining qo‘liga birinchi kitob tariqasida «Qur’on» berilar edi. Maktabdor domla
«Qur’on»ning boshidan boshlab har bir surasini jumlama-jumla baland ovoz bilan
o‘qib berar, shogirdlar esa shu jumlalarni qayda-qayda takrorlab, aytib berar edilar.
Islom dinining birinchi asrlarida arab bolalari mana shunday og‘ir usul bilan
«Qur’on»ni o‘qishni o‘rganganlar: «Qur’on» tili ularning o‘z ona tili edi. Dastlabki
arabcha maktablarning o‘quvchilari “«Qur’on»ni o‘tgan vaqtlarida alfavitdagi
harflarning shakli bilan ancha tanish bo‘lar edilar, chunki ular hamma harflarning
shaklini ham, harflar birikmalarini ham o‘z qo‘llari bilan yozar edilar. Keyinroq borib
esa «Qur’on» tekstini o‘qish hatto arab o‘quvchilari uchun ham qiyinroq bo‘lib qoldi,
chunki arab og‘zaki tili «Qur’on» tilidan anchagina farq qiladigan bo‘lib qolgan edi.
Boshqa xalqlarning bolalari uchun arabcha tekstni o‘qish juda ham og‘ir edi.
O‘quvchidan hamma harflar va harflar birikmalarini o‘z qo‘li bilan yozish kerakligi
talab qilinmaydigan bo‘lib qolganidan keyin savod chiqarish tag‘in ham qiyinlashib
qoldi; harflarni va harflar birikmalarini domlaning o‘zi yozar, o‘quvchi esa ularni faqat
domlaning ovoz chiqarib o‘qishiga qarab, unga taqlid qilib o‘qir edi, xolos. «Savod
chiqarish»ni bunday «osonlashtirish» shunga olib keldiki, o‘quvchi hali harflarni
yaxshi o‘qiy olmay turiboq, uning qo‘liga o‘qish uchun berilgan «Qur’on»ni o‘qib
berolmay, juda qiynaladigan bo‘lib qoldi. Shu tariqa maktablarda kitob o‘qishga
o‘rgatish yozishga o‘rgatishdan ajratib qo‘yildi; yozuv alohida «fan» qilib ajratildi,
kotiblik kasbini tanlab olgan kishilargagina yozuv o‘rgatiladigan ko‘pchilik dehqonlar
va hunarmandlarning o‘g‘illari uchun yozuvni bilish ortiqcha bir narsa bo‘lib qoldi.
Islom dini tarqalgan mamlakatlardagi ko‘pdan-ko‘p maktablarda yozuv qurollarining
yetishmasligi sababli ham hamma o‘quvchilarga yozishni o‘rgatish qiyin bo‘lib qoldi.
O‘quvchilarni yozishga o‘rgatish uchun turli mamlakatlarda turli xil vositalardan
foydalanar edilar, masalan, palma yaproqlariga yozib xat mashq qildirar, tuyalarning
kurak suyaklariga harf o‘yib yozishni o‘rgatar, mis qozonning orqasiga ko‘mir bilan
harf yozib mashq qildirar edilar; kamdan-kam joylardagina yozuv mashq qilish uchun
qog‘oz, qamish qalam va qora siyohdan foydalanar edilar; ko‘p maktablarda harf
yozishni ko‘pincha cho‘p bilan qumga chizib o‘rgatar edilar.
Shunday bo‘lsa ham, maktablarga juda ko‘p o‘g‘il bolalar tortildi. Ayrim musulmon
davlatlarining amirlari hamma musulmon bolalarining islom dinining asosi o‘lgan
«Qur’on»ni o‘rganishi uchun qattiq choralar ko‘rdilar; o‘g‘lini maktabga bormagan
otalarni jazolaydigan bo‘lib qoldilar.
O‘rta Osiyodagi musulmon pedagoglar Qur’on»ni yodlash har qancha mashaqqatli
bo‘lsa ham shuni to‘g‘ri usul deb hisobladilar. Ular, bola «Qur’on»ni yodlab olish bilan
arabcha so‘zlarni esda yaxshi saqlab qoladi, bu esa madrasada
o‘qishni davom ettirish uchun kerak bo‘ladi; mashaqqatsiz o‘qishning samarasi
bo‘lmaydi degan xulosaga kelganlar. Ota-onalar o‘z farzandlarini maktab tashvishidan
barvaqt qutqarmoq uchun o‘g‘illarini, odatda olti-yetti yoshida va hatto besh yeshga
kirishi bilanoq maktabga eltib berar edilar. O‘z o‘g‘lini maktabga yuborma-gan ota
ko‘pchilikning tanasiga uchraydigan bo‘lib qoldi. Shaharlardagi boy va o‘ziga to‘q
kishilar o‘g‘illarini maktabdor domlaga (o‘zi maktab ochib, o‘zi o‘qitadigan kishiga)
qo‘yib o‘qitardilar. Yaxshi maktabdor o‘quvchiga husnixat va og‘zaki hisobni
o‘rgatishga e’tibor berar edi, uning kattaroq yoshdagi o‘quvchilari «Qur’on»dan
tashqari fors-tojik tilida va turkiy tillarda yozilgan bir necha kitobni o‘qib chiqar, ular
turli usulda yozilgan qo‘l yozmalarni o‘qishni o‘rganardilar.Arab bo‘lmagan bolalarga
islom dini asoslarini o‘rgatishni darsliklari O‘rta Osiyo maktablarida keng tarqalgan
edi. Shulardan biri «Haftiyak» edi. Bu kitobni eron pe-dagoglari «Qur’on» suralaridan
(«yettidan birini») tanlab olib, taxminan VIII asrda tuzganlar. X—XII asrlarda esa
islom dini ruknlarini fors tojik tilida sher va nasr bilan bayon qilgan «Chorkitob»
paydo bo‘ldi. «Chorkitob» o‘zbek maktablarida ham o‘qitilar edi. XII asrdan boshlab
islom dinini turkiy tillarda yozilgan sherlarda (XII asrda yashagan Ahmad
Yassaviyning «Hikmat» degan to‘plamida, XVII asrda yashagan kattaqo‘rg‘onlik
eshon So‘fi Allayorning ikkita to‘plamida va boshqa to‘plamlarda ommalashtirish
boshlandi.
Hunar va tabiat to‘g‘risidagi bilimlar, odatda, maktabda o‘qitilmasdan, yakka
shogirdlik tartibida o‘qitilar edi. Shaharlarda turli kasb-hunar rivojlana bordi muayyan
bir kasb bilan shug‘ullanuvchi ustaxonalarning egalari uyusha boshladilar. Hunar
o‘rganmoqchi bo‘lgan bola hunarmandga, masalan, temirchiga, novvoyga va shu kabi
boshqa kasbdagi ustalarga shogird tushar edi, lekin buning uchun shu kasbdagi hunar
ahllarining rozilik berishi shart edi. Bunday shogird ancha yil ustaning qo‘lida hunarga
aloqasi bo‘lmagan ishlarni bajarib yurar, dastyorchilik qilar edi. Usta bunday tekin
ishchi kuchidan mumkin qadar uzoq vaqt foydalanishga harakat qilar edi. Bunday
shogirdlar hunarni taqlid qilish yo‘li bilan o‘rganar edilar, o‘qitishning muayyan tizimi
yo‘q edi. Kasb deyarli otadan o‘g‘ilga meros bo‘lib o‘tardi Malaka bilan birga maxsus
bilimlar ham talab qiladigan hunar ahllari -ustalar
orasida tabiat to‘g‘risida ilmiy bilimlarning to‘plandi. Masalan, tabiblik shunday
kasblardan biri bo‘ldi.
Ayrim atoqli hakimlar ham tib ilmini o‘rgatar edilar. Buxorolik Abu Ali ibn Sino
shunday hakimlarning eng mashhurlaridan edi. U tib ilmiga doir ko‘pgina qo‘l yozma
asarlarni o‘rganib, eng yetuk hakim bo‘ldi, shu bilan birga, ilmiy maqsadlarni ko‘zlab,
muntazam ravishda kuzatishlar va tajribalar olib bordi. Tajribali hakim bo‘lgan ibn
Sinoning shogirdlari ham bor edi. U o‘z shogirdlari uchun tib ilmidan «Tib Qonunlari»
degan kitob yozdi. Yevropada bu kitob lotin tiliga tarjima qilinib, besh asr davomida
vrachlar uchun har taraflama qo‘llanma bo‘lib xizmat qildi va shu kitobi tufayli ibn
Sino butun dunyoga «Avitsenna» nomi bilan mashhur bo‘ldi. Hozirgi zamon sovet
olimlari ibn Sinoning «Tib qonunlar» kitobining maydonga kelishini meditsina
taraqqiyotidagi bir bosqich deb hisoblamoqdalar.VII-VIII asrlarda Sharqda aniq
fanlarni rivojlanishida ulkan yutuqlarga erishishldi.Madaniyat va marifat markazlaridan
biri bo‘lgan O‘rta Osiyoda yashagan xalqlar juda qadim zamonlardan Xitoy va
Hindiston mamalakatlari bilan savdo, siyosiy va madaniy aloqa qilib turar edilar.
Osiyoda fan va madaniyat juda og‘ir sharoitda- xalq ommasining mahalliy va chet el
zolimlariga qarshi kurashlari sharoitida taraqqiy etdi. Falakiyot, matematika, tibbiyot
hamda ijtimoiy fanlar rivojlana boshladi. Bu fanlarni markazlashtirish maqsadida halifa
Mamun hukmronligi davrida dastlab Xorazmda bugungi Mamun akademiyasiga asos
solindi.
Keyinchalik u Bog‘dod shahriga “Dorul-Hukomo” (“Donishmandlar uyi”) barpo
etilib, uning huzurida kutubxona va rasadxona tashkil etildi. Bu “Donishmandlar
uyi”ga bir qancha mamalakatlardan istedodli olimlar chaqirildi. Mamun buyrug‘iga
binoan, Xorazmdan Muhammad ibn Muso Xorazmiy ham taklif qilindi. U bu ilmiy
markazga (Akademiyaga) bir qancha vaqt ilmiy rahbarlik qildi.Tarixiy tadqiqotlar
shuni ko‘rsatadiki, Sharq uyg‘onish davri madaniyati fanlarning rivojlanishi, qomusiy
olim, mutafakkirlar yetishish bilan butun kishilik jamiyati rivojlanishining yuksak
bosqichi bo‘ldi. Al-Xorazmiy, al-Farg‘oniy, al-Beruniy, ibn Sino, Ahmad bin
Muhammad Farg‘oniy, Umar Xayyom kabi qomusiy olimlar va Ro‘dakiy, Firdavsiy,
Yusuf Xos Xojib, Mahmud Zamahshariy,Abdishukur Balhiy, Ahmad Yugnakiy kabi
mutafakkirlar samarali faoliyat ko‘rsatdilar. Ularning aksariyati avvalo, mudarislik
yuzlab shogirtlarga ustozlik qilganlar. Natijada mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiy
etdi, renesansning beshigi bo‘ldi, XI asr Beruniy asri deb atalishiga yerishildi. Ta’lim-
tarbiya borasidagi tajribalar rivojlandi, ta’lim-tarbiya jamiyat taraqqiyotining hal
qiluvchi omili ekanligi haqidagi ilmiy ta’limotlarga asos solindi.
Abu Ali Husayn ibn Abdulla ibn Hasan ibn Ali ibn Sinoning pedagogik ta’limoti (980-
1037) Ruh- abadiy. U jism bo‘lgandan keyin ham mavjud bo‘lib qolaveradi.
* * *
Ruh - jismga bog‘liq bo‘lmagan ravishda mustaqil fikrlaydi.
* * *
Donishmandlik bizga hayot so‘qmoqlarida ulug‘ saodatni hozirlab in’om
etuvchivositadir.
* * *
Tiriklik jismning idrok va harakatga ega bo‘lmog‘i demakdir.
* * *
Aql tarozusida tortib ko‘rilmagan har qanday bilim asossizdir. Shu bois mantiq ilmini
o‘rganmoq juda muhim. Ibn Sinoning 450 dan ortiq asaridan 240 ga yaqini 4744 misra
she’rlari bizgacha etib kelgan. “Hadiyat ar-rais”, “Al Majmu”, “Tib qonunlari”, “an
Nazit”, “Donishnoma” shular jumlasidandir “Kitob-ul shifo” asar insonni haqida
Yaxshi va yomon xulqning hammasi sharoit, tarbiya, odatlanish natijasida vujudga
keladi Bu asar inson ruhini tarbiyalashga quyidagi 4 qismdan iborat:1.Mantiq; 2.Tabiiy
fanlar; 3.Matematika; 4.Metofizika Uning mantiq qismi 9 bobdan iborat: 1.Mantiqqa
muqaddima; 2.Al-maqulot - kategoriyalar; 3.Al-iborat - interproktatsiya; 4.Al-qiyos -
sillogizm; 5.Al-burxon - isbot, dalil; 6.Al-jadal - dialektika; 7.Al-safsata – sofistika;
8.Al-Xitobo – ritorika; 9.Ash-she’r – poetika “Tadbir ul monozil” asarida bolani
maktabda jamoa bo‘lib o‘qitish haqida 1.Agar bolalar birga o‘qisa, zerikmaydi, ularda
fanni o‘rganishga qiziqish yuzagakeladi. Bir-biridan qolmaslik uchun harakat,
musobaqalashish istagi rivojlanadi. Bularning hammasi o‘qishni yaxshilanishiga
yordam beradi. 2.O‘zaro suhbatda bolalar bir-birlariga kitobdan olganlarini hikoya
qiladilar. 3.Bolalar birga to‘planganlarida bir-birlarini hurmat qila boshlaydilar,
do‘stlashadilar, o‘quv materiallarini o‘rganishda bir-birlariga yordamlashadilar, bir-
birlaridan yaxshi odatlarni o‘rganadilar His ichki ruhga qattiqroq ta’sir etadi va uni
harakatga solishda aqldan kuchli “Donishnoma” kitobida qadimiy hikmat fanlaridan
beshtasini mohiyati va mazmunini asoslagan:
1.Mantiq; 2.Fizika hislarga aloqador harakat, o‘zgarishga doir bilim; 3.Koinot
tuzilishi; 4 .Musiqiy bilim; 5.Tabiatdan tashqari narsalar. Ibn Sino ta’limni tashkil
qilish qoidalarini (prinsiplarini) quyidagicha tavsiya etadi: 1.Bolani birdan kitobga jalb
qilib qo‘ymaslik kerak; 2.O‘qishni asta-sekin, osondan qiyinga o‘tish yo‘li bilan olib
borish lozim; 3.O‘quvchilar bilan amalga oshiriladigan tarbiya, ularning yoshiga mos
bo‘lishi shart;4.O‘qitishni jamoa tarzda uyushtirish; 5.O‘qitish bolani mayl qobiliyatini
hisobga olgan holda olib borilishi; 6.O‘qitish jismoniy mashqlar bilan qo‘shib olib
borilishi zarur; 7.O‘qitish jarayonida o‘qituvchi har xil usullarni qo‘llashi shart. Ilm –
narsalarni inson aqli yordami bilan o‘rganish.
* * *
Hakimning uch quroli bor so‘z, giyoh va tig‘.Yolgizlik halokatga olib keladi. Zero,
inson o‘ziga kerakli narsalarni faqat jamiyat yordamida qo‘lga kiritishi mumkin.
* * *
Chala bilim egasi bo‘lishdan ko‘ra, bilimsizlik afzalroqdir.
* * *
Ruh-shamchiroqqa, bilim - ana shu shamchiroqdan taralayotgan yog‘duga,Allohning
zakosi - moyga o‘xshaydi. Shamchiroq yonishdan to‘xtamas ekan -sen tiriksan. Agar u
o‘chsa - sen halok bo‘lasan.Abulqosim Firdavsiyning ta’lim-tarbiya haqidagi g‘oyalari
(941-1025) Uning dostonlarida bola tarbiyasi masalalariga ham alohida e’tibor
berilgan.Zolizar, Rustam, Anushervon, Humoy,Bahromi Cho‘bina, Xisrav Parvizlar
ota-onalari aqliy va jismoniy jihatdan to‘g‘ri tarbiyalanganlari uchun tadbirkor, jasur
qahramonlar bo‘lib yetishdilar.H.Hamidiy)Firdavsiy qator dostonlarida donishmand
murabbiy, mehribon ustoz qiyofasini yaratdi, turli bilimlarni o‘rganish, kasb egallash,
harbiy hunarlarni bilish zarurligini o‘qturdi.(H.Hamidiy) “Shohnoma” 35 yil yozilgan
bo‘lib,
o‘ziga xos pandnoma hamdur Hamisha aqlingni rahnoma etgil,Noloyiq ishlardan
olisga ketgil Hunar birla aqling birikkan hamon,Har ish bu jahonda yurishgay ravon
Insonni xayru saxovatli bo‘lishga yetaklovchi kuch ilm va hunardir.Aql bir tirik jon,
bilmaydi zavol,Aql turmush asli buni yodlab ol.Aql yo‘l ko‘rsatib dilni etar shod,Har
nechuk ilmdan o‘rgansang bir so‘z.Uni tinmay o‘rgan kecha-yu kunduz. uyuk shoir
Abulqosim Firdavsiy Xuroson viloyatining Tus shahrida kambag‘al oilada dunyoga
keldi.Firdavsiy keng qamrovli va chu-qyp ilm egasi bo‘lib yetishdi. Shu bois uni
«hakim», «donishmand» deb ulug‘laganlar. Shoir ijodiniig ayni gullagan davrida ‘azna
shah-rida (hozirgi Afgoniston hududi)-turk sultoni Mahmud G‘aznaviy saroyida
yashab, ijod qildi.
* * *
«O‘ylamasdan qadam bosib, xatoga yo‘l qo‘ygan kishi pushaymon bo‘ladi. U donolar
nazdida axmoqqa, yaqinlari nazdida begonaga aylanadi».
* * *
Olamda eng avval inson aqli yaralgan. Aql qalb posbo-nidir. Aql yana uch qo‘riqchi:
til, ko‘z, quloqning ustidan ham posbonlik qilguvchidir. Zero, ezgulik va yovuzlik
aynan ana shu uch a’zo orqali qalbga kirib boradi.
* * *
Donishmand dedi: «Ochko‘zlik va muhtojlik — mangu bedor ikki iblis».
* * *
Aqlli so‘z dur-javoxirlaru toj-taxtdan ham qimmatliroqdir.
* * *
Ey hukmdor, idrokli, saxiy, adolatli bo‘l. Elning baxti hukmdorning baxtidir.
* * *
Ey hukmdor, yolgonni toj-taxtga yaqinlashtirma. Doimo haqiqat yo‘lini tut.Ey
hukmdor, ezgu ishlar uchun mablag‘ni ayama. Yuragingga bir lahza ham qo‘rquvni
yo‘latma. Aks holda qo‘shni shoh dadillanib, bosh ko‘targay. Bu serkulfat hayotda
dono va bardam bo‘l. Yuz bergan har bir hodisaga munosib baho bera bil. Yana shuni
bilgilki, kim osmon qadar bag‘ri keng, saxiy bo‘lsa, o‘sha sultonlikka munosibdir.
Nodon maslahatchilardan saqlan. Tuban kishilarning so‘zlariga quloq osma: ularning
yuragida hasad mujassam. Siringni hatto eng yaqin odamingga ham aytma, aks holda
kulfatlarning keti ko‘rinmay qolur. O‘zini hammadan ustun qo‘yuvchilarni
mashvaratga yaqin-lashtirma Umar Xayyomning pedagogik qarashlari (1048-
1131)G‘iyosnddin Abulfath Umar ibn Xayyom Nishopur shahrida, badavlat
hunarmand oilasida tug‘ilib, voyaga yetdi. Uning laqabi Xayyom bo‘lib, bu so‘z
«chodir tikuvchi» degan ma’noni anglatadi. Umar Xayyom tili achchiq, badjahl odam
bo‘lgan.
U o‘z she’rlarini fors tilida, nasriy asarlarini esa arab ti-lida bitgan.Xayyom o‘zining
ruboiylari bilan nom qozongan. Uning taxmi- nam 400 ta ruboiysi mavjud bo‘lib,
shulardan 293 tasi Kembrij dorilfununining kutubxonasida saqlanadi.Umar Xayyom,
shuningdek, «Yevklid kitoblariga sharhlar», «Arifmetika muammolari»,
«Donishmaidlik tarozisi», «Malikshohning falakiyot jadvali»,(Umar Xayyom bu
jadvalni Isfaxondagi rasadxonada ishlagan vaqtida tuzib, uni Eron shohi malikningismi
bilan atagan), «Borliq va burch haqida qaydlar» kabi ilmiy asarlarning ham
muallifidir.Umar Xayyom qomusiy olim edi. Uning 600 yildan so‘ng aniqlangan
matematik formulalari mavjud. Xayyom, shuningdek, 11 yoshli shahzodani davolagan
hakim, qyosh va oy tutilnshini, obhavo qanday bo‘lishini avvaldan aytib beruvchi
munajjim ham edi. Buxoro hukmdori Umar Xayyom bilai suhbat chog‘ida yuksak
hurmat-e’tiborining belgisi sifatida uni doimo o‘z yoniga-taxtga o‘tqazgan.
* * *
Asrori azalni sanu may bilmasmiz,Umar Hayyom didaktikasi matematika ilmini
rivojlantirib quyidagi g‘oyalarni yaratgan: Tarbiya haqidagi qarashlari 1.Miqdorni
cheksiz ravishda bo‘linishi;
2.To‘g‘ri chiziqni cheksizlikkacha davom ettirish mumkinligi;
3.Har qanday kesishuvchi ikki to‘g‘ri chiziq ochilib va kesim burchagi uchidan
uzoqligi;
4.Ikki yaqinlashgan sari kesishadi.Umar Hayyomning algebra faniga qo‘shgan hissasi
1.Son ildiziga teng (x=a).
2.Son kvadratga teng (x2=a).
3.Son kubga teng (x3=a).
4.Ildiz kvadratga teng (x2=bx).
5.Kvadrat kubga teng (ax2 =x3).
- Ota-onaga muhabbat;
- O‘zaro munosabat;
- Do‘stlik;
- Savob va gunoh;
- Nafs balosi illat va ustoz-shogirdlik
Bu harfi chigalni sanu man bilmasmiz,
Har nechaki so‘zladik, dedik parda osha,
Chu pardaki tushdi, sanu man bilmasmiz.
Bilgaymisan, ayo, saharlarda xo‘roz,
Faryod etarda senga ne so‘ylar roz?
Ul derki, ayon bo‘ldi cahap ko‘zgusida
Tun o‘tdi umrdan, bexabardirsan boz...
ABU HAMID MUXAMMAD AL G‘AZZOLMY (1058-1111)
Faylasuf al G‘azzoliy Tus shahrida tug‘ilib o‘sdi. Juda yoshlik chog‘idanok
olimlik pog‘onasiga ko‘tarildi. 1091 yildan boshlab u Bag‘oddagi mashhur Nizomiy
madrasasida talabalarga falsafa va ilohiyot ilmidan caboq berdi. U 34 yoshida kuchli
ruhiy inqirozni boshidan kechirdi. Shundan so‘ng haqiqatni faylasuflar belgilagan
yo‘ldan topa olmasligini tushunib, mudarrislikni tashladi va mustaqil ravishda tasavvuf
ilmini o‘rganishga kirishdi. Oradan 11 yil o‘tgach, imom G‘azzoliy yana madrasaga
qaytib, talabalarga tahsil bera boshlaydi. U butun umrini haqiqatni odamlarga
tushuntirish va adashganlarni to‘g‘ri yo‘lga qaytarishga bag‘ishladi.
* * *
Shubha haqiqatga olib boruvchi yo‘ldir. Kim shubhalanmas ekan, hech narsani ko‘ra
olmaydi. Ko‘rishdan mahrum odam esa tushunolmaydi. Tushunishdan mahrum kimsa
misoli so‘qir kabi yo‘ldan adashadi.
* * *
Tirik mavjudotlarning quyi darajadagi turlari chumoli va chivinlarni ham faqat chumoli
hamda chivinlargina anglay oladi. Afsuski, faqat insongina o‘zi haqida haqiqiy bilimga
ega emas. Biz o‘zimizni faqat sirtdan u yoki bu qilmishimiz va tashqii qiyofamiz orqali
bilamiz. Ruhiy mohiyatimizni bilishga urinmaymiz.
* * *
Paygambardan so‘radilar: «Xalqlarning kulfatiga nimalar sabab bo‘ladi?» U zot
shunday javob qaytardilar: «Manmanlik, gerdayish, takabburlik, raqobat, tarqoqlik
va hasad xalqlarga kulfat keltiradi. Ana shular tufayli avval xalqlar o‘rtasida ajralish
yuz beradi, so‘ngra tartibsizlik boshlanadi».
* * *
Uchta olam mavjuddir: ularning biri zohiriy. ikkin-chisi botiniy olam bo‘lsa, har
ikkisining orasidan yana bir olam — ruxiy olam o‘rin olgan.
5.2. Ilk renessans (uyg‘onish) VII-XIII asrlarda sharqda pedagogic ta’limot rivojlanishi
qiyosi Manbalar Tarixiy davr Tarixiy shart sharoit Pedagogika nazariyasini rivojlanishi
Al Xorazmiy 753-850 Mamun hukmronligi davrida ilm-fanga e’tibor
qaratildi.Bog‘dod shahriga “Dorul-Hukomo”(“Donishmandl ar uyi”) barpo etilib,
uning huzurida kutubxona va rasadxona tashkil etildi Unga Muhammad ibn Muso
Xorazmiy bir qancha vaqt ilmiy rahbar bo‘ldi. Xozarmiy o‘zining “Al –jabr val
muqobala” nomli asari bilan matematika faniga asos soldi. Shu bilan birga u “Falakiyot
jadvallari”, “Quyosh soatlari to‘g‘risida” kabi risolalar yozgan. Xorazmiyning ta’lim
boasidagi fikrlari har bir fanning qonun-qoidalarini va ularni o‘qitish yo‘llarini
asoslagani bilan muhimdir. Bu haqda olimning o‘zi shunday deb yozgan: “Men
arifmetikaning sodda va murakkab masalalarini o‘z ichigi olgan “Al-jabr val-
muqobala” kitobini yozdim. Chunki bu kitob vasiyatnoma yozish, huquq ishlari, savdo
sotiq, ariq qazish, geometrik hisoblashlar uchun juda zarur deb, hisobladim”Xorazm
o‘zining arifmetikasida hindlarning to‘qqiz raqam 1,2,3,4,5,6,7,8,9 va nol yordamida,
yani o‘nli pozitsion tartib bilan istalgan 0 son va qisqa ifodalanishi bayon etish
maqsadida yozgan edi. Shu bilan birga sonlarni ko‘paytirish, qo‘shish va ayirish hamda
bo‘lishni oson yo‘llari qayd qilinadi.Xorazmiyning arifmetikasi matematika va sanoq
tartibi tarixida yangi bir davr ochdi. Xorazmiy IX asrning 20-yillarida “Zid” (“falakiyot
jadvallar”)ni tuzib chiqdi. Bu asar matni hozirga qadar arab tiliga tarjima qilinib fan
olamida foydalanilmoqda. Asar Sharq va G‘arbda falakiyot fanidan saboq beruvchi
asosiy asar bo‘lib xizmat qildi. Xorazmiy “Astrolyabiya” (“Usturlob”) va “Quyosh
soati”haqida ham asarlar yozgan edi. Xorazmiy Markaziy Osiyolik olimlar
Muhammad Kosir, Farg‘oniy,Ahmad Marvodiy kabilar hamkorligida meridian yoyini
hisoblashda ilmiy izlanishlar olib borganlar Abu Nasr Forobiy 879-950 Islom ta’limi
to‘la joriy etilishi Movaraunnahrd a alohida davlatning tarkib topishi slom
ta’limotining amlakatning mafkurasiga aylangan. U marv, Bog‘dod, Shom (Suriya)
va Misrda Forobiy 950 yilda hayotdan ko‘z yumgan.
Undan bizga juda ko‘p o‘lmas asaralar meros bo‘lib qolgan. O‘z zamonasinining
yetuk olimi bo‘lgan Forobiyning falsafa, mantiq, psixologiya, musqa,matematikaga,
doir 160 dan ziyod asarlari malum bo‘lib, ularning ko‘pi juda keng, hatto, dunyo
miqyosida shuhrat qozongan. “Al muallim as-soniy (“Ikkinchi muallim”), Arastudan
keyin “Sharq Arastusi” nomlariga sazovor bo‘lgan Faroibiyning mazkur fanlarga doir
asarlaridan tashqari, ijtimoiy hayot, bilishining shakllari, bosqichlari va usullari axloq,
tarbiya, tilshunoslik, sheriyatga bag‘ishlangan asarlari ham bor. Masalan: “Kalom fil
aql al kabir” (Kattalarning aqli haqida so‘z), “Kitob fi isho assag‘ir” (Yoshlarning aqli
haqida kitob), “Kitob fi96 bo‘ladi. Yunon tilini mukammal o‘rganadi. isho al-ulum va
attarif” (ilmlarning kelib chiqishi va tasnifi), “Kalom fi sher val qavofi” (Sher va
ofiyalar haqida so‘z), “Risola fit tanbih ala asbob assaodat” (Baxt saodatga erishuv
yo‘llari haqida risola), “As-siyrat al-fazala” (Fazilali hulqlar) va boshqalar ana shular
jumlasidan.
Forobiy bolalarning fe’l-atvoriga qarab tarbiya jarayonida “qattiq” va “yumshoq”
usullardan foydalanish kerak deb hisoblagan:
1. Tarbiyalanuvchilar o‘qish-o‘rganishga moyil bo‘lsa, ta’lim-tarbiya jarayonida
yumshoq usul qo‘llanadi.
2. Tarbiyalanuvchilar o‘zboshimcha, itoatsiz bo‘lsa, qattiq usul qo‘llanilishi lozim.
Forobiyning axloqiy qarashlari ham g‘oyat qimmatlidir. Forobiy axloqni ikki guruhga
bo‘lgan edi: - yaxshi sifatlarga va yovuzlik yoki sifatlarga ajratagan. Insonning eng
oliyjanob fazilati baxtga intilishdir. Forobiyning inson kamolotiga doir g‘oyalari asrlar
osha o‘z qimmatini saqlab keldi. Abu Rayhon Beruniy 973-1048 995 yilda Xorazm
Mamun I tomnidan bosib olindi. Beruniy vatanini tashalb Ray (hozirgi Tehron shahri)
ga ketishga majbur bo‘ldi. 1004 yilda Urganchda ilmiy fanga homiylik qilayotgan
Mamun II (1009-1017) saroyiga keladi 1017 yilda Mahmud G‘aznaviy Xorazmni
bosib oladi Beruniyni G‘azna shahriga olimlar bilan
olib ketadi. U bilan Hindistonda bo‘ladi shu Beruniy falakiyotshunoslik, mantiq,
falsafaga va boshqa fanlar bo‘yicha yozgan asarlari nomlarining o‘zi oltmish sahifani
tashkil qilgan. Uning turli xajmdagi 150 ta asarlari hozirgi kunda aniqlangan. Lekin
shulardan 30 tasinigina bizgacha etib kelgan. Ulug‘ olimning turli fanlarga doir asarlari
orasida uning ijtimoiy ta’limotlari, dunyoqarashi ifodalangan asarlari alohida o‘rin
tutadi. Masalan: “Kitob fi axborotil mubayyizot vilqaromita” (Oq kiyimliklar va
karamatiylar xabarlari haqida kitob), “Kitobul maqolotval-arz vad-diyonot”
(Maqolalar, e’tiqotlar va dinlar haqida kitob.), “Geodeziya”,“Minerologiya” nomlari
bilan tarjima qilingan asarlari ham ana shular jumlasidandir. Beruniy inson axloqini
shakllantiruvchi vosita mehnat deb hisoblaydi. Uning fikricha, aql idrok va mehnatning
jamlanishigina kishilarning to‘g‘ri hayoti va pok axloqini belgilab beradi. Mehnat
inson qalbiga muruvvat hissini o‘yg‘otadi. Beruniyning muruvvat haqdagi g‘oyasida
xayrihoh bo‘lishlik, xalol, haqgo‘y va boylik orttirishga intilmaydigan o‘z mehnati
hamda o‘zgalarni mehnatini
hurmatlaydigan sifatlarni nazarda tutgan edi. Beruniy bolalarni axloqiy barkamolligi va
yomon fazilatlaridan saqlashda quyidagi tarbiya usullarini olg‘a surgan edi:
1. O‘rnak olish: Donishmand va olimlar xulqlaridan o‘rnak olish yaxshi xulqni
rivojdantiradi, yomon odatlarni yo‘q qiladi. U ko‘proq ota-onalarni farzandlariga
o‘rnak bo‘lishga chorlaydi.
2. Pand va nasihat. Beruniy pand va nasihat orqali bolalardagi ayrim nuqsonlarni
anglatish zarur deb bo‘yi Beruniy “Hindiston” asarini yozadi. hisoblaydi: va u
quyidagi fikrlarni bayon etadi: “odamlar o‘rgangan, odatlangan va ko‘pchilikka maqul
bo‘lgan narsaga qarshilik ko‘rsatmasdan o‘rganish kerak”. Yaxshi xulqlar yaxshilik
alomatidir, yomon xulqlardan bolalarni saqlamoq lozim. Ayniqsa, maqtanish, buzuq
niyatlik, chaqimchilik, besabrlik, nafs balosi, yolg‘onchilik va boshqalar. Ta’limda
o‘quvchini zeriktirmaslik uchun o‘rganiladigan fanlarni almashtirib turish kerak.
O‘quvchi fandan-fanga o‘tib tursa, turli bog‘larda yurganga o‘hshaydi. Birini ko‘rib
ulgurmay. Boshqasi boshlanadi va u “Har bir narsada o‘ziga yarasha lazzat bor”,
deyilganidek, ularga qiziqadi va o‘qishni istaydi. Bir xil narsaning bayoni Bolani
charchatadi va xotirasida hech nimani saqlay olmaydi. Beruniy bilimni quyidagi uch
yo‘l bilan hosil bo‘lishini alohida uqtirgan:
1. Har bir ilm va sanatning borib taqaladigan, boshlanish joyi bor. Shuni to‘g‘ri
boshlash zarur.
2. Ilm boshlanish joyiga yaqinlashgan sari to o‘ziga borib yetguncha soddalashtirib
borish.
3. ilm o‘rganish vaqt va sabrni talab etadi. Shoshilish kerak emas. Jamiyat tarixida XX
asr Abu Rayhon Beruniy asri deb qabul qilingan. Abu Ali ibn Sino 980-1073
Buxoroda Somoniylar hukmronligi o‘rnatilgan. Buxuoroda kutubxona bo‘lgan, undan
ibn Sino foydalanish huquqqiga ega bo‘lgan, 999 yilda Qorahoniylar buxoroni bosib
olgandan so‘ng ibn Sino Xorazmga, keyin 1011 Hamadonga, 1023
yil Isfahonga ko‘chadi. “Men xalqimga hizmat qilish ilmkoniyatga ega bo‘lganimda va
tanimda yashashga joy topa olmadi”, deydi. Ibn Sino haqqiy alloma va olim sifatida
o‘z davridagi fanlarning deyarli hammasi bilan muvaffaqiyatli shug‘ulangan va ularga
oid asarlar yaratgan. Turli manbalarda Ibn Sinoning 450 dan ortiq asarlari qayd etilgan
bo‘lsa ham, uzoq vaqt o‘tishi bilan ularning ko‘pi yo‘qolib ketgan va bizgacha faqat
240 ta asari etib kelgan. U tavsiya qilgan ta’lim-tarbiya tizimi quyidagilarni o‘z ichiga
olgan: aqliy tarbiya, jismoiy sog‘lomlashtirish tarbiyasi, estetik tarbiya, axloqiy tarbiya,
mehnat tarbiyasi. Ibn Sino bolani maktabda o‘qitish va tarbiyalash masalasiga katta
ahamiyat berib, “Tadbir ul manozil” asarining maxsus bo‘limini ana shu masalaga
bag‘ishlagan. Kitobining “Bolani maktabda o‘qitish va tarbiyalash” bo‘limida bolani
maktabga jalb qilish haqida to‘xtalgan. Uning takidlashicha, maktabga barcha
qishilarning bolalari jalb etilishi va hamma bolalar birga o‘qitilishi va tarbiyalanishi
lozim. U bolani uy sharoitida yakka o‘qitishga qarshi bo‘lgan , bolani maktabda jamoa
bilan o‘qitishning foydasini quyidagicha ifodalagan:
1. Agar bolalar birga o‘qisa, zerikmaydi, ularda fanni egallashga qiziqish yuzaga
keladi. Bir-biridan qolmaslik uchun xarakat, musobaqalashish istagi rivojlanadi.
Bularning hammasi o‘qishning yaxshilanishiga yordam beradi.
2. O‘zaro suhbatda bolalar bir – birlariga kitobdan o‘qib olganlarini. Kattalradan
eshitganlarini hikoya qiladilar.
3. Bolalar birga to‘planganlarida bir-birlarini hurmat qila boshlaydilar, do‘stlashadilar,
o‘quv materiallarini o‘zlashtirishda bir-birlariga yordamlashadilar, bir-birlaridan yaxshi
odatlarni o‘rganadilar. Ibn Sino 14 yoshli bolalarga bilim berishga alohida e’tibor
qaratish lozimligini takidlab o‘tadi. Ibn Sino o‘qitish jarayoniga katta ahaiyat bergan va
un tubandagi tarzda tashkil qilinishi zarur, deb hisoblagan.
1. Bolani birdan kitobga jalb qilib qo‘ymaslik kerak.
2. O‘qitish asta – sekin. Osondan qiyinga o‘tish yo‘li bilan olib borilishi lozim;
3. O‘quvchilar bilan amalga oshiriladigan tarbiya ularning yoshiga mos bo‘lishi shart;
4. o‘qitish jamoa tarzida uyushtirilishi darkor;
5. o‘qitish bolaning mayli va qobiliyatini hisobga olgan holda olib borilishi kerak;
6. O‘qitish jismoniy mashqlar bilan qo‘shib olib borishi zarur.
Ibn Sino tarbiya masalarini ifodalagan asarlarida o‘qituvchining roliga katta e’tibor
bilan qaragan. Tarbiyachi tanlashni muhim masala deb hisoblagan. U bola olti yoshga
to‘lishi bilan uni o‘qituvchining tarbiyasiga berishni tavsiya qiladi. Tarbiyachi
“Rostgo‘y, dono, odil, ozoda kiyinadigan, xushmoamala” bo‘ilishi zarurligini uqtiradi
va yosh avlodni o‘qitadigan hamda tarbiyalaydigan kishilar oldiga bir qancha talablar
qo‘ygan. Uning fikricha.
1. Tarbiyachi bolalar bilan muomalada bosiq bo‘lishi kerak;
2. Muallim o‘quvchilar ta’limni qanday o‘zlashtirayotganini kuzatib borishi lozim;
3. O‘qitish jarayonida muallim har xil usullarni qo‘llashi darkor.
4. Tarbiyachi o‘quvchining xotirasi va boshqa aqliy qobiliyatini bilishi lozim.
5. Tarbiyachi bolalarni tarbiyalashda tegishli jazo horalarini qo‘llashi, o‘tilganlarni
takrorlashga majbur qilish orqali ularni fanga qiziqtirishi kerak.
6. Tarbiyachi o‘z fikrini o‘quvchiga bayon qilishdan oldin undan masalaning
mohiyatiga o‘zi tushunib olishi, keyin uni qisqa, aniq, adabiy tilda tushuntirishi, bunda
ko‘p gapirishdan qochish lozim.
7. Har bir fikr xaqiqat bilan tasdiqlanishi, bolalarda hissiyot uyog‘otadigan bo‘lishi
lozim.
Ibn Sino insonlarning sabrli va har qanday qiyinchilikka chidamli bo‘lishining
oqibati ularni yuksak axloqiylikka va baxtga yetaklaydi, deb uqtirgan. Mutafakkirining
axloq va axloqiy tarbiya haqidagi g‘oyalari yosh avlodni barkamol inson qilib
tarbiyalash uchun bir dastur sifatidagi qimmatini saqlab kelmoqda, to‘qqiz asrdan
keyin bu ta’lim-tarbiya tizimi pedagogik texnalogiyaga asos bo‘ldi.
VI-VII ASRLARDA O‘RTA OSIYОDA MAKTAB VA PEDAGOGIK
FIKRLAR
“Ilmga nisbatan guyo chupon kabi posbon bo‘linglar, lekin ilmni faqat rivoyat
qiluvchi bo‘lmanglar” “Qur’oni Karim” da ifodalangan tarbiyaviy g‘oyalar “Biz
insonga to‘g‘ri yo‘l kursatib qo‘yganmiz. Xoxlagan shukur keltiruvchi bo‘lsin yoki
kufr keltiruvchi bo‘lsin” (“Inson” surasi 30-oyat) “Sizlarga biror musibat yetsa unga
o‘z gunohingiz sababchidir” (30-oyat) “Bilgilki bu dunyo hayoti o‘yin- kulgu, zeb-
ziynat o‘zaro faxrlanish ko‘p mol farzand bilan maqtnishdan o‘zga narsa emas” (20-
oyat) “Kim zulm qilgandan so‘ng tavba qilib, yaxshi ishlarga tutinsa, albatta, Olloh
uning tavbasini qabul qiladi” (39-oyat) Islom dini va hadislarda ta’lim- tarbiya Komil
insonni tarbiyalash predmetida tasavvuf ta’limoti va pedagogika tarixining o‘zaro
bog‘likligi “Bir soatgina ilm o‘rganish bir kechalik ibodatdan yaxshi, bir kunlik esa uch
oy tutilgan ro‘zadan yaxshi ” “Hadislar”da ilm-fan “Ikki qiz farzandni boqib o‘stirib,
tarbiyalab, voyaga yetkazib munosib joylarda uzatsa, uning mukofoti jannatdir”
“Kimki uchta qiz farzandni o‘stirib, tarbiyalab, voyaga yetkazib munosib
joylarda uzatsa, uning mukofoti jannatdir” “Oila nafaqasidagi tejamkorlik
tirikchilikning yaratishga teng.
Odamlar bilan do‘stlashish aqlning yarmiga teng Savol so‘rash odoblarini bilan
limning yarmiga teng. ” - Ilm-sahroda do’st, Hayot yo’llarida tayanch, - Yolg‘izlik
damlarda yoo’ldosh, - Quvonchli damlarda rahbar,- Qayg‘uli damlarda madakor, -
Odamlar orasida zebu- ziynat, - Dushmanlarga qarata qudratli qurol. Abu Abdullo Al-
Xorazmiyning didaktik qarashlari (783-850) “Kitob al-Muxtasar”, “Hind hisobi”, “Al-
jabor val muqobola” “Zij” (falokiyot jadvallari)“Astrolobiya” (ustrilob) va “Quyosh
soati” kitoblari 1.2 darajali tenglamalar va ularni yechish uslubi Tenglamalarni
yechishni “al-jabr” va “muqobola” deb atadi Hind hisobini takomillashtirib, qo‘shish,
ayirish va ko‘paytirishning oson yo‘lini ishlab chiqdi Falokiyot jadvalini tuzib chiqdi
Hozirgacha o‘quv qo‘llanma sifatida foydalaniladi.
Meridiananing bir gradusi,yoyning uzunligi 11815 m ekanligini topgan
Astronomiya tarixida muhim qo‘llanma Abu Nasr Muhammad ibn Tarxon Forobiy
(879-950) ning ta’lim-tarbiya haqidagi ta’limoti Forobiyning o‘rta asrdagi yaqin va
o‘rta sharqda ilg‘or pedagogik ta’limotning asoschilaridandi. Chunki u o‘z asarlarida,
didaktika, ta’lim-tarbiyaning psixologik asoslari, etika, nafosat qoidalarini yaratgan
“Kattalar aqli haqidagi so‘z”, “Yoshlarning aqli haqida kitob”, “Ilmlarning kelib
chiqish tasnifi”, “SHe’r va qofiyalar haqida so‘z”, “Fozil odamlar shahri” asarlari
ta’lim-tarbiya nazariyasiga bag‘ishlangan “Mantiq to‘g‘risida risolaga muqaddima”
asari “Logikaga kirish” asari “Baxt – saodatga erishuv” asari “Aql to‘g‘risida” risola
Grammatikaning tilga va til ifodalariga bo‘lgan munosabati mantiq ilmining aql va
aqliy tushunchalarga munosabati kabidir Ba’zi narsalar borki, ular fikrlash, muhokama
yuritish, xulosa chiqarish hamda deduksiya yo‘li bilan ma’lum bo‘ladi Inson inson
bo‘lib, insoniy kamolotga erishuvi uchun so‘zlashi va kasb-hunarga muhtojdir
Grammatika tilning o‘lchovi bo‘lganidek, mantiq ham ... o‘lchovidir Fikr qilmasdan
bilinadigan
narsalar to‘rt qismga bo‘linadi:
1.Maqbulot (maqbul bo‘lgan fikrlar);
2.Mashhurot (mashhur bo‘lgan fikrlar);
3.Mahsulot (sezish va idrok natijasida ma’lum bo‘lgan);
4.Boshlang‘ich ma’qulot (ya’ni bilish, tushunchalar) Inson yuksak kamolotga erishuv
yo‘lida harakat qilganidek, aqliy bilishga ham harakat qilsa, u shubhasiz ...
baxt – saodatga erishadAbu Rayhon ibn-Ahmad Beruniyning (973-1048) pedagogik
ta’limoti Abu Rayhon Beruniy o‘z davrining buyuk pedagogi ekanini ta’kidlash lozim.
Eng muhimi shundaki, hali o‘sha zamonda pedagogika ilmiy va mustaqil fanga
aylanmagan bir paytda Beruniy falsafiy pedagogika maktabini yaratgan (A.Irisov)
“Osoral-baqiya”, “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” Hindiston “Hindlarning
aqlga sig‘adigan vasig‘ maydiga ta’limotlari” asari “Geodeziya”, “Minerologiya”
kitobidan Har biri ilm va san’atning borib taqaladigan boshlanish joyi bor “Xatar ko‘z
bilan ko‘rgandek bo‘lmaydi” Tadqiqotchi ziyrak (o‘z) xatolarini sinchiklab izlashi,
tobora tirishqoq bo‘la borishi, mehnatdan zerikmasligi, o‘z-o‘zini qayta-qayta tekshirib
turishi kerak Qiyos qilinuvchi narsa bilan qiyos uchun olinuvchi narsa orasini
isbotlanuvchi narsa bilan isbot orasini birlashtiruvchi bir sabab bo‘lmasa, u dalil va
misollar qabul etilmaydi Ahmoqlik davosi to‘q kasallikdir. O‘zini yuqori tutib
kibrlangan bilimsiz qoladi Inson u yoki bu fan bilan shug‘ullanishidan oldin o‘sha fan
tarmoqlarini yaxshi o‘rganmog‘i va ular orasida aniq tajribalar o‘tkaza olishi lozim
Ilmlar ko‘pdir.
Ular zamon iqboli bo‘lib, turmushlar va xotiralar qo‘shilib borsa ko‘payadi. Bilim
qaytarish va takrorlash isbotidirz-Zamaxshariyning pedagogik qarashlari (1075-1143)
Agar Ovro‘po va Sharq olimlarining xronologik ruhdagi asarlari va boshqa ishlarini
ko‘zdan kechirilsa, (hatto ko‘pchilik Xorazm olimlarining nomlari o‘zbek xalqiga
noma’lum), shu adolatli fikrga qanoat hosil qilish mumkin.Shunday yirik qomusiy
olimlardan biri Az-Zamaxshariydir.(U.Uvatov) Tabiiyki, Az-Zamaxshariyning pand-
nasihatlari tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lib, pedagogik fikr rivojida munosib o‘rinda
bo‘lgan, hozir ham ta’lim- tarbiyada qimmatli ahamiyatga ega.(U.Uvatov) U ellikdan
ortiq asar yozdi. Ularni ma’naviy mazmuniga ko‘ra quyidagicha guruhlash mumkin:
Yoki ilmli bo‘l, yoki ilmga tayanib, ish tutadigan bo‘l,loaqal ilmni tinglab eshitadigan
bo‘l. Biroq to‘rtinchisi bo‘lma, chunki kasodga uchrab halok bo‘lasan (juvonmarg
bo‘lasan)
1.Mantiq; 2.Grammatika; 3.Ilmi din va ulomolar xususida; 4.Lug‘at va
lug‘atshunoslik; 5.Adabiyot; 6.Aruz va adabiyot nazariyasi; 7.Ilmi odob; 8.Tarix va
jo‘g‘rofiya. Axmoq kishi hikmat lazzatini bilmaydi Savdogarlarning shuhrati va obro‘-
e’tibori qissasida, olimning shuhrati-yu, obro‘-e’tibori yozgan kitoblarida (asarlarida)
To‘g‘ri va haq yo‘ldan yurgan kishining yurishi arslon yurishidan ko‘ra ham
mahobatliroq (haybatliroq)dir Yeru zaminning ko‘rkamligi olimlar bilan bo‘lsa,
osmonning ziynati yulduzlar bilandirTasavvuf ta’limotining pedagogika tarixi bilan
bog’liqligi Ahmad Yassaviy ta’lim-tarbiya haqida (XI asr o‘rtasi 1166 yil)
ta’limoti “Devoni hikmat” (Hikmatlar kitobi) Axloqiy tarbiya mazmuni va metodlari
Mehnat tarbiyasining ijtimoiy ahamiyati va mohiyati Nafosat, islomga e’tiqod tarbiyasi
Bahovuddin Naqshband (1318-1389) ta’lim – tarbiya haqida ta’limoti Naqshband
tariqatlarining tarbiyaviy mohiyati “Olamni bilish, odamni bilish va axloqiy
mukammallik” ..... kitobi Dil ba yoru, dast ba kor. (Dilingni Ollohga, qo‘lingni ishga
bag‘ishla) Imom Al- Buxoriy (809-869) Ta’lim-tarbiyaga oid ta’limot Aziziddin
Nasafiy “komil inson ta’limoti” Tarbiyaga oid kitoblar: “Al – adab ad muqrad”Jami 20
dan ortiq “Har bir mo‘min banda o‘z birodarining ko‘zgusidir. U birodarida biror ayb
ko‘rsa, o‘zida bo‘lgan shunday aybni tuzatishga harakat qiladi” “Ikki mo‘min banda
bir- birini ko‘rmasa, oldin ularning ruhlari bir kunlik yo‘lda uchrashadi”.
BURXONIDDIN ZARNUDJIYNING PEDAGOGIK TA’LIMOTI
“O‘quvchiga ta’lim yo‘lida qo‘llanma”, “O‘rtoq, o‘qituvchi, fan tanlash haqida”,
“Mashg‘ulot (dars) haqida”, “Ta’lim yo‘lida ongli istaklar haqida”, “Olimlar va
fanning sharafi haqida”,“Bilimlarni egallash haqida ” kabi didaktik asarlari pedagogika
tarixida muhim o‘rin tutadi.“O‘rtoq tanlashga kelsak, shunday o‘rtoq tanlash kerakki,
g‘ayratli, sofdil, pok fe’l-atvor egasi bo‘lsin”.... Men ko‘rganimda sungisi shuki,
bizning zamonamizda bilimga g‘ayrat bilan kirishgan kishilarning ko‘pchiligi unga
(bilimga) unchalik erisha olmaganbo‘lsalar, aslida ular noto‘g‘ri yo‘l tanlab mavjud
uslublarnimensimaslikdan. Sen bilimlarni oltita holatda o‘zlashtirishing zarur bo‘ladi.
Bular:aql-farosatlilik, kuchlii istak chidamlilik, ozgina yeyimlilik va ichimlilik,
o‘qituvchi ta’limi va bilim olish uchun yetarli vaqt” “Bilim oluvchi vaqtni samarali
tashkil etishga odatlansin, bordiyu bunga bir fan zerikarli bo‘lsa boshqasi bilan
mashg‘ul bo‘lsin.” “O‘rganuvchilar zimmasiga barcha fanlar orasida eng muhim
tanlash vazifasi turadi. Bu ular nimaga qiziqadilar, nimani o‘rganmoqchilar
va hayotning keyingi davrlarida qaysiga ehtiyoj tug‘ilishini hisobga olishgani ma’qul”.
3. Pedagogika tarixi va mumtoz adabiyotning o‘zaro bog‘liqligi Obyektiv olamning bir
butunligi har bir fan, ijtimoiy ong shaklining o‘zaro bog‘liqlikda rivojlanishini taqozo
etadi. Bu bog‘liqlik o‘ziga xos qonuniyatlar va tamoyillar asosida namoyon bo‘ladi.
Fanlararo aloqa, bog‘liqlik bandlarini o‘rganishda umumiy va xususiy qonuniyatlarga
asoslanish tadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyatini oshiradi. Chunki voqea, hodisa
o‘rtasidagi bog‘liqlik qonuniyati har qanday fanning metodologik mezoni bo‘ladi.
Falsafa lug‘atida: «qonun-tabiat va jamiyatdagi hodisalarning zarur va muhim
aloqasi. Qonuniyatli aloqalar, ular zaruriyatli xarakterga ega bo‘lganliklari sababli,
