ILK YOSHDAGI BOLALAR TARBIYASI (Ilk yoshdagi bolalar tarbiyasining asosiy vazifalari, Bolalarni hayotining birinchi oylaridan boshlab to`g`ri tarbiyalashning zarurligi)

Yuklangan vaqt

2024-05-03

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

14

Faytl hajmi

25,4 KB


ILK YOSHDAGI BOLALAR TARBIYASI Reja 1. Bolalarni hayotining birinchi oylaridan boshlab to`g`ri tarbiyalashning zarurligi. 2. Ilk yoshdagi bolalar tarbiyasining asosiy vazifalari. 3. Ilk yoshdagi bolalar tarbiyasining shart-sharoitlari. 4. Xodimlarni taqsimlash va ularning ishini tashkil etish. Tayanch tushunchalari. ilk yoshdagi bola. Tarbiyalash. Tarbiyashining asosiy vazifalari. Shart-sharoitlari. Xodimlarni taqsimlash va ularning ishini tashkil etish. ILK YOSHDAGI BOLALAR TARBIYASI Reja 1. Bolalarni hayotining birinchi oylaridan boshlab to`g`ri tarbiyalashning zarurligi. 2. Ilk yoshdagi bolalar tarbiyasining asosiy vazifalari. 3. Ilk yoshdagi bolalar tarbiyasining shart-sharoitlari. 4. Xodimlarni taqsimlash va ularning ishini tashkil etish. Tayanch tushunchalari. ilk yoshdagi bola. Tarbiyalash. Tarbiyashining asosiy vazifalari. Shart-sharoitlari. Xodimlarni taqsimlash va ularning ishini tashkil etish. 1. Bolaning rivojlanishi bola hayotining dastlabki kunlaridanoq boshlanadi: ilk yoshlik chog`ida bolaning bo`yi va og`irligi, inson hayotining boshqa davrlariga qaraganda, tezroq o`sib boradi, sezgi, idrok, xotira, diqqat, tafakkur va boshqa psixik funktsiyalarning rivojlanishi ham tez boradi. Bu davrlarda bolaning nutqi ham tez rivojlanadi. Ikki yoshlarda gapira boshlagan bola, uch yoshga borib qo`shma gaplar tuza oladi, uning so`z boyligi ham ko`payadi (1000-1200 so`z). Bolaning ilk yoshlik chog`ida to`g`ri, mavridi bilan o`sishi uning hayot sharoitiga, tevarak atrofdagi kattalarning aktiv, biror maqsadga qaratilgan ta'sir ko`rsatishiga bog`liq. Bola uchun zarur sharoit yaratish, kattalarning unga bevosita ta'sir ko`rsatishi natijasida bolada birinchi tabassum yuzaga keladi, u buyumlar bilan o`ynaydi, harakatlari, nutqi, rivojlanadi va hokazo. Bolaning rivojlanishi uning ta'lim va tarbiyasi bilan belgilanadi. Buni bola hayotining birinchi oylaridanoq boshlash kerak. Chaqaloqlik davrida boshlangan to`g`ri tarbiya bolaning tetik kayfiyatda bo`lishini, uning jismoniy va psixik rivojlanishini ta'minlaydi, keyingi yosh davrlarida bola tarbiyasini engillashtiradi. Bolalar hayotining birinchi yillaridanoq quyidagi printsip: bolada biror bir malaka hosil bo`lishini, u yoki bu psixik protsessining rivojlanishini kutib o`tirmay, organizmning hamma funktsiyalarini aktiv ravishda yaxshilash, psixik protsesslarni faol suratda tarkib toptirish, axloq formalarini rivojlantirish kerak degan printsip bajariladi. Ilk yoshdagi bolalar rivojlanishining xususiyatlari. Ilk yoshdagi bolalarning birinchi xususiyati ularning jismoniy va nerv- psixik rivojlanishi o`rtasida mustahkam aloqa bo`lishidadir. Bu yoshdagi bolalar bilan olib boriladigan hamma ishlarni meditsina ishlari va tarbiyaviy ishlarga ajratish qiyin. Bolalarning nerv-psixik rivojlanishiga etarlicha e'tibor bermaslik ularning jismoniy rivojlanishiga 1. Bolaning rivojlanishi bola hayotining dastlabki kunlaridanoq boshlanadi: ilk yoshlik chog`ida bolaning bo`yi va og`irligi, inson hayotining boshqa davrlariga qaraganda, tezroq o`sib boradi, sezgi, idrok, xotira, diqqat, tafakkur va boshqa psixik funktsiyalarning rivojlanishi ham tez boradi. Bu davrlarda bolaning nutqi ham tez rivojlanadi. Ikki yoshlarda gapira boshlagan bola, uch yoshga borib qo`shma gaplar tuza oladi, uning so`z boyligi ham ko`payadi (1000-1200 so`z). Bolaning ilk yoshlik chog`ida to`g`ri, mavridi bilan o`sishi uning hayot sharoitiga, tevarak atrofdagi kattalarning aktiv, biror maqsadga qaratilgan ta'sir ko`rsatishiga bog`liq. Bola uchun zarur sharoit yaratish, kattalarning unga bevosita ta'sir ko`rsatishi natijasida bolada birinchi tabassum yuzaga keladi, u buyumlar bilan o`ynaydi, harakatlari, nutqi, rivojlanadi va hokazo. Bolaning rivojlanishi uning ta'lim va tarbiyasi bilan belgilanadi. Buni bola hayotining birinchi oylaridanoq boshlash kerak. Chaqaloqlik davrida boshlangan to`g`ri tarbiya bolaning tetik kayfiyatda bo`lishini, uning jismoniy va psixik rivojlanishini ta'minlaydi, keyingi yosh davrlarida bola tarbiyasini engillashtiradi. Bolalar hayotining birinchi yillaridanoq quyidagi printsip: bolada biror bir malaka hosil bo`lishini, u yoki bu psixik protsessining rivojlanishini kutib o`tirmay, organizmning hamma funktsiyalarini aktiv ravishda yaxshilash, psixik protsesslarni faol suratda tarkib toptirish, axloq formalarini rivojlantirish kerak degan printsip bajariladi. Ilk yoshdagi bolalar rivojlanishining xususiyatlari. Ilk yoshdagi bolalarning birinchi xususiyati ularning jismoniy va nerv- psixik rivojlanishi o`rtasida mustahkam aloqa bo`lishidadir. Bu yoshdagi bolalar bilan olib boriladigan hamma ishlarni meditsina ishlari va tarbiyaviy ishlarga ajratish qiyin. Bolalarning nerv-psixik rivojlanishiga etarlicha e'tibor bermaslik ularning jismoniy rivojlanishiga yomon ta'sir etadi. Aksincha, bolalarning jismoniy rivojlanishiga beparvolik bilan qarash, ularning nerv-psixik o`sishini to`xtatib qo`yadi. Sog`lom, jismonan yaxshi rivojlanayotgan bola, kasalga tez chalinmaydi, psixik jihatdan yaxshi rivojlanadi. Bolalarning salomatligidagi ozgina o`zgarishlar ham ularning umumiy kayfiyatiga ta'sir etadi-ular sal narsaga achchig`lanadigan, lanj bo`lib qoladilar, mashg`ulotlarda hamshira-tarbiyachining so`zlariga kirmaydilar, diqqatlarini bir joyga to`play olmaydilar, tez charchaydilar. Ilk yoshdagi bolalarning jismoniy va nerv-psixik rivojlanishidagi o`zaro bog`liqlikni e'tiborga olib barcha gigienik- sog`lomlashtirish va tarbiyaviy tadbirlarni moslashtirilgan sistemaga birlashtirish zarur. Davolash tadbirlarini bajarishda bolaning psixikasini hisobga olish, unga ta'lim beri shva u bilan shug`ullanishda esa uning sog`lig`i to`g`risida o`ylash kerak. Ilk yoshdagi bolalarning ikkinchi xususiyati ularning juda tez rivojlanishidadir. Bola bir yoshdalik vaqtida to`g`ri ovqatlantirilsa, to`g`ri tarbiyalansa, jismoniy jihatdan juda tez rivojlanadi. Bolalar bir yoshda asosiy harakatlarni egallab oladilar. Bir yoshning oxiri va ikkinchi yoshning boshlarida ikkinchi signal sistemasi, ya'ni bosh miya po`stlog`ining bevosita qo`zg`ovchilarigina emas (rang, tovush, katta-kichiklik, buyumlarning shakli) balki bu quzg`ovchilarning o`rnini bosadigan so`zlarni idrok qili shva ularga javob qaytarish qobiliyati rivojlana boshlaydi. Ikkinchi signal sistemasi asosida bolaning nutqi o`sadi va tafakkuri rivojlanadi. 2. Ilk yoshdagi bolalar tarbiyasining asosiy vazifalari. Ilk yoshlik davridagi bolalar sal narsaga ham darov xafa bo`ladilar, tez-tez va oson, ba'zan esa hatto arzimagan sabablarga ko`ra kasallanadilar. Shuning uchun ilk yoshdagi bolalar tarbiyasining birinchi galdagi vazifasi ularni jismoniy rivojlantirish, chunonchi bolaning sog`lig`ini saqlash va mustahkamlash, nafas olish, qon aylanish, ovqat hazm qilish organlarining yomon ta'sir etadi. Aksincha, bolalarning jismoniy rivojlanishiga beparvolik bilan qarash, ularning nerv-psixik o`sishini to`xtatib qo`yadi. Sog`lom, jismonan yaxshi rivojlanayotgan bola, kasalga tez chalinmaydi, psixik jihatdan yaxshi rivojlanadi. Bolalarning salomatligidagi ozgina o`zgarishlar ham ularning umumiy kayfiyatiga ta'sir etadi-ular sal narsaga achchig`lanadigan, lanj bo`lib qoladilar, mashg`ulotlarda hamshira-tarbiyachining so`zlariga kirmaydilar, diqqatlarini bir joyga to`play olmaydilar, tez charchaydilar. Ilk yoshdagi bolalarning jismoniy va nerv-psixik rivojlanishidagi o`zaro bog`liqlikni e'tiborga olib barcha gigienik- sog`lomlashtirish va tarbiyaviy tadbirlarni moslashtirilgan sistemaga birlashtirish zarur. Davolash tadbirlarini bajarishda bolaning psixikasini hisobga olish, unga ta'lim beri shva u bilan shug`ullanishda esa uning sog`lig`i to`g`risida o`ylash kerak. Ilk yoshdagi bolalarning ikkinchi xususiyati ularning juda tez rivojlanishidadir. Bola bir yoshdalik vaqtida to`g`ri ovqatlantirilsa, to`g`ri tarbiyalansa, jismoniy jihatdan juda tez rivojlanadi. Bolalar bir yoshda asosiy harakatlarni egallab oladilar. Bir yoshning oxiri va ikkinchi yoshning boshlarida ikkinchi signal sistemasi, ya'ni bosh miya po`stlog`ining bevosita qo`zg`ovchilarigina emas (rang, tovush, katta-kichiklik, buyumlarning shakli) balki bu quzg`ovchilarning o`rnini bosadigan so`zlarni idrok qili shva ularga javob qaytarish qobiliyati rivojlana boshlaydi. Ikkinchi signal sistemasi asosida bolaning nutqi o`sadi va tafakkuri rivojlanadi. 2. Ilk yoshdagi bolalar tarbiyasining asosiy vazifalari. Ilk yoshlik davridagi bolalar sal narsaga ham darov xafa bo`ladilar, tez-tez va oson, ba'zan esa hatto arzimagan sabablarga ko`ra kasallanadilar. Shuning uchun ilk yoshdagi bolalar tarbiyasining birinchi galdagi vazifasi ularni jismoniy rivojlantirish, chunonchi bolaning sog`lig`ini saqlash va mustahkamlash, nafas olish, qon aylanish, ovqat hazm qilish organlarining normal ishlashini ta'minlash hamda nerv sistemasining qo`zg`aluvchanlik holatini saqlashdan iborat. Shu bilan birga bolaning umumiy harakatlarini rivojlantirish, unda madaniy-gigienik malakalar hosil qilish jismoniy tarbiya vazifalaridandir. Bolalarning aqliy tarbiyasi ikkinchi muhim vazifadir. Bola biror bir intellekt namunalari bilan tug`ilmaydi, biroq I.M.Sechenov aytganidek, «bola tafakkurining manbai his qilishda»dir, ya'ni fikr yuritishdan oldin bola o`zining sezgi organlari: ko`z, quloq, hid bilish, sezgi va boshqalar yordamida tevarak-atrofdagi narsalarni bila boshlaydi. Bola hayotining birinchi kunlaridanoq ko`radi, eshitadi, biror narsa tekkanini , og`riq, issiq, hid va ta'mni his etadi. Tevarak-atrofdagi borliqni bilish, sezish va idrok qilishdan, ya'ni borliqdagi narsa va hodisalarning bola ongida aks etishidan boshlanadi. Ilk yoshdagi bolaning idroki ancha takomillashadi va ikkiyoshda u buyumlarning rangi, shakli, katta-kichikligi ga ko`ra farq qila boshlaydi, tanish ohangni biladi va hokazo. Unda xilma-xil sensor qobiliyatlar: ko`rish va ko`zdpn kechirish, tinglash va eshitish, buyumlarni tashqi belgilariga qarab ajratish, o`zi ko`rayotgan va eshitayotgan narsasiga taqLid qilish qobiliyatini rivojlanadi. Bola turli taassurotlar olishi-buyumlarni ko`rishi, ushlab bilishi, kattalarning ishlarini ko`rishi, xilma-xil tovushlarnieshitish kerak. Bu bolalarning sensor ivojlanishlari uchun zarur sharoit yaratadi. Sensor qobiliyatlarining o`z vaqtida rivojlanishi esa ilk yoshlikdagi bolalarning aqliy tarbiyasi uchun zamin yaratadi. Aqliy tarbiya vazifalaridan biri bolalarni biror ish bilan shug`ullana bilishga o`rgatishdan iborat. Bu yoshda bolalarning bilim doiralarini kengaytirishga emas, balki ularda bilimlarni egallab olish malakalarini tarkib toptirishga harakat qilish muhimdir. To`g`ri tarbiyaviy usul yordamida bolalarda shug`ullanish, o`rganish, ya'ni topshiriqni oxirigacha eshitish va tushunish, uni xotirada saqlab qolish normal ishlashini ta'minlash hamda nerv sistemasining qo`zg`aluvchanlik holatini saqlashdan iborat. Shu bilan birga bolaning umumiy harakatlarini rivojlantirish, unda madaniy-gigienik malakalar hosil qilish jismoniy tarbiya vazifalaridandir. Bolalarning aqliy tarbiyasi ikkinchi muhim vazifadir. Bola biror bir intellekt namunalari bilan tug`ilmaydi, biroq I.M.Sechenov aytganidek, «bola tafakkurining manbai his qilishda»dir, ya'ni fikr yuritishdan oldin bola o`zining sezgi organlari: ko`z, quloq, hid bilish, sezgi va boshqalar yordamida tevarak-atrofdagi narsalarni bila boshlaydi. Bola hayotining birinchi kunlaridanoq ko`radi, eshitadi, biror narsa tekkanini , og`riq, issiq, hid va ta'mni his etadi. Tevarak-atrofdagi borliqni bilish, sezish va idrok qilishdan, ya'ni borliqdagi narsa va hodisalarning bola ongida aks etishidan boshlanadi. Ilk yoshdagi bolaning idroki ancha takomillashadi va ikkiyoshda u buyumlarning rangi, shakli, katta-kichikligi ga ko`ra farq qila boshlaydi, tanish ohangni biladi va hokazo. Unda xilma-xil sensor qobiliyatlar: ko`rish va ko`zdpn kechirish, tinglash va eshitish, buyumlarni tashqi belgilariga qarab ajratish, o`zi ko`rayotgan va eshitayotgan narsasiga taqLid qilish qobiliyatini rivojlanadi. Bola turli taassurotlar olishi-buyumlarni ko`rishi, ushlab bilishi, kattalarning ishlarini ko`rishi, xilma-xil tovushlarnieshitish kerak. Bu bolalarning sensor ivojlanishlari uchun zarur sharoit yaratadi. Sensor qobiliyatlarining o`z vaqtida rivojlanishi esa ilk yoshlikdagi bolalarning aqliy tarbiyasi uchun zamin yaratadi. Aqliy tarbiya vazifalaridan biri bolalarni biror ish bilan shug`ullana bilishga o`rgatishdan iborat. Bu yoshda bolalarning bilim doiralarini kengaytirishga emas, balki ularda bilimlarni egallab olish malakalarini tarkib toptirishga harakat qilish muhimdir. To`g`ri tarbiyaviy usul yordamida bolalarda shug`ullanish, o`rganish, ya'ni topshiriqni oxirigacha eshitish va tushunish, uni xotirada saqlab qolish va kattalar aytib bergan ma'lum qoidalarga amal qilib topshiriqqa binoan ish ko`rish, tegishli natijaga erishish uchun intilish qobiliyatini erta rivojlantirish mumkin. Bu qobiliyatni o`z vaqtida hosil qilish bilim va xilma-xil malakalar egallashda, bolalarning fikrlash faoliyatlarini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. Diqqatni tarbiyalash va xotirani o`stirish ilk yoshdagi bolalarni tarbiyalashdagi muhim vazifalardandir, chunki bu psixik protsesslar bolaning aqliy rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega va uning kelgusidagi faoliyatining muvaffaqiyatli bo`lishi uchun zarur. Bola nutqining o`z vaqtida va tug`ri rivojlanishi uning aqliy rivojlanishining asosidir. Nutq yordamida bolalar bilan kattalar o`rtasida xilma-xil munosabatlar o`rnatiladi. Nutq psixik protsesslarining (idrok, xotira va boshqalarning) rivojlanishiga, bolalarning faoliyatiga katta ta'sir ko`rsatadi. Bolalar nutqining rivojlanishi bilan kattalar so`zlarining tarbiya vositasi sifatidagi roli ortib boradi. Ilk yoshdagi bolalar tarbiyasining uchunchi vazifasi axloq tarbiyasidir. Bola shaxsining tarkib topishi hayotining birinchi kunlaridanoq boshlanadi. Bola har kuni ko`rgan va eshitganlari asosida borliqqa va tevarak-atrofdagi insonlarga bo`lgan munosabatini bildiradi. Kattalarning xatti-harakatlari, ishlari, sodir bo`layotgan voqealarga bergan bahosi, bolaning insonlarga bo`lgan munosabati-bularning hammasi bola ma'naviy qiyofasining shakllanishiga ta'sir etadi. Yosh bolada avvalo kattalar bilan muomalada bo`lishlikni, yaqin insonlarga mehribonlik va muhabbat, boshqa insonlarga nisbatan xushmuomalalik, kattalarning talablarini xotirjamlik bilan bajara bilishlikni tarbiyalash kerak. Bolalarning o`zaro do`stona munosabatda bo`lishlarini tarbiyalash o`yinchoqlarni bir-birlaridan tortib olmaslik, ularni boshqa bolalar bilan baham ko`rish, ularga yordamlashishdan iborat. Uyushqoqlikni, mustaqillikni va kattalar aytib bergan ma'lum qoidalarga amal qilib topshiriqqa binoan ish ko`rish, tegishli natijaga erishish uchun intilish qobiliyatini erta rivojlantirish mumkin. Bu qobiliyatni o`z vaqtida hosil qilish bilim va xilma-xil malakalar egallashda, bolalarning fikrlash faoliyatlarini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. Diqqatni tarbiyalash va xotirani o`stirish ilk yoshdagi bolalarni tarbiyalashdagi muhim vazifalardandir, chunki bu psixik protsesslar bolaning aqliy rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega va uning kelgusidagi faoliyatining muvaffaqiyatli bo`lishi uchun zarur. Bola nutqining o`z vaqtida va tug`ri rivojlanishi uning aqliy rivojlanishining asosidir. Nutq yordamida bolalar bilan kattalar o`rtasida xilma-xil munosabatlar o`rnatiladi. Nutq psixik protsesslarining (idrok, xotira va boshqalarning) rivojlanishiga, bolalarning faoliyatiga katta ta'sir ko`rsatadi. Bolalar nutqining rivojlanishi bilan kattalar so`zlarining tarbiya vositasi sifatidagi roli ortib boradi. Ilk yoshdagi bolalar tarbiyasining uchunchi vazifasi axloq tarbiyasidir. Bola shaxsining tarkib topishi hayotining birinchi kunlaridanoq boshlanadi. Bola har kuni ko`rgan va eshitganlari asosida borliqqa va tevarak-atrofdagi insonlarga bo`lgan munosabatini bildiradi. Kattalarning xatti-harakatlari, ishlari, sodir bo`layotgan voqealarga bergan bahosi, bolaning insonlarga bo`lgan munosabati-bularning hammasi bola ma'naviy qiyofasining shakllanishiga ta'sir etadi. Yosh bolada avvalo kattalar bilan muomalada bo`lishlikni, yaqin insonlarga mehribonlik va muhabbat, boshqa insonlarga nisbatan xushmuomalalik, kattalarning talablarini xotirjamlik bilan bajara bilishlikni tarbiyalash kerak. Bolalarning o`zaro do`stona munosabatda bo`lishlarini tarbiyalash o`yinchoqlarni bir-birlaridan tortib olmaslik, ularni boshqa bolalar bilan baham ko`rish, ularga yordamlashishdan iborat. Uyushqoqlikni, mustaqillikni tarbiyalashga, boshqalarning manfaati bilan hisoblashish, insonlarning mehnatini xurmat qili shva qadrlash, buyumlarga ehtiyotkorlik bilan qarash, oddiy topshiriqlarni bajarish, baqirmay gaplashish, salomlashish, xayrlashish, tashakkur bildirish kabi sotsial axloq qoidalarini tarkib toptirishga katta e'tibor berish kerak. Bolada ilk yoshlik chog`idan boshlab tabiatga qiziqish, muhabbat uyg`otish va barcha jonli narsalarga g`amxo`rlik ko`rsatish odatini hosil qilish kerak. Bu bolaning aql-idroki va his-tuyg`ularini boyitadi, uni shafqatli qiladi. 3. Ilk yoshdagi bolalar tarbiyasining shart-sharoitlari. Bolalar hayotini to`g`ri yo`lga qo`yish natijasidagina ilk yoshdagi bolalar tarbiyasining ko`rsatib o`tilgan vazifalarini bajarish mumkin. Ilk yoshdagi bolalar tarbiyasi muvaffaqiyatli bo`lishi uchun yaratilishi lozim bo`lgan sharoitlar quyidagilardan iborat: gigienik sharoitlar, rejim, yaxshi emotsional sharoit, o`yin va mashg`ulotlarni doimo o`tkazib turish, yordamchi hodimlarning mahorati va yaxshi yo`lga qo`yilgan ishlari. 1. Bolalar hayotining gigienik sharoitlari alohida ahamiyatga ega. Bolalar muassasalarini jihozlashda faqat pedagogik talablarni emas balki gigienik talablarni ham e'tiborga olish kerak. Mebellarni bolalarning bo`yi va yoshiga qarab tanlash gavdaning to`g`ri bo`lishini ta'minlaydi, mashg`ulot vaqtida organizmning ortiqcha zo`r berishiga yo`l qo`ymaydi, bu esa umurtqa pog`onasining egilishi va bolalarning uzoqni ko`rolmasligini oldini olishda katta ahamiyatga ega. U yoki bu asbob uskunaning xavsiz bo`lishi, bolalar travmatizmining ehtimolini istisno qilish, ularni tozalash mumkinligi, yorug` tonlarga bo`yash muhim tadbirlardandir. Har bir bolani kiyim echish xonasi, yotoqxona, hojatxonalardagi o`zi foydalanadigan buyumlarning tozaligiga javobgar qilib qo`yish pedagogik va gigienik jihatdan katta ahamiyatga ega. Ovqatlanish va choy idishlari har bir gruppa uchun alohida shkaflarda saqlanishi kerak. Umivalnik, dushxona, vanna, unitazlar bolalarni bo`yi, tarbiyalashga, boshqalarning manfaati bilan hisoblashish, insonlarning mehnatini xurmat qili shva qadrlash, buyumlarga ehtiyotkorlik bilan qarash, oddiy topshiriqlarni bajarish, baqirmay gaplashish, salomlashish, xayrlashish, tashakkur bildirish kabi sotsial axloq qoidalarini tarkib toptirishga katta e'tibor berish kerak. Bolada ilk yoshlik chog`idan boshlab tabiatga qiziqish, muhabbat uyg`otish va barcha jonli narsalarga g`amxo`rlik ko`rsatish odatini hosil qilish kerak. Bu bolaning aql-idroki va his-tuyg`ularini boyitadi, uni shafqatli qiladi. 3. Ilk yoshdagi bolalar tarbiyasining shart-sharoitlari. Bolalar hayotini to`g`ri yo`lga qo`yish natijasidagina ilk yoshdagi bolalar tarbiyasining ko`rsatib o`tilgan vazifalarini bajarish mumkin. Ilk yoshdagi bolalar tarbiyasi muvaffaqiyatli bo`lishi uchun yaratilishi lozim bo`lgan sharoitlar quyidagilardan iborat: gigienik sharoitlar, rejim, yaxshi emotsional sharoit, o`yin va mashg`ulotlarni doimo o`tkazib turish, yordamchi hodimlarning mahorati va yaxshi yo`lga qo`yilgan ishlari. 1. Bolalar hayotining gigienik sharoitlari alohida ahamiyatga ega. Bolalar muassasalarini jihozlashda faqat pedagogik talablarni emas balki gigienik talablarni ham e'tiborga olish kerak. Mebellarni bolalarning bo`yi va yoshiga qarab tanlash gavdaning to`g`ri bo`lishini ta'minlaydi, mashg`ulot vaqtida organizmning ortiqcha zo`r berishiga yo`l qo`ymaydi, bu esa umurtqa pog`onasining egilishi va bolalarning uzoqni ko`rolmasligini oldini olishda katta ahamiyatga ega. U yoki bu asbob uskunaning xavsiz bo`lishi, bolalar travmatizmining ehtimolini istisno qilish, ularni tozalash mumkinligi, yorug` tonlarga bo`yash muhim tadbirlardandir. Har bir bolani kiyim echish xonasi, yotoqxona, hojatxonalardagi o`zi foydalanadigan buyumlarning tozaligiga javobgar qilib qo`yish pedagogik va gigienik jihatdan katta ahamiyatga ega. Ovqatlanish va choy idishlari har bir gruppa uchun alohida shkaflarda saqlanishi kerak. Umivalnik, dushxona, vanna, unitazlar bolalarni bo`yi, yoshiga mos bo`lishi hamda gigienik talablarga javob berishi kerak. Ularning o`lchamlari bolalarning undan foydalana oladigan davrajada bo`lishi lozim. O`yinchoqlar, qo`llanmalar bola hayotida katta o`rin egallaydi va tarbiyaviy ahamiyatga ega bo`lib, ham pedagogik, ham gigienik talablarga javob berishi kerak. O`yinchoqlarga qo`yiladigan gigienik talablar ular tayyorlanadigan materialga, ularning shakli, og`irligi, o`lchami, rangi va bezaklariga tegishlidir. Yasli yoshdagi bolalarga mo`ljallangan o`yinchoqlarga alohida talablar qo`yiladi, chunki ular bu o`yinchoqlarni og`izlariga oladilar, erga tashlaydilar va hoqazo. Ular uchun chiqarilgan o`yinchoqlar yaxshilab silliqlangan, ulanadigan o`yinchoqlarning diametri (bolalarning yutib yuborishlarini oldini olish uchun) kamida 30 mm bo`lishi kerak O`yinchoqlar yuvsa ketmaydigan, yopishqoq bo`lmagan, hidsiz bo`yoqlarga bo`yalishi lozim. Rezina va sellyulozadan qilingan o`yinchoqlar gigiena qoidalariga mos va oson tozalanadi. Tozalash va zararsizlantirish qiyin bo`lgan yumshoq o`yinchoqlar gigienaga unchalik muvofiq emas. Gruppa o`yinchoqlari ajratib qo`yilishi kerak. Har bir gruppaga ham xonada, ham uchastkada o`ynash uchun muayyan o`yinchoqlar ajratiladi. Emizikli bolalar gruppasida yuviladigan o`yinchoqlar kuniga ikki marta maxsus toslarda, issiq suvda sovun va shetka bilan yuvilishi lozim. Katta yoshdagi bolalar gruppasining o`yinchoqlari vaqti-vaqti bilan (kamida 2-3 kunda bir marta) issiq suvda sovun bilan yuailadi. Yumshoq o`yinchoqlarni tez- tez hovliga olib chiqish, changini qoqish, shetka bilan tozalash va dezinfektsiyalash kerak. Yopiq xonalarga toza havoning Kirishi muhim gigienik talablardandir. Bolalar muassasalaridagi xonalarni toza havo bilan ta'minlash uchun ulardagi havo rejimini to`g`ri tashkil etish katta ahamiyatga ega, bunga tabiiy va sun'iy ventilyatsiya o`yli bilan erishiladi. Havo sovuq kunlarda bolalar xonalari mumkin qadar tez-tez, kuniga kamida 3-5 marta shamollatilishi kerak. Kechasi-yu kunduzgi gruppalarning yoshiga mos bo`lishi hamda gigienik talablarga javob berishi kerak. Ularning o`lchamlari bolalarning undan foydalana oladigan davrajada bo`lishi lozim. O`yinchoqlar, qo`llanmalar bola hayotida katta o`rin egallaydi va tarbiyaviy ahamiyatga ega bo`lib, ham pedagogik, ham gigienik talablarga javob berishi kerak. O`yinchoqlarga qo`yiladigan gigienik talablar ular tayyorlanadigan materialga, ularning shakli, og`irligi, o`lchami, rangi va bezaklariga tegishlidir. Yasli yoshdagi bolalarga mo`ljallangan o`yinchoqlarga alohida talablar qo`yiladi, chunki ular bu o`yinchoqlarni og`izlariga oladilar, erga tashlaydilar va hoqazo. Ular uchun chiqarilgan o`yinchoqlar yaxshilab silliqlangan, ulanadigan o`yinchoqlarning diametri (bolalarning yutib yuborishlarini oldini olish uchun) kamida 30 mm bo`lishi kerak O`yinchoqlar yuvsa ketmaydigan, yopishqoq bo`lmagan, hidsiz bo`yoqlarga bo`yalishi lozim. Rezina va sellyulozadan qilingan o`yinchoqlar gigiena qoidalariga mos va oson tozalanadi. Tozalash va zararsizlantirish qiyin bo`lgan yumshoq o`yinchoqlar gigienaga unchalik muvofiq emas. Gruppa o`yinchoqlari ajratib qo`yilishi kerak. Har bir gruppaga ham xonada, ham uchastkada o`ynash uchun muayyan o`yinchoqlar ajratiladi. Emizikli bolalar gruppasida yuviladigan o`yinchoqlar kuniga ikki marta maxsus toslarda, issiq suvda sovun va shetka bilan yuvilishi lozim. Katta yoshdagi bolalar gruppasining o`yinchoqlari vaqti-vaqti bilan (kamida 2-3 kunda bir marta) issiq suvda sovun bilan yuailadi. Yumshoq o`yinchoqlarni tez- tez hovliga olib chiqish, changini qoqish, shetka bilan tozalash va dezinfektsiyalash kerak. Yopiq xonalarga toza havoning Kirishi muhim gigienik talablardandir. Bolalar muassasalaridagi xonalarni toza havo bilan ta'minlash uchun ulardagi havo rejimini to`g`ri tashkil etish katta ahamiyatga ega, bunga tabiiy va sun'iy ventilyatsiya o`yli bilan erishiladi. Havo sovuq kunlarda bolalar xonalari mumkin qadar tez-tez, kuniga kamida 3-5 marta shamollatilishi kerak. Kechasi-yu kunduzgi gruppalarning yotoqxonalarida (bu erda bolalar kun bo`yi bo`lmaydilar) fortochka va framugalar kun davomida ochiq qoldiriladi, biroq havo sovuq kunlarda ularni bolalarning uxlashga yotishidan 30 minut oldin yopib qo`yish lozim. Bolalar muassasalari binosining sanitariya ahvoliga katta gigienik talablar qo`yiladi, bu esa bir qator kasalliklarning paydo bo`lishi va tarqilishining oldini olish uchun muhimdir. Shuning uchun bollaar muassasalarida xonalarning va undagi jihozlarning ifloslanishiga qarshi doimo kurash olib boriladi. Xonalardagi oyna va framugalarni ochib qo`yib, ularni xo`l latta bilan artish changga qarshi kurashning eng oddiy va samarali usulidir. Gigienik sharoitlar yaratishda ilk yoshdagi bolalarning shaxsiy gigienasi muhim o`rin tutadi. Shaxsiy gigiena deganda bolaning sog`lig`ini saqlash va mustahkamlashga qaratilgan tadbirlar yig`indisi tushuniladi. Bolani asta-sekin ma'lum bir ishlarni bajarishga o`rgata borib, unda bir qator gigienik ko`nikmalar hosil qilish mumkin. Avvalo bolalarda ozodalikka ehtiyoj tarbilash zarur. Emizikli bolaga qarashda barcha gigienik protseduralar kattalar tomonidan bajariladi, biroq bolalar shaxsiy gigienaga doir oddiy malakalarni egallab olmagunlaricha, bu ishlarni bajarishda qo`ldan kelgancha ishtirok etadilar. Hamshira-tarbiyachi bolalarning ginienik holatiga qarar ekan, ba'zi bir gigienik protseduralar (soch va tirnoqlarini olish, yuvintirish, cho`miltirish va boshqalar)bolalarda yoqimsiz tuyg`ular uyg`otishi mumkinligini yodda tutishi kerak. Shuning uchun bolalar bilan ishlashda ular uchun yoqimsiz tuyg`ular chunonchi: yuvintirish va cho`miltirish vaqtida bolaning ko`ziga sovun tushmasligi, suvning tegishli temperaturada bo`lishi, yoqa va englarning ho`l bo`lmasligi, soch yoki tirnoqlarni og`ritmasdan olishga alohida e'tibor berish kerak. yotoqxonalarida (bu erda bolalar kun bo`yi bo`lmaydilar) fortochka va framugalar kun davomida ochiq qoldiriladi, biroq havo sovuq kunlarda ularni bolalarning uxlashga yotishidan 30 minut oldin yopib qo`yish lozim. Bolalar muassasalari binosining sanitariya ahvoliga katta gigienik talablar qo`yiladi, bu esa bir qator kasalliklarning paydo bo`lishi va tarqilishining oldini olish uchun muhimdir. Shuning uchun bollaar muassasalarida xonalarning va undagi jihozlarning ifloslanishiga qarshi doimo kurash olib boriladi. Xonalardagi oyna va framugalarni ochib qo`yib, ularni xo`l latta bilan artish changga qarshi kurashning eng oddiy va samarali usulidir. Gigienik sharoitlar yaratishda ilk yoshdagi bolalarning shaxsiy gigienasi muhim o`rin tutadi. Shaxsiy gigiena deganda bolaning sog`lig`ini saqlash va mustahkamlashga qaratilgan tadbirlar yig`indisi tushuniladi. Bolani asta-sekin ma'lum bir ishlarni bajarishga o`rgata borib, unda bir qator gigienik ko`nikmalar hosil qilish mumkin. Avvalo bolalarda ozodalikka ehtiyoj tarbilash zarur. Emizikli bolaga qarashda barcha gigienik protseduralar kattalar tomonidan bajariladi, biroq bolalar shaxsiy gigienaga doir oddiy malakalarni egallab olmagunlaricha, bu ishlarni bajarishda qo`ldan kelgancha ishtirok etadilar. Hamshira-tarbiyachi bolalarning ginienik holatiga qarar ekan, ba'zi bir gigienik protseduralar (soch va tirnoqlarini olish, yuvintirish, cho`miltirish va boshqalar)bolalarda yoqimsiz tuyg`ular uyg`otishi mumkinligini yodda tutishi kerak. Shuning uchun bolalar bilan ishlashda ular uchun yoqimsiz tuyg`ular chunonchi: yuvintirish va cho`miltirish vaqtida bolaning ko`ziga sovun tushmasligi, suvning tegishli temperaturada bo`lishi, yoqa va englarning ho`l bo`lmasligi, soch yoki tirnoqlarni og`ritmasdan olishga alohida e'tibor berish kerak. Hamshira bolalarni kiyintirar ekan, o`zining shirin so`zligi va mehribonligi bilan ularga shodlik tuyg`ulari uyg`otadi, bu esa madaniy-gigienik malakalarning mustahkamlanishiga yordam berishi mumkin. Yosh bolalarning sog`ligiga ular kiyimining xarakteri katta ta'sir ko`rsatadi. Bolalarning kiyimi o`zining asosiy vazifasiga moa bulishi – ya'ni organizmda issiq saqlanishiga yordam berishi, bolaning kasallanishiga sabab bo`lishi mumkin bo`lgan isib ketishiga yo`l qo`ymasligi kerak. Qulay, engil va chiroyli kiyim bolaning o`ziga mos, oson kiyilib echiladigan bo`lishi, ularning harakatlarini, nafas olish va qon aylanishini qiyinlashtirmasligi zarur. Kiyim toza bo`lishi bolaning kayfiyati va uning sog`lig`ini saqlashda muhim ahamiyatga ega. Nam, ho`l va iflos kiyim darhol almashtirilishi kerak, chunki u terini yallig`lantiribgina qolmay, balki bolani yaxshi isitmaydi ham. Tarbiyachi yoki enaga bolaga boshqa kiyim-bosh kiydirayotgan vaqtida u bilan gaplashishlari, kiyintirish bilan bog`liq bo`lgan buyum va haraktarning nomini aytishlari kerak, shunday hilinsa, 9-10 oylik bolalar hamshiraning gaplariga o`z harakatlari bilan javob beradilar. 2. Kundalik rejimini belgilash va uni Aniq bajarish ilk yoshdagi bolalar tarbiyasining zarur shartlaridandir. Bolaning sutka davomidagi uxlashi, uyg`oqlik vaqt iva turli faoliyat turlarini to`g`ri taqsimlash avvalo bolaning nerv sistemasini charchashdan saqlaydi, uning kun davomida beozor va yaxshi kayfiyatda bo`lishini ta'minlaydi hamda organizmning normal ishlashiga imkon beradi. Bolani o`z vaqtida ovqatlantirish, uning etarlicha va yaxshi uxlashi sog`liqni saqlash hamda organizm rivojlanishining asosiy shartlaridandir. Rejim bolalar hatti-harakatlarining uyushgan bo`lishini tarbiyalashda katta yordam beradi. Agar bola hadeb bir vaqtda uxlasa, sayr qilsa, rejimda belgilangan vaqtda bolada ovqatlanish, uxlash ehtiyoji paydo bo`ladi, chunki bolada shartli refleks hosil bo`ladi va bola bamaylixotir, kattalarning gaplariga e'tiroz bildirmay, ovqatlanadi, sayr qiladi, yuvinadi va uxlaydi. Hamshira bolalarni kiyintirar ekan, o`zining shirin so`zligi va mehribonligi bilan ularga shodlik tuyg`ulari uyg`otadi, bu esa madaniy-gigienik malakalarning mustahkamlanishiga yordam berishi mumkin. Yosh bolalarning sog`ligiga ular kiyimining xarakteri katta ta'sir ko`rsatadi. Bolalarning kiyimi o`zining asosiy vazifasiga moa bulishi – ya'ni organizmda issiq saqlanishiga yordam berishi, bolaning kasallanishiga sabab bo`lishi mumkin bo`lgan isib ketishiga yo`l qo`ymasligi kerak. Qulay, engil va chiroyli kiyim bolaning o`ziga mos, oson kiyilib echiladigan bo`lishi, ularning harakatlarini, nafas olish va qon aylanishini qiyinlashtirmasligi zarur. Kiyim toza bo`lishi bolaning kayfiyati va uning sog`lig`ini saqlashda muhim ahamiyatga ega. Nam, ho`l va iflos kiyim darhol almashtirilishi kerak, chunki u terini yallig`lantiribgina qolmay, balki bolani yaxshi isitmaydi ham. Tarbiyachi yoki enaga bolaga boshqa kiyim-bosh kiydirayotgan vaqtida u bilan gaplashishlari, kiyintirish bilan bog`liq bo`lgan buyum va haraktarning nomini aytishlari kerak, shunday hilinsa, 9-10 oylik bolalar hamshiraning gaplariga o`z harakatlari bilan javob beradilar. 2. Kundalik rejimini belgilash va uni Aniq bajarish ilk yoshdagi bolalar tarbiyasining zarur shartlaridandir. Bolaning sutka davomidagi uxlashi, uyg`oqlik vaqt iva turli faoliyat turlarini to`g`ri taqsimlash avvalo bolaning nerv sistemasini charchashdan saqlaydi, uning kun davomida beozor va yaxshi kayfiyatda bo`lishini ta'minlaydi hamda organizmning normal ishlashiga imkon beradi. Bolani o`z vaqtida ovqatlantirish, uning etarlicha va yaxshi uxlashi sog`liqni saqlash hamda organizm rivojlanishining asosiy shartlaridandir. Rejim bolalar hatti-harakatlarining uyushgan bo`lishini tarbiyalashda katta yordam beradi. Agar bola hadeb bir vaqtda uxlasa, sayr qilsa, rejimda belgilangan vaqtda bolada ovqatlanish, uxlash ehtiyoji paydo bo`ladi, chunki bolada shartli refleks hosil bo`ladi va bola bamaylixotir, kattalarning gaplariga e'tiroz bildirmay, ovqatlanadi, sayr qiladi, yuvinadi va uxlaydi. Yaslilarda, yasli-bog`chalarda, xodimlar faqat qat'iy rejim asosidagina Aniq ishlay oladilar va barcha tarbiya vazifalarini amalga oshiradilar. Shuning uchun har bir gruppada kundalik rejimning o`rnatilishi bolalar muassasasidagi tarbiyaviy ishlarning asosiy bo`limlaridan bo`lib hisoblanadi. 3. Ijobiy his-tuyg`ularni o`z vaqtida rivojlantirib borish bolalarni muvaffaqiyatli tarbiyalashning muhim shartlaridan biridir. Tarbiyachining 1-2 oylik bolalar bilan yoqIMLI, muloyim ohangda gaplashishi bolani kattalarga qarash, uning gaplariga quloq solishga o`rgatibgina qolmaydi, balki unda birinchi tabassum uyg`otadi. Uch oylik bola kattalar bilan munosabatda kulibgina qolmaydi, balki u har xil tovushlar chiqaradi, qo`l va oyoqlarini qimirlatadi, ya'ni hayajonlanish kompleksi paydo bo`ladi. Birinchi tabassum va hayajonlanish kompleksining o`z vaqtida paydo bo`lishi, shuningdek bollaarning uyg`oq vaqtidagi quvnoqlik kayfiyati ularning bir yoshga qadar o`sishida katta ahamiyatga ega. Aksincha, bo`shang, unchalik tuyg`un bo`lmagan bolalarda umumiy rivojlanishning va salomatlikning yomon bo`lishi tez-tez qayd qilinadi; shuningdek, bunday bolalar yaxshi o`smaydilar, semirmaydilar. 4. Yosh bolalar hayotida o`yin katta o`rin egallaydi. O`yin shuningdek, bolalarning xilma-xil faoliyatlari birinchidan, biror maqsadga qaratilgan ta'sir va kattalarning to`g`ridan-to`g`ri o`rgatishlari, ikkinchidan, bolalarning o`yinchoqLar, qo`llanmalar bilan mustaqil ravishda mashq qilishlari, uchinchidan, bolaning tevarak-atrofdagi hayotdan oladigan taassurotlari, to`rtinchidan, bolalar bilan munosabatda bo`li shva ularning, Ayniqsa o`zidan kattaroq bolalarning, xatti-harakatlariga taqLid qilish natijasida rivojlanib boradi. Bolalrani ijtimoiy tarbiyalashda maxsus o`yinlar-mashg`ulotlar ta'lim- tarbiya berish protsessining maxsus formalaridandir. Tarbiyachi bunday mashg`ulotlarni o`tkazish oldidan biror mAqsadni belgilaydi. Mashg`ulotlar oldindan tuzilgan plan va dastur asosida o`tkaziladi. Tarbiyachi turli xil Yaslilarda, yasli-bog`chalarda, xodimlar faqat qat'iy rejim asosidagina Aniq ishlay oladilar va barcha tarbiya vazifalarini amalga oshiradilar. Shuning uchun har bir gruppada kundalik rejimning o`rnatilishi bolalar muassasasidagi tarbiyaviy ishlarning asosiy bo`limlaridan bo`lib hisoblanadi. 3. Ijobiy his-tuyg`ularni o`z vaqtida rivojlantirib borish bolalarni muvaffaqiyatli tarbiyalashning muhim shartlaridan biridir. Tarbiyachining 1-2 oylik bolalar bilan yoqIMLI, muloyim ohangda gaplashishi bolani kattalarga qarash, uning gaplariga quloq solishga o`rgatibgina qolmaydi, balki unda birinchi tabassum uyg`otadi. Uch oylik bola kattalar bilan munosabatda kulibgina qolmaydi, balki u har xil tovushlar chiqaradi, qo`l va oyoqlarini qimirlatadi, ya'ni hayajonlanish kompleksi paydo bo`ladi. Birinchi tabassum va hayajonlanish kompleksining o`z vaqtida paydo bo`lishi, shuningdek bollaarning uyg`oq vaqtidagi quvnoqlik kayfiyati ularning bir yoshga qadar o`sishida katta ahamiyatga ega. Aksincha, bo`shang, unchalik tuyg`un bo`lmagan bolalarda umumiy rivojlanishning va salomatlikning yomon bo`lishi tez-tez qayd qilinadi; shuningdek, bunday bolalar yaxshi o`smaydilar, semirmaydilar. 4. Yosh bolalar hayotida o`yin katta o`rin egallaydi. O`yin shuningdek, bolalarning xilma-xil faoliyatlari birinchidan, biror maqsadga qaratilgan ta'sir va kattalarning to`g`ridan-to`g`ri o`rgatishlari, ikkinchidan, bolalarning o`yinchoqLar, qo`llanmalar bilan mustaqil ravishda mashq qilishlari, uchinchidan, bolaning tevarak-atrofdagi hayotdan oladigan taassurotlari, to`rtinchidan, bolalar bilan munosabatda bo`li shva ularning, Ayniqsa o`zidan kattaroq bolalarning, xatti-harakatlariga taqLid qilish natijasida rivojlanib boradi. Bolalrani ijtimoiy tarbiyalashda maxsus o`yinlar-mashg`ulotlar ta'lim- tarbiya berish protsessining maxsus formalaridandir. Tarbiyachi bunday mashg`ulotlarni o`tkazish oldidan biror mAqsadni belgilaydi. Mashg`ulotlar oldindan tuzilgan plan va dastur asosida o`tkaziladi. Tarbiyachi turli xil metodik usullarni qular ekan, mashg`ulotdan ko`zda tutilgan mAqsadga erishishga harakat qiladi. Mashg`ulotlar uchun tinch sharoit yaratiladi. Maxsus o`yinchoqlar, qo`llanmalar tanlanadi. Mashg`ulotlarda bolalar xilma-xil buyumlar, ularning xususiyatlari bilan tanishadilar, ularda turli buyumlardan foydalanish malakalari hosil qilinadi, ularning atrofdagi narsa-hodisalarni tushunib olishiga doir bilimlari kengaytiriladi. Ayni vaqtida bu mashg`ulotlarda bolalarning xotirasi, diqqati, tafakkuri o`stiriladi, shug`ullanish, tarbiyachi aytganlarini tinglash, uning ko`rsatmalariga binoan ish ko`rish malakalari tarbiyalanadi, bular esa bolalarni kattaroq bo`lganda o`qitish uchun muhimdir. Bolalarning mashg`ulot vaqtida birgalikdagi faoliyati ular o`rtasida yaxshi munosabatlar vujudga kelishiga imkon beradi: ularda o`rtog`ining ishlariga qiziqish, o`yinchoqlari bilan o`rtoqlashish va hokazolar paydo bo`ladi. Mashg`ulot vaqtida bolaga o`zini to`g`ri tutti, ma'lum bir qoidani bajarish kabi talablar qo`yiladi. Bu talablar asta-sekin murakkablashib boradi va bolalarda o`z xatti-harakatlarini uyushqoqlik bilan olib borishga qobillik tarbiyalaydi.Bularning hammasi bollaarni mashg`ulotlarga alohida munosabatda bo`lishga undaydi. Bolalar, ayniqsa bir-bir yarim yoshli bolalar, faqat kattalar yordamida, ba'zan esa birgalikda harakat qilish yoki ularning ko`rsatishi (masalan, tarbiyachi bolaning qo`lini ushlab, kerakli harakatni takrorlaydi) natijasida biror bir malakani egallab oladilar. Shuning uchun ikki yoshgacha bo`lgan bolalar bilan o`tkaziladigan o`yin-mashg`ulotlar asosan individual bulishi kerak. Bolalarda diqqatning barqaror bulib borishi,ularning topshiriqlarni suzlarga binoan bajarishlariga qarab mashg`ulotlardagi bolalar soni asta- sekin oshirib boriladi: mashg`ulotlar gruppaviy bo`lib boradi. Dastlab bir mashg`ulotda 3-4 bola qatnashadi, keyinchalik ularning soni 10-12 tagacha etkazilishi mumkin. metodik usullarni qular ekan, mashg`ulotdan ko`zda tutilgan mAqsadga erishishga harakat qiladi. Mashg`ulotlar uchun tinch sharoit yaratiladi. Maxsus o`yinchoqlar, qo`llanmalar tanlanadi. Mashg`ulotlarda bolalar xilma-xil buyumlar, ularning xususiyatlari bilan tanishadilar, ularda turli buyumlardan foydalanish malakalari hosil qilinadi, ularning atrofdagi narsa-hodisalarni tushunib olishiga doir bilimlari kengaytiriladi. Ayni vaqtida bu mashg`ulotlarda bolalarning xotirasi, diqqati, tafakkuri o`stiriladi, shug`ullanish, tarbiyachi aytganlarini tinglash, uning ko`rsatmalariga binoan ish ko`rish malakalari tarbiyalanadi, bular esa bolalarni kattaroq bo`lganda o`qitish uchun muhimdir. Bolalarning mashg`ulot vaqtida birgalikdagi faoliyati ular o`rtasida yaxshi munosabatlar vujudga kelishiga imkon beradi: ularda o`rtog`ining ishlariga qiziqish, o`yinchoqlari bilan o`rtoqlashish va hokazolar paydo bo`ladi. Mashg`ulot vaqtida bolaga o`zini to`g`ri tutti, ma'lum bir qoidani bajarish kabi talablar qo`yiladi. Bu talablar asta-sekin murakkablashib boradi va bolalarda o`z xatti-harakatlarini uyushqoqlik bilan olib borishga qobillik tarbiyalaydi.Bularning hammasi bollaarni mashg`ulotlarga alohida munosabatda bo`lishga undaydi. Bolalar, ayniqsa bir-bir yarim yoshli bolalar, faqat kattalar yordamida, ba'zan esa birgalikda harakat qilish yoki ularning ko`rsatishi (masalan, tarbiyachi bolaning qo`lini ushlab, kerakli harakatni takrorlaydi) natijasida biror bir malakani egallab oladilar. Shuning uchun ikki yoshgacha bo`lgan bolalar bilan o`tkaziladigan o`yin-mashg`ulotlar asosan individual bulishi kerak. Bolalarda diqqatning barqaror bulib borishi,ularning topshiriqlarni suzlarga binoan bajarishlariga qarab mashg`ulotlardagi bolalar soni asta- sekin oshirib boriladi: mashg`ulotlar gruppaviy bo`lib boradi. Dastlab bir mashg`ulotda 3-4 bola qatnashadi, keyinchalik ularning soni 10-12 tagacha etkazilishi mumkin. Mashg`ulotda qatnashadigan bolalar soni faqat ularning yoshi bilan emas, balki u yoki bu mashg`ulotning xarakteri bilan ham belgilanadi. Masalan, bolalar o`z navbatlarini kutib, uzoq vaqt harakatsiz turib qolishga majbur bo`ladigan mashg`ulotlarni barcha gruppa bolalari bilan bir vaqtda o`tkazish mumkin emas. 5. Ishing tashkiliy tomonlari. Bolalar muassasalarida bolalarning gruppalarga taqsimlanishi ulardagi bolalar soni va yosh sostaviga qarab turlicha bo`ladi. Lekin bunda gruppada barcha bolalarning rejimga rioya qilishlarini va ishning mazmuni bolalarning yosh xususiyatlariga mos bo`lishini ta'minlash kerak, degan qoidaga amal qilinishi lozim. Yasli va yasli-bog`chalardagi uch yoshgacha bo`lgan bolalarning soni etarlicha bo`lsa, ular uchta yosh gruppasiga bo`linadilar. Bir yoshgacha bo`lgan bolalar bo`lmagan yaslilarda ilk yoshdagi bolalar ikki yosh gruppaga bo`linadilar. Agar 1 yoshdan 3 yoshgacha bo`lgan bolalarni uchta gruppaga bo`lish imkoni bo`lmasa, ular bir gruppaga birlashtiriladi. O`z navbatida bu gruppadagi bolalar ikki gruppachaga bo`linadi: 1 yoshdan 1 yosh-u 6-8 oylik bolalar birinchi gruppaga, 1 yosh-u 8 oylikdan 3 yoshgacha bo`lgan bolalar ikkinchi gruppaga kiritiladi. Yoshi bo`yicha aralash gruppa bolalarning uyg`oqlik vaqti turlichadir, shuning uchun har bir gruppaning rejimi ham har xil bo`ladi. 1 yoshgacha bo`lgan bolalarni kattaroq bolalar bilan birlashtirish yaramaydi chunki ular bilan olib boriladigan ishlarning tashkil etilishi, rejim, o`yindagi jihozlar, o`yinlarning mazmuni, ish metodlari xilma-xil bo`ladi 4. Xodimlarni taqsimlash va ularning ishini tashkil etish. Har bir gruppaning o`ziga biriktirilgan xodimlari (hamshira- tarbiyachi, enaga) bo`lishi kerak, bu xodimlar bolalar o`sib borgani sari, ular bilan birga bir gruppadan ikkinchi gruppaga o`tadilar. Bu esa ishning mazmunli va bolalarga nisbatan bo`ladigan muglsabatda uyg`unlik bo`lishini ta'minlaydi, tarbiyachilarning ish malakasini va bolalar kamoloti bobidagi javobgarligini oshiradi, eng muhimi, esa bolalarning bir tarbiyachi qo`lidan Mashg`ulotda qatnashadigan bolalar soni faqat ularning yoshi bilan emas, balki u yoki bu mashg`ulotning xarakteri bilan ham belgilanadi. Masalan, bolalar o`z navbatlarini kutib, uzoq vaqt harakatsiz turib qolishga majbur bo`ladigan mashg`ulotlarni barcha gruppa bolalari bilan bir vaqtda o`tkazish mumkin emas. 5. Ishing tashkiliy tomonlari. Bolalar muassasalarida bolalarning gruppalarga taqsimlanishi ulardagi bolalar soni va yosh sostaviga qarab turlicha bo`ladi. Lekin bunda gruppada barcha bolalarning rejimga rioya qilishlarini va ishning mazmuni bolalarning yosh xususiyatlariga mos bo`lishini ta'minlash kerak, degan qoidaga amal qilinishi lozim. Yasli va yasli-bog`chalardagi uch yoshgacha bo`lgan bolalarning soni etarlicha bo`lsa, ular uchta yosh gruppasiga bo`linadilar. Bir yoshgacha bo`lgan bolalar bo`lmagan yaslilarda ilk yoshdagi bolalar ikki yosh gruppaga bo`linadilar. Agar 1 yoshdan 3 yoshgacha bo`lgan bolalarni uchta gruppaga bo`lish imkoni bo`lmasa, ular bir gruppaga birlashtiriladi. O`z navbatida bu gruppadagi bolalar ikki gruppachaga bo`linadi: 1 yoshdan 1 yosh-u 6-8 oylik bolalar birinchi gruppaga, 1 yosh-u 8 oylikdan 3 yoshgacha bo`lgan bolalar ikkinchi gruppaga kiritiladi. Yoshi bo`yicha aralash gruppa bolalarning uyg`oqlik vaqti turlichadir, shuning uchun har bir gruppaning rejimi ham har xil bo`ladi. 1 yoshgacha bo`lgan bolalarni kattaroq bolalar bilan birlashtirish yaramaydi chunki ular bilan olib boriladigan ishlarning tashkil etilishi, rejim, o`yindagi jihozlar, o`yinlarning mazmuni, ish metodlari xilma-xil bo`ladi 4. Xodimlarni taqsimlash va ularning ishini tashkil etish. Har bir gruppaning o`ziga biriktirilgan xodimlari (hamshira- tarbiyachi, enaga) bo`lishi kerak, bu xodimlar bolalar o`sib borgani sari, ular bilan birga bir gruppadan ikkinchi gruppaga o`tadilar. Bu esa ishning mazmunli va bolalarga nisbatan bo`ladigan muglsabatda uyg`unlik bo`lishini ta'minlaydi, tarbiyachilarning ish malakasini va bolalar kamoloti bobidagi javobgarligini oshiradi, eng muhimi, esa bolalarning bir tarbiyachi qo`lidan ikkinchi bir tarbiyachi qo`liga o`tishida ularni ranjitmaydi. Bolalar o`z tarbiyachilariga ko`nikib qoladilar, tarbiyachi esa har bir bolani yaxshi bilgan, uning kamolotini kuzatib borgan holda bolaning xususiyatiga muvofiq suratda individual yo`l tutishini ta'minlaydi. Ammo, bir yoshgacha bo`lgan bolalar bilan ishlashning o`ziga xos tomonlarini e'tiborga olib, bu gruppaga emizikli bolalarni parvarish qilishda ancha malaka orttirgan hamshira- tarbiyachilarni biriktirib qo`yish ham mumkin. Bunday holda bir yoshga to`lgan bolalar ikkinchi gruppada boshqa tarbiyachi qo`liga 10-14 oylik bolalarning notanish insonlarga o`rganibketishi qiyin bo`lganligi, tarbiyasidagi har qanday o`zgarishlardan ta'sirlanishi sababli, ularning boshqa gruppaga o`tishlarini to`g`ri tashkil etish kerak. Avvalo emizikli gruppa tarbiyachisi har bir bolaning barcha xususiyatlarini ta'riflab berishi, u bilan munosabatda bo`lishning eng samarali pedagogik usullarini aytib o`tishi lozim. Boshqa gruppaga o`tkazgandan keyingi dastlabki vaqtlarda bolaning odatlangan hayot sharoitlarini iloji boricha o`zgartirmaslik-unga yangi rejim belgilamaslik, ratsionini ilgarigi holicha qoldirish, birinchi kunlaridanoq yangi talablar qo`ymaslik, ularning har biriga mumkin qadar ko`proq e'tibor berish lozim. Katta yoshdagi insonlarning bola bilan munosabatda bo`lishi ilk yoshdagi bolalarning kamol topishida katta ahamiyatga ega.Shuning uchun gruppada ishni tarbiyachilarning bevosita bolalar bilan munosabatda bo`lishi uchun ko`proq vaqt qoladigan qilib tashkil etish kerak. Tarbiyachi bilan enaga bajaradigan ishlarni aniq belgilab chiqqan taqdirdagina bunga erishish mumkin. Ishlarni taqsimlashda gruppaning ishlashi davomida, ya'ni yasliga birinchi bola kelib, undan oxirgi bolani olib ketgunlariga qadar, tarbiyachi va enaga doimo navbatchilik qiladiganbo`lsin, bolalar kechasi-yu kunduzi yaslida qoladigan hollarda kechasi har bir gruppada tarbiyachi navbatchilik qilishi kerak: tungi vaqtlarda bolalarni faqat enaga nazoratiga qoldirish mumkin emas. ikkinchi bir tarbiyachi qo`liga o`tishida ularni ranjitmaydi. Bolalar o`z tarbiyachilariga ko`nikib qoladilar, tarbiyachi esa har bir bolani yaxshi bilgan, uning kamolotini kuzatib borgan holda bolaning xususiyatiga muvofiq suratda individual yo`l tutishini ta'minlaydi. Ammo, bir yoshgacha bo`lgan bolalar bilan ishlashning o`ziga xos tomonlarini e'tiborga olib, bu gruppaga emizikli bolalarni parvarish qilishda ancha malaka orttirgan hamshira- tarbiyachilarni biriktirib qo`yish ham mumkin. Bunday holda bir yoshga to`lgan bolalar ikkinchi gruppada boshqa tarbiyachi qo`liga 10-14 oylik bolalarning notanish insonlarga o`rganibketishi qiyin bo`lganligi, tarbiyasidagi har qanday o`zgarishlardan ta'sirlanishi sababli, ularning boshqa gruppaga o`tishlarini to`g`ri tashkil etish kerak. Avvalo emizikli gruppa tarbiyachisi har bir bolaning barcha xususiyatlarini ta'riflab berishi, u bilan munosabatda bo`lishning eng samarali pedagogik usullarini aytib o`tishi lozim. Boshqa gruppaga o`tkazgandan keyingi dastlabki vaqtlarda bolaning odatlangan hayot sharoitlarini iloji boricha o`zgartirmaslik-unga yangi rejim belgilamaslik, ratsionini ilgarigi holicha qoldirish, birinchi kunlaridanoq yangi talablar qo`ymaslik, ularning har biriga mumkin qadar ko`proq e'tibor berish lozim. Katta yoshdagi insonlarning bola bilan munosabatda bo`lishi ilk yoshdagi bolalarning kamol topishida katta ahamiyatga ega.Shuning uchun gruppada ishni tarbiyachilarning bevosita bolalar bilan munosabatda bo`lishi uchun ko`proq vaqt qoladigan qilib tashkil etish kerak. Tarbiyachi bilan enaga bajaradigan ishlarni aniq belgilab chiqqan taqdirdagina bunga erishish mumkin. Ishlarni taqsimlashda gruppaning ishlashi davomida, ya'ni yasliga birinchi bola kelib, undan oxirgi bolani olib ketgunlariga qadar, tarbiyachi va enaga doimo navbatchilik qiladiganbo`lsin, bolalar kechasi-yu kunduzi yaslida qoladigan hollarda kechasi har bir gruppada tarbiyachi navbatchilik qilishi kerak: tungi vaqtlarda bolalarni faqat enaga nazoratiga qoldirish mumkin emas. Mazkur gruppadagi barcha tarbiyachilarning ishida izchillik o`rnatilishi juda muhimdir. Buning uchun tarbiyachi navbatchiligi tugagandan so`ng navbatchilikni qabul qilib oluvchi tarbiyachiga bolalarning sog`lig`i va xatti-harakatlarining xususiyatlari to`g`risida, vrach va pedagog belgilagan tadbirlar haqida ma'lumot berishi, o`tkazilgan tadbirlar haqida so`zlab berishi, qaysi bolalarni sinchiklab kuzatish zarurligini aytishi kerak Mustaxkamlash uchun savollar. 1. Bolalarni hayotining birinchi oylaridan boshlab to`g`ri tarbiyalashning zarurligi haqida. 2. Ilk yoshdagi bolalar tarbiyasining asosiy vazifalarini korsating. 3. Ilk yoshdagi bolalar tarbiyasidagi shart-sharoitlarni aytib bering. 4. Xodimlarni taqsimlash va ularning ishini tashkil etish haqida aytib bering. Foydalanilgan adabiyotlar. 1. U`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi T.U`zbekiston 2003 y. 2. Karimov I.A. Tinchlik va xavfsizlik u`z kuch-qudratimiz, xamjixatligimiz va qat`iy irodamizga bog`lik. 1-2 jild .T. U`zbekiston 2004. 3. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. T. 2005. 4. ”Ta`lim tu`g`risidagi” Qonun. T.- 1997. 5. ”Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” T.- 1997. 6.I.Karimov. Barkamol avlod orzusi.-T. 1998. 7. P.Yusupova Maktabgacha tarbiya pedagogikasi.- T. 1993. Mazkur gruppadagi barcha tarbiyachilarning ishida izchillik o`rnatilishi juda muhimdir. Buning uchun tarbiyachi navbatchiligi tugagandan so`ng navbatchilikni qabul qilib oluvchi tarbiyachiga bolalarning sog`lig`i va xatti-harakatlarining xususiyatlari to`g`risida, vrach va pedagog belgilagan tadbirlar haqida ma'lumot berishi, o`tkazilgan tadbirlar haqida so`zlab berishi, qaysi bolalarni sinchiklab kuzatish zarurligini aytishi kerak Mustaxkamlash uchun savollar. 1. Bolalarni hayotining birinchi oylaridan boshlab to`g`ri tarbiyalashning zarurligi haqida. 2. Ilk yoshdagi bolalar tarbiyasining asosiy vazifalarini korsating. 3. Ilk yoshdagi bolalar tarbiyasidagi shart-sharoitlarni aytib bering. 4. Xodimlarni taqsimlash va ularning ishini tashkil etish haqida aytib bering. Foydalanilgan adabiyotlar. 1. U`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi T.U`zbekiston 2003 y. 2. Karimov I.A. Tinchlik va xavfsizlik u`z kuch-qudratimiz, xamjixatligimiz va qat`iy irodamizga bog`lik. 1-2 jild .T. U`zbekiston 2004. 3. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. T. 2005. 4. ”Ta`lim tu`g`risidagi” Qonun. T.- 1997. 5. ”Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” T.- 1997. 6.I.Karimov. Barkamol avlod orzusi.-T. 1998. 7. P.Yusupova Maktabgacha tarbiya pedagogikasi.- T. 1993.