ILK TEMIR DAVRI ARXEOLOGIYASI REJA: 1. Temir davriga umumiy tavsif. 2. Urartu davlati madaniyati. 3. Ckif va sarmat qabilalari madaniyati. 4. O’rta Osiyo hududida so'nggi bronza va ilk temir davri madaniyatlarining rivojlanishi. TAYANCH SO’ZLAR Temir metalli, ikkinchi mehnat taqsimoti, ayirboshlash va savdo aloqalari, ko’chmanchi chorvachilik, Xett podsholigi, Urartu podsholigi, skiflar, sarmatlar, mozor-qo’rg’onlar, temir davri yodgorliklari. Metall bilan qadimgi odamlar neolit davridayoq tanish edi. Ammo metallurgiyaning kashf etilishi va murakkab metallurgiya ko’nikmasining o’zlashtirilishi keyingi davrlarda amalga oshdi. Temir o’ziga xos metall. Uning xususiyatlari boshqa metallarga nisbatan afzalligini belgilaydi. Temir metali tabiatda ko’p uchraydi. Albatta, u tayyor shaklda emas, balki ma’dan shaklida keng tarqalgan edi. Temir ma’danidan ajratib quyuq holatda olingan va sandonlarda toblangan. Bizga ma’lumki bronza buyumlar suyuq holatda qoliplarga quyilar edi. Temirning erish temperaturasi 1534°S bo’lib, undan yasalgan jang va mehnat qurollari o’zining qattiqligi, o’tkirligi bilan avval mavjud bo’lgan qurollarga nisbatan ustuvor xususiyatlarga ega bo’lgan. Temirning yangi metall turi sifatida kashf etilishi o’z zamonasining moddiy madaniyatini o’zgartiribgina qolmay, texnika uchun yangi imkoniyatlar tug’dirdi. Keyingi ming yilliklarda yuz bergan ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar uchun zamin yaratdi. Temir o’z sanasidan ko’ra ancha ilgari kashf etildi. Uning tantanasi uchun atigi bir necha asr kifoya qildi. Miloddan avvalgi II ming yillik oxirlarida temir hamma yerda noyob zeb-ziynat buyumlari sifatida mavjud edi. Miloddan avvalgi I ming yillikning boshlaridan esa, u moddiy madaniyat dunyosida hukmron o’rin oldi va bu o’rinni hozirgi kunda ham saqlamoqda. Odamlar sof temir bilan dastlab tanishganlarida uning hali amaliy ahamiyati bo’lmagan. Gap shundaki, dastlabki tabiatdagi sof temir faqat meteoritlarda uchragan, nihoyatda kamyob bo’lganligi tufayli u ayrim mamlakatlarda ilohiylashtirilgan. Temirdan yasalgan qurollar mo’jiza sifatida qabul qilingan. Meteorit – temirdan ishlangan qurollar munchoqlar sifatida tarqalgan va eneolit, bronza, temir davrlariga mansub qabrlardan topilgan. Temir haqidagi yozma ma’lumotlar Misr fir’avni bilan va Xett podshosining yozishmalarida berilgan. Fir’avnlar Amenoxotep III va Exnaton davrida temir haqidagi ilk yozma ma’lumotlar uchraydi. Fir’avn Tutanxamon qabrida temirdan yasalgan buyumlar uchraydi. Bularning deyarli barchasi g’oyat qimmatli zargarlik buyumlari bo’lgan. Dastlabki temir Misr, Ikkidaryo oralig’i, Egey dengizi bo’yi dunyosida zeb- ziynatlar sifatida kashf qilingan. Temir o’zidan oldingi metallarga nisbatan qattiqroq va o’tkirroq xususiyatga ega bo’lgan va yer yuzida ko’p tarqalgan. Lekin odamlar uni boshqa metallardan keyin o’zlashtirgan. Yozma manbalar va arxeologik ma’lumotlarga ko’ra temir metallurgiyasi Kichik Osiyo hududidagi Xett podsholigi territoriyasida mil. avv. XIV-XIII asrlarda vujudga kelgan. Mil. avv. X-IX asrlarda temir metali Hindiston va Eronda kashf etilgan. Mil. avv. IX-VIII asrlarda temirchilik Ossuriya va Urartu hududlarida ham keng tarqalgan. Mil. avv. XIV asrda yasalgan temir buyumlarning hammasi g’oyat qimmatli badiiy zargarlik buyumlari hisoblanadi. Temir qurollardan ijtimoiy hayotda keng foydalanish, mehnat qurollari va qurol-yarog’lar sifatida ishlatish nisbatan kechroq amalga oshirilgan. Masalan, Italiyada temir miloddan avvalgi XII asrda, Sharqiy Yevropa, Skandinaviya mamlakatlarida mil. avv. X asrda paydo bo’lgan. Xitoyda esa, mil. avv. VI-V asrlarda temir buyumlari ishlab chiqarilgan. Temir qurollar esa, bu yerda miloddan avvalgi IX asrlarda ishlatila boshlanganligi manbalardan ma’lum1. Mil. avv. XIII asrlardan e’tiboran quldorlik davlatlarida temir bronza o’rnini egallaydi. Mil. avv. VII asrda Yevropada temir ko’proq qurol-yarog’lar sifatida ishlatilgan. Amerika, Avstraliya, Tinch okeani orollari, MDHning ayrim hududlari (uzoq shimol rayonlari) da temir mil. avv. XVII-XVI asrlarda ma’lum bo’lgan. «Temir davri» degan tushuncha arxeologiya faniga fransuz olimi K.Tomsen tomonidan XIX asrda kiritilgan. Temir metalidan yasalgan qurollarning keng tarqalishi iqtisodiy geografiyani mislsiz ravishda o’zgarishiga olib keladi. Chunki yer yuzining deyarli barcha nuqtasida temir ma’dani (rudasi) keng tarqalgan edi. Uni qazib olish va ma’dan (ruda) 1 N.A.Egamberdieva. Arxeologiya. –T.: “Fan va texnologiya”, 2011. –B. 80. dan temirni ajratish ko’nikmasini rivojlanishi o’ziga xos ishlab chiqarish tarmog’ini shakllantiradi. Ilk temir davrida ishlab chiqarish 2 tarmoqqa bo’linadi: Dehqonchilik – ilk temir davrida ishlab chiqarishning vujudga kelgan birinchi tarmog’i bo’lib, temir metalini ishlatilishi unda alohida o’rin tutgan. Daraxtlarni kesish, yangi yerlarni ochish va boshqa ishlarda temir qurollarning o’rni katta edi. Yer haydash qurollari - so’qa, omoch tishlarining temirdan yasalishi ham mehnat unumdorligini bir necha marta oshishiga xizmat qilgan. Ishlab chiqarishning ikkinchi tarmog’i hunarmandchilik bo’lib, ilk temir davrida u dehqonchilikdan ajralib, alohida ixtisoslikka aylanadi. Hunarmandchilik asosan temirchilik kasbidan boshlanadi. Neolit davrining eng katta yutuqlaridan biri kulolchilikning kashf etilishi edi. Ammo bu xo’jalik ixtirosi dehqonchilik doirasida rivojlanadi. Ilk temir metallurgiyasining ko’nikma sifatida o’zlashtirilishi va temirchilik kasbining shakllanishi bosqichida ham u dehqonchilik ho’jaligi bilan bog’liq holda edi. Shuning uchun ham kulolchilik temirchilikdan keyingi bosqichda kasb-hunar darajasiga erishdi. Temirchilik kasbining taraqqiysi temir buyumlarining ishlab chiqarishdagi tantanasini belgiladi. Xo’jalik hayotida yuqori unumdorlik darajasiga ega bo’lgan temir qurollardan foydalanish yo’lga qo’yiladi. Ilk temir davrida dehqonchiik va hunarmandchilikni ishlab chiqarishning asosiy sohalariga aylanishi jamiyat taraqqiyotini yangi bosqichga ko’tarilishiga sabab bo’ldi. Iqtisodiy hayotda hunarmandchilik asosiy o’ringa chiqib, ayriboshlash uchun keng imkoniyatlar yaratdi. Dastavall, unumdor xo’jalik va hunarmandchilik ishlab chiqaruvchi kuchlarni rivojlantirdi. Hunarmandchilik mahsulotlari - kulolchilik va temirchilik buyumlari ayirboshlash uchun ishlab chiqariladigan mahsulotlarga aylandi va tovar xarakterini ola boshladi. Chunki, bu davrda ishlab chiqarish imkoniyatlari shu darajaga yetdiki, bir kishining mehnatidan unadigan daromad uning bir o’zini boqishgagina emas, balki bir necha kishini ta’minlashga kifoya qila boshladi. Alohida hunarmandchilik markazlarining paydo bo’la boshlashi va ularning shahar hayotining iqtisodiy asosga aylanishi tufayli savdo munosabatlarini yo’lga qo’yish imkoniyati yaratildi. Ko’plab mahsulotlar ishlab chiqarish savdo aloqalarini rivojlanishiga xizmat qildi. Ilk temir davrida jamiyat taraqqiyotining yangi bosqichga ko’tarilishi va mehnatning o’zgartiruvchilik mohiyati – dehqonchilik va hunarmandchilik ishlab chiqarishi bilan bog’liq bo’ldi. Temir qurollarning ishlatilishi va undan mehnat qurollari sifatida keng foydalanish ko’plab moddiy boyliklarni yaratilishiga olib keldi. Natijada ijtimoiy hayotda katta o’zgarishlar ro’y bera boshladi. Erkin jamoa xo’jaliklarida jamoa a’zolari orasida tabaqalanish jarayoni boshlanadi. Moddiy madaniyat yodgorliklarining o’rganish jarayonida mulkiy tengsizlik dastlab chorvador aholi orasida ko’zga tashlanganiligini ko’rsatadi. Bu davrda o’troq chorvachilik o’rnini ko’chmanchi chorvachilik egallaydi. Chorvadorlarning tez-tez ko’chishi dehqonlarni notinchlik va xavf-xatarni oldini olish choralarini qidirishga majbur qiladi. Buning natijasida esa, mudofaa devorlari bilan o’ralgan dehqonchilik hududlari (qishloqlar, shaharlar) paydo bo’la boshlaydi. Jamoa a’zolari o’rtasida mulkiy tengsizlikning paydo bo’lishi arafasida siyosiy hayotda ham o’zgarishlar ko’zga tashlanadi. Jamoani boshqarishda oqsoqollar kengashi katta o’rin tutgan. Oqsoqollar kengashi qo’lida harbiy, diniy va dunyoviy hokimiyat bor edi. Jamoada moddiy boyliklar to’planishi va taqsimoti jarayonida ham albatta boylik dastlab oqsoqollar qo’lidan o’tar edi. Boylik avvalo jamoa oqsoqollari, harbiy boshliqlar, mo’tabar shaxslar qo’lida to’plangan (Moddiy boyliklarning to’planishi yo’llari: urug’lar o’rtasidagi urushlar, iqtisodiy jihatdan mustahkam va harbiy jihatdan kuchli jamoalar kuchsiz jamoalarni asir olishi, qul sifatida ishlatishi, unumdor yerlarni taqsimlanishi va hokazolar). Urug’, jamoa oqsoqollari avvallari jamoalarni, jamoa mulkini oson boshqarar edi. Boshqaruv tizimida halollik, fidoyilik va demokratiya printsiplari bor edi. Ammo sinfiy tabaqalanish jarayoni kuchaygan sari jamiyatni boshqarish qiyinlashadi. Chunki boyliklarni taqsimlashda, jamoani boshqarishda demokratik printsiplar buzila boradi, adolatsizliklar kelib chiqadi. Natijada o’z-o’zini boshqarish tizimi buzilib, jamiyatni boshqarishning harbiy demokratiya davri boshlanadi (Topshiriq va buyruqlarning bajarilishi jamoa a’zolari uchun qonuniyligi). Urartu davlati ilk temir davridagi yirik podsholiklardan biri bo’lgan. Urartu so’zi ossuriycha bo’lib, urartcha – Biaynili, Bibliyada – Ararat podsholigi nomi bilan yuritilgan. G’arbiy Osiyodagi qadimgi davlat (mil. avv. IX-VI asrlar). Urartu davlati ravnaq topgan davrida Armanistonning tog’lik rayonlarini (hozirgi Armanistonning butun hududi, Turkiya va Eronning bir qismi) ni qamrab olgan. Aholisi asosan urartlar bo’lgan. Poytaxti – Tushpa shahri bo’lgan (hozirgi Turkiyadagi Van shahri) bo’lib, unda podsho Sarduri I davrida katta qurilish ishlari olib borilgan. Mil. avv. IX asr oxiri – VIII asr birinchi yarmida Urartu davlati ravnaq topgan. Menuya, Argishti I va Sarduri II podsholiklari davrida Urartuning hududi ancha kengaygan. Bosib olingan viloyatlarda qal‘alar qurilgan (Ararat tog’ining shimoliy yon bag’rida Menuaxinili shahri; Erebuni – Yerevan atrofidagi Arin-berd tepaligi; Araksning so’l qirg’og’ida Argishtixinili). Urartuda qullar mehnatidan keng foydalanilgan. Mil. avv. VIII asr o’rtasida Ossuriya podshosi Tiglatpalasar III (mil. avv. 745-727) Urartu qo’shinlarini bir necha marta mag’lubiyatga uchratgan va Urartu davlati tarkibiga kiruvchi Shimoliy Mesopatamiya va Shimoliy Suriyani egallagan. So’ngra Rusa I davrida Sargon II boshliq Ossuriya qo’shinlarining yurishlari natijasida mamlakat xonavayron bo’lgan. Biroq mil. avv. VII asrda Urartu Janubiy Zakavkazeda hali ham o’z mavqeini saqlab qolgan edi. Rusa II (mil. avv. 685-645) bu yerda yangi qal‘alar bunyod etgan (jumladan Teyshebaini). Skif-kimmeriy yollanma qo’shini yordamida Urartu podsholari Frigiya podsholigini tor-mor qilganlar (mil. avv. 676 y.). Midiya podsholigining kuchayishi Urartuni Ossuriya bilan yaqinlashtirgan. Biroq mil. avv. VI asr boshida Urartu Midiya tomonidan tor- mor etilgan va uning tarkibiga qo’shib yuborilgan. Teyshebaini Urartu davlatining yirik markazi (mil. avv. VII-VI asrlar) bo’lib, bugungi kunda Yerevan shahridagi Karmir-Blur tepaligida qal‘a xarobalari sifatida saqlanib qolgan. Mahobatli inshoot qoldiqlari (150 ga yaqin xona – ustaxonalar, omborxonalar, don omborxonalari (750 t gacha don saqlangan), vino saqlanadigan yerto’lalar (8 tа) va b.) aniqlangan. Qal‘a atrofida to’g’ri rejalashtirilgan shahar joylashgan. Teyshebainidan ko’plab qurol-aslahalar (jumladan Urartu podsholriga tegishli serbezak dubulg’alar, sadoqlar, qalqonlar, qilichlar va b.), san‘at buyumlari, taqinchoqlar, mixxat yozuvlari, Teyshebaning bronzadan ishlangan haykalchasi topilgan. Mil. avv. 585 yilda Teyshebaini mahalliy va skif qabilalari tomonidan vayron etilgan. Teyshebainida olib borilgan tadqiqotlar jarayonida bug’doy, arpa, kunjut donlari topilganligi Urartu aholisining asosiy mashg’uloti dehqonchilik bo’lganligidan darakdir. Bog’dorchilik va uzumchilik ham xo’jalikning asosiy tarmoqlaridan bo’lgan. Qazishmalar jarayonida olcha, olma, behi, anor, uzum , yong’oq, shaftoli, shuningdek tarvuz urug’lari topilgan. Vino saqlanadigan 400 ta maxsus idishlar - karaslar (har birining sig’imi 800-1200 litr) topilgan. Erebuni (Yerevan atrofidagi Arin-berd tepaligi) shahri xarobalarida olib borilgan tadqiqot ishlari jarayonida toshda o’yib yozilgan yozuv topiladi, unda: “Xalda xudosi panohidagi Argishti, Menuaning o’g’li, bu qal‘ani qurdirib, shaharga Erebuni nomini berib, Biayna (Urartu) va boshqa mamlakatlardagi shaharlardanda mustahkam. Shahar o’rnida avval hech nima yo’q edi, men bu yerda Xate va Supanidan 6600 askar olib keltirib uni bunyod ettirdim”, deb yozilgan. Qadimgi urart tilidagi Erebuni hozirgi Yerevan nomi bilan bog’liq bo’lib, Armaniston poytaxtining yadrosi sifatida qadimgi shaharlardan biri hisoblanadi. Erebuni shahri xarobalarida olib borilgan qazuv ishlari jarayonida asosi tog’ toshlari va xom g’ishtdan qilingan mustahkam mudofaa devorlari bilan o’ralgan qal‘a (5 m balandlikda saqlanib qolgan) ochib o’rganilgan. Yuqorida qayd etilgan toshdagi yozuv qal‘aga kirish qismida saqlanib qolgan, bundan tashqari yana 21 ta qal‘adagi saroy, ibodatxona va boshqa binolarning qurilishi bilan bog’liq ma‘lumotlardan iborat mixxat yozuvlari topilgan. Qazuv ishlari davomida saroy va ibodatxonadagi zallarda ossuriy uslubdagi to’rt xil rangdan iborat suratlar chizilganligi aniqlandi. Shaharning Urartu davriga oid madaniy qatlami nihoyatda yomon saqlangan. Shunday bo’lsa-da, qazuv ishlari natijasida ko’plab kulolchilik charxida tayyorlangan sopol idishlari va ularning parchalari, vino saqlanadigan katta sopol idishlar, ossuriy uslubida yasalgan urart muhrlari, turli xil bronzadan qilingan taqinchoqlar, aqiq, feruza va shishadan qilingan munchoqlar topilgan. Arin-berdda olib borilgan tadqiqotlar davomida yuzdan ortiq bronzadan ishlangan skif kamon o’qlariga o’xshash o’qlar topilgan, shuningdek temirdan yasalgan turli hajmdagi o’qlar ham uchraydi. Erebunidan topilgan kamon o’qlari qo’shni Teyshebainidagidan nisbatan qadimiyroqdir. Agar shaharga asos solingan yilni qadimgi mixxatdagi ma‘lumotlardan kelib chiqib mil. avv. 782 yil deb hisoblasak, unda Yerevan shahrining yoshi 2750 yil, ya‘ni mil. avv. 754 yilda asos solingan Rim shahridan ham katta. Urartu davlatida amal qilgan urart tili bugungi kunda o’lik til hisoblanib, mil. avv. IX-VI asrlarga mansub o’yma yozuvlar (mixxat) orqali ma‘lum. Hozirgi Van ko’li atrofida, sharqroqda Urmiya ko’ligacha, qisman Armaniston Respublikasihududida tarqalgan. Yozuvi akkad mixxatining soddalashtirilgan tizimidan iborat bo’lib, 16-17 undosh va 4 ta unlini farqlash mumkin. Urartu tilida yozilgan ko’plab yodnomalar (500 dan ortiq) dastlab XIX asrning 20-yillarida nemis arxeologlari tomonidan Van ko’li (Turkiya) atrofidan topilgan. Bronza davrining so’nggi bosqichlarida yashagan ko’chmanchi kimmeriylar haqidagi ma‘lumotlar ilk marta mil. avv. 8 asrga mansub Bibliya kitobi va “Odisseya” dostonida tilga olib o’tiladi. Shuningdek ularning harbiy yurishlari haqidgi ma‘lumotlar mil. avv. 8-7 asrlardagi Ossuriya-Bobil mixxat yozuvlarida ham uchraydi. Kimmeriylarning harbiy yurishlari natijasida ular juda katta - Zakavkazedan Kichik Osiyogacha bo’lgan hududni o’zlariga bo’ysundirganlar. Mil. avv. 7 asrning birinchi yarmida ular Urartuga hujum qilib uni yakson qiladilar. Ilk ko’chmanchi chоrvadоrlarni urf-оdati tarqagan hududlari to’g’risida yunоn tariхchilari ancha batafsil ma’lumоt bеradi. Bunday хalqlarning eng qadimgilari va yozma manbalarida saqlanganlaridan biri kimmеriylardir. Gеrоdоt asarlarida bu ahоlini skiflargacha bo’lgan davrda Qоra dеngiz bo’yi hududlarida yashaganliklari to’g’risida ma’lumоtlar bоr. Gеrоdоt skiflar to’g’risida ham ma’lumоt bеrib, ularni ko’prоq оt va aravada yurishlari, hattо ayrimlari o’trоq hayot kеchirishlari, ularning juda ham jangavоr хalq ekanliklari to’g’risida хabar bеradi. Skiflarni juda katta хalq ekanligi, ularni O’rta Оsiyo hududlarida tarqalgan qismini saklar dеb atalishi alоhida uqtiriladi. Saklarni yoki skiflarni asоsan ko’chmanchi-chоrvachilik qilib kun ko’rganliklari bоis ulardan dоimiy turar-jоy makоnlari qоlmagan. Shuning uchun ularning hayotini, yashash tarzini faqat mоzоr-qo’rg’оnlarni o’rganibgina bilish mumkin. Shuning uchun fanda butun bоshli “skiflar davri arхеоlоgiyasi” dеgan sоha ajrab chiqqan. Skif va saklarni mоzоr-qo’rg’оnlarini o’rganish XX asrning bоshlaridayoq bоshlangan. Ayniqsa O’rta Оsiyo saklarini arхеоlоgik jihatdan o’rganish XX asrning o’rtalari va ikkinchi yarmida ancha taraqqiy etdi. Chоrvachilik bilan shug’ullangan ko’chmanchi qabilalar Avеstоda turlar, yunоn tariхchilarining asarlarida skiflar va massagеtlar, ahamоniylar davri yozuvlarida esa, ular saklar nоmi bilan eslatiladi. O’rta Оsiyoning dasht va tоg’li hududlarida yashagan saklarning yodgоrliklari Quyi Zarafshоn, Amudaryo, Оrоlbo’yi, Pоmir va Tyan-Shan tоg’larida tоpib o’rganilgan. Ular asоsan mоzоr-qo’rg’оnlardan ibоrat. Tоpilmalar brоnza va tеmirdan ishlangan harbiy qurоllar, zеb-ziynat buyumlari, mеhnat qurоllari va sоpоl idishlar uchraydi. Saklarning mоzоr-qo’rg’оnlarida оt anjоmlari uchraydi. Gеrоdоtning ma’lumоtlariga ko’ra saklarning хo’jaligida yilqichilik asоsiy o’rin tutgan. Qadimgi Yunоn va Rim tariхchilarining asarlarida saklarni uch guruhi kеltirilgan. Ularning ko’pchiligini saka-tigraхauda, ya’ni o’tkir uchli kigiz qalpоq kiyib yuruvchi saklar. Ular Tоshkеnt vilоyati va Janubiy Qоzоg’istоn vilоyatlarida yashashgan. Saka-tiay- tara-daraya, ya’ni daryo оrti saklari. Ular Sirdaryoning quyi оqimi va daryo bo’ylarida yashaganlar. Uchinchi guruh saklar Pоmir tоg’lari va Farg’оna vоdiysida yashab, saka-хоumоvarka dеb atalganlar. Tagiskеn mоzоr qo’rg’оni. Bu mоzоr to’rtburchak va хalqasimоn qo’rg’оn shaklida. Ular ilk va so’nggi davrga оid ikki guruh qabrlardan ibоrat. Birinchi guruh qabrlar (mil.av. IX-VIII asrlar) хоm g’ishtdan qurilgan bo’lib, ko’rinishdan qabila оqsоqоliga tеgishli bo’lgan. Marhum оltin va brоnzadan ishlangan zеb-ziynat buyumlari, brоnza paykоnlari, qo’lda va kulоlchilik charхida qilingan sоpоl idishlari bilan qo’yilgan. So’nggi davrga (mil.av. VII asrlar) оid ikkinchi guruh qabrlarda ham ko’pgina tоpilmalar uchraydi. Ularning ichida sarmatlarnikiga o’хshash qurоllar, оt anjоmlari, yirtqich hayvоn shaklidagi tоpilmalar mavjud. Sarmatlar bilan yaqin alоqada bo’lganligidan dalоlat bеradi. Tagiskеn mоzоr-qo’rg’оni saklarga tеgishli bo’lgan. Sirdaryoning quyi оqimida qadimgi Inkar daryosining bo’yida Uygarak qabristоni tоpilgan bo’lib, u хalqa shaklida. Kichik mоzоr-qo’rg’оnlardagi оddiy qabrlarda brоnzadan yasalgan o’q uchlari, sоpоldan yasalgan idishlar uchraydi. Katta mоzоr-qo’rg’оnlardagi sak urug’ va qabila bоshliqlarining qabrlarida qurоl- yarоg’ anjоmlari, zеb-ziynat buyumlari tоpilgan. Tоmdi va Alichur mоzоr-qo’rg’оnlari (VI-IV asrlar). Sharqiy Pоmirdagi Alichur, Tоmdi mоzоr-qo’rg’оnlaridan tеmirdan yasalgan harbiy qurоllar: qilichlar, harbiy bоltalar, хanjarlar, brоnzadan yasalgan o’qlar tоpilgan. O’qlar bargsimоn, ikki yoki uch qirrali. Bu davrda o’qlar brоnzadan tashqari tеmirdan ham yasalgan. Brоnzadan zеb-ziynat buyumlari hamda dumalоq tagli idishlari ham mavjud. Saklarning оt anjоmlari va jangavоr qurоllari skiflarnikiga o’хshash brоnzadan yasalgan san’at buyumlarida ham katta o’хshashlik bоr. Ular bir-birlari bilan dоimiy madaniy alоqada bo’lganlar. Ko’chmanchilarning uylari yеrto’la va chaylasimоn shaklda bo’lgan. Ular chоrva izidan dоimо ko’chib yurganliklari tufayli dоimiy o’trоq hayot ular uchun muhim rоl o’ynamagan. Ko’chmanchi sak qabilalarining mоzоr qo’rg’оnlaridagi mоddiy tоpilmalarga ko’ra ularda mulkiy tеngsizlik mavjud bo’lgan. Lеkin ularda qachоn sinfiy jamiyat paydо bo’lganligi nоaniq. Оlimlarning fikriga ko’ra mil.il. VII-VI asrlarda ko’chmanchilar оrasida harbiy-siyosiy qabila uyushmalari mavjud bo’lgan. Saklarning kеlib chiqishi to’g’risida fanda anchagina murakkab bo’lgan tоrtishuvlar mavjud. Bu qabilalarning tarqalish hududi yuqоrida eslatilgani kabi ancha katta hududlarni egallaydi. Lеkin, hamma gap shunda-ki, saklar tarqalgan hududlarda kеlib chiqishi jihatidan turli etnik guruhlarga kiruvchi qabilalarni hayot kеchirganligini aniqlash mumkin. Ularning hammasida asоsan bitta arхеоlоgik kоmplеks tarqalganligini hisоbga оladigan bo’lsak, ularning nоmini ham andrоnоva madaniyati sоhiblari dеb aytish mumkin. Andrоnоva madaniyati sоhiblari brоnza davrining охirida Ural tоg’laridan sharqda Оltоygacha, janubda Qоzоg’istоn va O’rta Оsiyoning janubiy qismlarigacha bo’lgan hududlarida yashagan chоrvadоr qabilalar edi. Dеyarli хuddi o’sha hududda kеyinrоq ko’chmanchi sak qabilalarining jamоalarini kеng tarqalganligini ko’rish mumkin. Aynan shu hududlarda yashagan chоrvadоr ahоli – Andrоnоva madaniyati sоhiblarini хo’jalik yuritish uslubini ko’chib yurib chоrva mоllarini bоqib kun ko’radigan qabilalarga aylanganligidan bilsa bo’ladi. Bu fikrimizning yaqqоl dalili Sirdaryoning quyi оqimlari va Оrоlbo’yida yashagan qadimgi Andrоnоva madaniyati sоhiblarining mоzоr qo’rg’оnlarini yonida ko’plab milоddan ilgarigi VI- V asrlarga оid mоzоr-qo’rg’оnlarni paydо bo’lganligini ko’rish mumkin2. Bu fikrimizni Pоmir tоg’laridan tоpilgan saklar davriga оid mоzоr- qo’rg’оnlar yaqinida Andrоnоva madaniyati sоhiblarining mоzоrlarini yo’qligi va buning ustiga ko’mish marоsimining urf-оdatlari bоshqa hududlarnikidan tubdan farq qiladi. O’likni g’ujanak, ya’ni o’ng va chap yonbоshida оna qоrnida yotganday qilib ko’mish оdati bu qabilalarni kеlib-chiqishini ko’prоq sоpоlli madaniyati yoki yanada janubiy hududlar bilan bоg’lanishi mumkinligini ko’rsatadi. Хuddi shunday mоzоr-qo’rg’оnlar Samarqand Sug’dining g’arbiy chеkkalari, vоhaning dasht hududlari bilan chеgara rayоnlarida ko’plab uchraganligini alоhida aytib o’tish kеrak. Sak qabilalari qabrlarining eng хaraktеrli хususiyati qabrlarning yеr yuzasiga jоylashganligi va shaklini uyni shakliga o’хshatib qurilganligidir. Shu bilan birga 2 N.A.Egamberdieva. Arxeologiya. –T.: “Fan va texnologiya”, 2011. –B. 75. qabrni qazishdan ilgari uyning shaklini bеrib turib kеyin esa,, yo ajratilgan uyni markaziy qismiga o’lik qo’yilgan yoki uncha chuqur bo’lmagan chuqurga qo’yilgan. Bunday urf-оdat va an’ana faqat bitta hududda juda ko’p vaqtlardan buyon davоm etib kеlayotgan an’anani davоm etganligidan dalоlat bеradi. Sug’dning g’arbiy qismlaridagi saklarning Хоrazm, Оrоlbo’yi va Sirdaryoning quyi оqimlaridagi sak qabilalaridan farqi shunda-ki, quyi Sirdaryodagi qabilalar yuqоrida aytilganiday uyga o’хshatib qurilgan mоzоrning markaziga, yеr yuzasiga qo’yilmay, balki unchalik chuqur bo’lmagan lahatga qo’yishgan. Lеkin, bunday urf- оdat bilan ko’mish оdati “Samarqand yoki Buхоrо Sug’dining chоrvadоr ahоlisi sak qabilalari emas edi” dеgan fikrni bеrmaydi, balki bu hududning urf-оdatlaridagi o’ziga хоs хususiyatlaridan darak bеradi. O’rta Osiyoda temirdan ishlangan dastlabki, mehnat qurollari miloddan avvalgi IX-VIII asrlarga mansub bo’lgan yodgorliklardan topilgan. Ammo aksariyat buyumlar miloddan avvalgi VII-VI asrlarga oiddir. O’rta Osiyoda ilk temir davri miloddan avvalgi I ming yillik bilan belgilanadi. Anov, Dalvarzin, Daratepa, Quyisoy kabi o’nlab yodgorliklar Turkmaniston Respublikasining janubiy, O’zbekistonning Qashqadaryo va Zarafshon vohasi, Farg’ona vodiysi hamda Toshkent va Xorazm viloyatlari hududlarida o’rganilgan. Miloddan avvalgi I ming yillikning boshlariga oid yodgorliklardan 46 tasi Janubiy Turkmaniston hududlaridan topilgan. Anov, Yoztepa, Yelkantepa, Uchtepa, Cho’rnoq kabi qadimgi qishloq xarobalaridagi madaniy qatlamlar temir asriga mansubdir. Temir asri yodgorliklaridan biri Yoztepa bo’lib, uning quyi qatlamini Yoz I miloddan avvalgi 900-650 yil bilan sanalanadi. Ushbu davrda yodgorlik 16 ga maydonni egallagan qishloq turar joylaridan va to’g’ri burchakli katta imorat-qo’rg’ondan iborat bo’lgan. Qo’rg’on o’rnida 8 m keladigan xom g’ishtli sahn ustiga qurilgan saroy qoldiqlari topilgan. Xonalar uzun va to’rtburchak shaklda bo’lgan. Yoz I davri sopol idishlarining ko’pchiligi qo’lda yasalgan. Idishlar sariq angob bilan bo’yalgan va angob ustidan jigarrang va qizil bo’yoq bilan geometrik shaklli naqsh solingan. O’zbekiston hududida ham ilk temir davriga oid bo’lgan ko’plab yodgorliklar topilgan. Afrosiyob, Daratepa, Ko’zaliqir, Uygarak, Chust, Dalvarzin, Oqtom, Kuchuktepa, Yerqo’rg’on, Sangirtepa yodgorliklari shu davrga mansubdir. Kuchuktepa Surhondaryo viloyati hududidan, Termiz shahridan 70 km uzoqlikda joylashgan bo’lib, u miloddan avvalgi 1000-750 yillarda tepalik ustiga qurilgan qo’rg’onchaning xarobasidir. Arxeologlarning fikricha, qo’rg’on mudofaa devorlari bilan o’ralgan 6 ta uy-joy va ro’zg’or xonalaridan iborat. Kuchuk I madaniy qatlamlaridan sopol idishlarning qoldiqlari topilgan bo’lib, ular ikki guruhga bo’linadi. Kulolchilik charxida ishlangan idishlar-kosasimon, tuvaksimon va xumsimon naqshsiz idishlardir. Qo’lda ishlangan idishlar-rangli egri chiziqlar va uchburchak geometrik naqshlar bilan bezatilgan buyumlardir. Kulolchilik buyumlarining deyarli barchasining tagi yassi bo’lgan. Don saqlash uchun xumchasimon idishlar va tovoq, kosa, piyola shaklida kichik sopol buyumlaridan keng foydalanilgan3. Miloddan avvalgi II ming yillikning oxirlarida va miloddan avvalgi I ming yillikning boshlarida Farg’ona vodiysida Chust madaniyati Qadimgi Farg’onadagi ilk dehqonchilik madaniyati bo’lib, bobodehqonlarning dastlabki qishlog’i 1951 yilda arxeolog M.Ye.Voronev tomonidan Chust shahri yaqinidagi Buvanamozor deb atalgan buloq yoqasidan topib o’rganiladi4. Bu madaniyatga tegishli bo’lgan yodgorliklar Namangan, Andijon, Farg’ona viloyatlarida 70 dan ortiq bo’lib, ulardan 10 ga yaqini arxeologlar V.Sprishevskiy, B.Matboboev, Yu.Zadneprovskiylar tomonidan tadqiq etilgan. Chust madaniyatini yaratgan dehqonlar yerto’la, paxsa va xom g’ishdan qurilgan uylarda yashagan. Chust qishloqlari atrofi mudofaa devorlari bilan o’ralgan. Chustda xom g’ishdan ishlangan devorlarning qalinligi 3 m, balandligi 3,5 metrga teng bo’lgan. Chust madaniyatiga mansub bo’lgan Dalvarzintepa yodgorligida mudofaa devorining qoldig’i qazib olingan. Uning eni 4,6 m, balandligi 2,5 m ni tashkil etadi. 3 N.A.Egamberdieva. Arxeologiya. –T.: “Fan va texnologiya”, 2011. –B. 82. 4 N.A.Egamberdieva. Arxeologiya. –T.: “Fan va texnologiya”, 2011. –B. 87. Chust madaniyatiga mansub bo’lgan yodgorliklardan tosh va jez o’roqlar, pichoqlar, tosh yorg’uchoqlar hamda arpa, bug’doy, tariq donlari va ular uchun kovlangan o’ralarning topilishi aholining asosan dehqonchilik bilan shug’ullanganligidan guvohlik beradi5. Chust madaniyatida metall bilan bog’liq hunarmandchilik rivojlangan. Ot uzangilari va suvlig’i, oyna, bilaguzuk, sirg’a, qarmoq va hokazolar keng tarqalgan. Kulolchilik sohasi ham taraqqiy topadi. Idishlar qo’lda yasalgan va sirlangan. Sopol idishlar uy xo’jaligida ishlatilgan qozon, xumcha, ko’za, tovoqlar bo’lib, ularga gul va geometrik chiziqlar chizilgan. Chust aholisi hayotida to’qimachilik rivojlangan. To’qimachilik dastgohiga tegishli urchuq toshlar, moki va suyak taroqlar barcha makonlardan topiladi. Hozirgi Samarqand, Navoiy, Qashqadaryo va Jizzax viloyatlari hududlarida So’g’diyona deb nomlangan qadimgi dehqonchilik madaniyati markazi shakllandi. Uzoq davom etgan tarixiy jarayonlar bilan bog’liq holda miloddan avvalgi 2,5 ming yillar ilgari (miloddan avvalgi I ming yilliklar o’rtalarida) Markaziy So’g’dda Samarqand shahri - Afrosiyob qad ko’taradi. Afrosiyob afsonaviy shaxs bo’lib, rivoyatlarga qaraganda Samarqand shahriga asos solgan pahlavondir. Afrosiyob yodgorligining ilk qatlamlaridan Chust madaniyati tipiga oid sopol parchalari topilgan. Shuningdek, miloddan avvalgi VI asrga mansub mudofaa devorlarining qoldiqlari o’rganiladi. Qashqadaryo viloyati (janubiy So’g’diyona) hududlaridan ilk temir davriga mansub bo’lgan Yerqo’rg’on, Daratepa, Uzunqir, Qo’rg’oncha singari yodgorliklar o’rganilgan. Yodgorliklardan xom g’ishtdan va paxsadan qurilgan bino qoldiqlari, metall qurollar, hunarmandchilik buyumlari topilgan. Surhondaryo viloyatida (Baqtriyaning shimoli) Qiziltepa, Kuchuktepa, Talashgantepa, Bandixontepa singari yodgorliklar topilgan. Ilk temir davriga mansub bo’lgan yodgorliklarda arxitektura va qurilish texnikasi, hunarmandchilik rivojlanganligini ko’rsatuvchi moddiy topilmalar o’rganilgan. 5 N.A.Egamberdieva. Arxeologiya. –T.: “Fan va texnologiya”, 2011. –B. 88. Toshkent viloyatida ilk temir davri yodgorliklari Burgulik madaniyatiga aylangan. 1940 yilda arxeolog A.Terenojkin “Burgulik madaniyati” ga mansub bo’lgan makonlarni o’rganishni boshlaydi. Burgulik madaniyati miloddan avvalgi VI-IV asrlar bilan belgilanadi. 1972 yilda arxeolog X.Duke chorvachilik va dehqonchilik bilan shug’ullangan qabilalarning 14 ta qishloq va 60 dan ortiq yerto’la va yarim yerto’la shaklidagi kulbalarni o’rganadi. Bu makonlardan yorg’o’choqlar, tosh o’g’ir, o’g’ir soplari, tagi yassi qilib ishlangan kosalar, tuvakchalar, xurmachalar, quloqli sopol qozonlar topilgan6. Xorazmda ilk temir davriga oid Ko’zaliqir, Quyisoy, Uygarak, Dingilja kabi ko’plab yodgorliklar mavjud bo’lib, ular miloddan avvalgi VII-V asrlarga mansubdir. O’rta Osiyoning dasht va tog’li rayonlarida yashagan ko’chmanchi chorvador sak qabilalarining izlari ilk temir davri yodgorliklarida muhrlanib qolgan. Bunday yodgorliklar Pomir, Tyanshan, Zarafshon, Amudaryo, Orol dengizi atroflarida topilgan bo’lib, ular asosan mozor-qo’rg’onlardir. Saklarning mozor-qo’rg’onlarida ot anjomlari topiladi. Shuningdek, topilmalar orasida bronza va temirdan ishlangan harbiy qurollar, zeb-ziynat buyumlari, mehnat qurollari va sopol idishlar uchraydi. Quyi Sirdaryo irmog’i bo’lgan Inkordaryo bo’yida Uygarak qabristoni topilgan. Yodgorlik xalqa shaklida bo’lib, uning balandligi 1,5-2,0 m, diametri 27-40 m keladi. Kichik mozor qo’rg’onlardagi oddiy qabrlarda sopol idishlar va bronza o’q uchlari uchraydi. Katta mozor-qo’rg’onlardagi saklar va qabila boshliqlarining qabrlarida yarog’-aslaha, ot anjomlari va zeb-ziynat buyumlari topiladi. Saklarning shahar xarobalari topilmagan. Ko’chmanchilarning uy-joylari yerto’la, chaylasimon uylardan iborat bo’lgan. Arxeolog olimlarning fikricha, mil.avv. VII-VI asrlarda ko’chmanchilar orasida harbiy-siyosiy qabila uyushmalari vujudga kelgan. Ko’chmanchi qabilalar tarixini o’rganishda Tagisken maqbaralarini o’rganish katta ahamiyatga ega. Maqbara mil.avv. IX-VII asrlarga mansub bo’lib, Sirdaryoning quyi oqimi 6 N.A.Egamberdieva. Arxeologiya. –T.: “Fan va texnologiya”, 2011. –B. 86. bo’ylaridan topilgan. Ular xom g’ishtdan bino qilingan, to’rt burchak, xalqasimon maqbaralardir. O’rta Osiyo hududlarida yashagan ilk temir davri qabilalarining moddiy madaniyati Baqtriya, Marg’iyona va So’g’diyona yerlarida topib tekshirilgan. Ularning soni 350 tadan ortiq. Sak qabilalarining makonlaridan topilgan ot anjomlari, o’qlar, xanjarlar, Sharqiy Yevropa va Osiyo dashtlarida yashagan skif qurol-aslahalariga o’xshaydi. Yunon tarixchisi Gerodot mil. Avv. V asrdagi skiflar hayoti haqida ma’lumotlar beradi. O’rta Osiyoning ilk temir davri qadimiy viloyatlaridagi jamiyat to’g’risida muhim yozma manbalar - Avesto, Ahmoniylar davri yozma yodgorliklari va yunon tarixshunoslari hikoya qiladi. «Avesto» (sharqiy Eron tillaridan «Asos» deb tarjima qilinadi) Zardo’sht (Zaratushtra) dinidagi xalqlarning shariyat qonunlari majmuidir. Avesto ma’lumotlariga ko’ra ushbu davr qabilalari birlashmasi viloyat («daxiyu») bo’lgan, urug’ jamoasi - «vis», ayrim oilalardan - «nmana» dan tashkil topgan. Aholi kohinlar, jangchilar, dehqonlar va chorvadorlar toifasiga bo’lingan. Ahamoniylar davridagi (m.av. VI-IV asrlar) mixsimon yozuvlar Behistun va Naqshi Rustam qoyatoshlarida, Suza, Hamadon, Persepol shaharlarida topib tekshirilgan. Ular qadimgi fors tilidagi turli ijtimoiy, siyosiy, diniy masalalarga doir podsho buyruqlaridan va nutqlaridan iborat. Ahmoniylar yozmalarida O’rta Osiyo xalqlari va viloyatlari to’g’risida ma’lumotlar bor. Qadimgi yunon tarixchilari Gerodot va Ktesiy asarlari O’rta Osiyo xalqlarining tarixiy va geografik qiyofasini ko’rsatib bergan. Ilk temir davri moddiy-madaniyat yodgorliklarining o’rganilishi bu davrda O’rta Osiyo xalqlari hayotida katta ijtimoiy, ho’jalik va madaniy o’zgarishlar sodir bo’lganligidan dalolat beradi. MAVZUNI MUSTAHKAMLASH UCHUN SAVOLLAR: 1. Nima sababdan temirni ilohiylashtirganlar? 2. Xo’jalikda temir buyumlarining asosiy o’rin egallashi sabablarini aniqlang? 3. Ikkinchi mehnat taqsimoti jamiyatda qanday o’zgarishlarga olib keldi?