ILMIY ADABIYOTLARNI O‘QISH VA KONSPEKTLASHTIRISH TURLARI (Ilmiy o‘qish va qayd etish shakllari, Konspektlashtirish turlari va ansipasiyadan foydalanish, Materiallarni o‘qish, to‘plash va talqin qilish)
Yuklangan vaqt
2024-05-10
Yuklab olishlar soni
1
Sahifalar soni
14
Faytl hajmi
177,0 KB
Ilmiybaza.uz
ILMIY ADABIYOTLARNI O‘QISH VA KONSPEKTLASHTIRISH
TURLARI
REJA:
1. Ilmiy o‘qish va qayd etish shakllari.
2. Konspektlashtirish turlari va ansipasiyadan foydalanish
3. Materiallarni o‘qish, to‘plash va talqin qilish
Tayanch so‘z va iboralar: ilmiy o‘qish, ko‘rib o‘qish, tanishib o‘qish,
o‘rganib o‘qish, qaydlar, maxsus belgilar, kartoteka, konspektlashtirish, obzor
matn, qoralama matn, mualliflik huquqi.
Ilmiybaza.uz
1. Ilmiy o‘qish shakllari va qayd etish shakllari.
Ilmni chuqur egallash, ilmiy tadqiqot faoliyatini boshlash, avvalo, ta’lim
jarayonida beriladigan bilimlarni puxta o‘zlashtirish, o‘zi ustida mustaqil ishlash
ko‘nikmalarini shakllantirib borishni talab etadi. Buning uchun, avvalo, ma’ruza,
seminar va amaliy mashg‘ulotlarda mustaqil faoliyat ko‘nikmalarini shakllantirib
borish (asosiy qoida va xulosalarni qisqa, chizma shaklida va ketma-ket yozib
borish); o‘quv vazifalari va masalalarini hal etish uchun zarur bo‘lgan
ma’lumotlarni topish, bilish, tushunish, tanqidiy baholay olish va etkazib berish
hamda belgilar va ramzlar yordamida uni referat, hisobot shakliga keltira bilish;
qo‘yilgan talablarga muvofiq o‘z matnini tuza olish; ma’lumotlarni qidirish,
yig‘ish, ishlov berish va saqlash uchun zamonaviy kompyuter va axborot
texnologiyalardan foydalana olish, mustaqil ishlash uchun berilgan o‘quv
topshiriqlarini bajarish (konspekt yozish, referat tayyorlash, taqdimot qilish, o‘quv
loyihalarini bajarish va boshqalar) talab etiladi.
Buning uchun ilmiy o‘qish shakllarini bilishni, o‘quv adabiyotlarni qanday
o‘qish usullarini bilib olishingiz maqsadli bo‘ladi.
O‘qish nutq faoliyatining murakkab turi bo‘lib, u 2 jihatga ega: texnik o‘qish
va ijodiy o‘qish. Texnik jihati ifodali o‘qish, tez o‘qish, ko‘z yugurtirib o‘qish,
tanishish uchun o‘qish, o‘rganib chiqish uchun o‘qish kabi turlarga bo‘linadi.
Ijodiy jihatida esa o‘zi uchun zarur ma’lumotni topish va tanlab olish,
Ilmiy o‘qishning quyidagi turlari mavjud:
ko’rib o’qish
Tanishib o’qish
o’rganib o’qish
Ilmiybaza.uz
Ilmiy adabiyotlarni o‘qish jarayonida fikrni bir joyga to‘plash va quyidagi
tartib-qoidalarga rioya qilish zarur:
o‘qib chiqilgan materiallarni tahlil qilish,
tushunarsiz atama va tushunchalar mohiyatini aniqlash,
siz uchun muhim bo‘lgan savollarga javob axtarish.
Ilmiy ishingiz yoki sizni qiziqtirgan mavzuga doir fikrlar, dalillar, raqamlar,
har xil qarashlarni ko‘chirib olmoq zarur bo‘ladi. O‘qish jarayonida olingan
ma’lumotlarni o‘z nuqtai nazaringizdan baholab borish zarur, ya’ni tanqidiy nuqtai
nazardan va tadqiqotingiz uchun muhimligi nuqtai nazaridan baholab borish zarur
bo‘ladi.
Kitob, ilmiy jurnal, maqolalar to‘plami, tezislar
to‘plami bilan ishlash tartibi
Ilmiybaza.uz
Bosqich – tezlikda ko’zdan kechirish, mundarijani o’qish
M aqsad – tezlikda kerakli va qiziqarli materialni
Agarda siz jurnal, to’plam tarkibiy
tuzilmasini, sizga tanish olim va
tadqiqotchilar familiyasini bilsangiz,
u holda ma’lum bir mavzudagi
materialni izlash ancha engillashadi.
Jurnal yoki to’plamga birinchi
marotaba murojaat qilinganda o’qish
zarur bo’ladigan maqolalar nomlari
hoshiyalariga belgi qo’yish foydadan
xoli bo’lmaydi.
Bosqich – belgilab
qo’yilgan maqolalarni
chuqur qarab chiqish.
M aqsad – zaruriy
ma’lumotni olish.
Ushbu bosqichda alohida belgilash, ajratish, matnni alohida
ma’noli bo’limlarga bo’lish, qirqimlar qilish ko’nikmalariga ega
bo’lishlikka o’rganib borishingiz zarur bo’ladi.
Manba bilan tanishish, odatda, tanishib o‘qishdan boshlanadi. Bunda,
avvalo, mundarija, predmet ko‘rsatgichi, annotasiya, kirish va xulosa, boblar va
bo‘limlarga bo‘linishi, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati bilan tanishib chiqiladi.
Bunday o‘qishdan maqsad muallifning umumiy nuqtai nazari va u ko‘tarib chiqqan
muammo, ishning tuzilmasi, o‘rganilayotgan muammolar doirasi, eng ahamiyatli
tushunchalar haqida tasavvurga ega bo‘lishdir. Tanishib o‘qishda o‘zga axborotni
o‘quvchi ehtiyojlariga mosligi o‘rganiladi, tadqiq etilayotgan mavzu nuqtai
nazaridan ahamiyatli va qiziqarli bo‘lgan bo‘laklar ajratiladi, ular nafaqat
tushunish, balki keyingi ish olib borish uchun qayd etilib, muallif va o‘quvchi
nuqtai nazarlaridan yaqinlik darajasi baholanadi
Ilmiy matnni batafsil tadqiq etish, o‘rganish uni ko‘rib o‘qishdan
boshlanadi. Ko‘rib o‘qishdan maqsad o‘qilgan matn haqida umumiy tasavvurga
ega bo‘lish: unda mavjud bo‘lgan axborot turlari haqida, ularning o‘rganilayotgan
mavzuga tegishlilik darajasi, bayon etishning xarakteri va uslublari, boblar va
bo‘limlarga ajratilish tamoyillari kabilar haqida umumiy tasavvurga ega bo‘lish
hamda manba bilan keyingi ish olib borishning strategiya va taktikasini aniqlab
olishdir. Ko‘rib o‘qish jarayonida muallifning maqsad va vazifalari anglab olinadi.
Ishga xos fikr yuritish uslublarining va materialni etkazib berilishining o‘ziga
xosligi aniqlanadi; mazkur tadqiqotning xususiyatlari haqida birlamchi tasavvur
Ilmiybaza.uz
shakllantiriladi; o‘qilayotgan matnning idrok etish uchun qiyin bo‘lgan, anglash va
qayta ishlovni talab qilgan lavhalari ajratib ko‘rsatiladi.
Tanishish uchun o‘qish odatda tanishuv va o‘rganuv o‘qishdan oldin
amalga oshiriladi. Kitob mazmuni, uning boblari va paragraflari, asar muallifi bilan
tanishish zarurati bo‘lganda foydalaniladi. Tanishib o‘qish jarayonida odatda titul
varag‘i, mundarija, ayrim xat boshi va gaplar o‘qib chiqiladi. Ushbu
ma’lumotlarning o‘zi shu manba qay darajada kerakligini aniqlab olishga yordam
beradi
Ko‘rib o‘qish bir necha manbalardan ma’lum savollarni ajratib olish,
shuningdek, olingan ma’lumotlarni taqqoslash va solishtirish, ushbu masala
bo‘yicha o‘z qarashini ishlab chiqish uchun ishlatiladi.
O‘rganib o‘qish – o‘qishning faol turi. Siz e’tibor berib, ma’lumot ustida
to‘xtalib va o‘ylab o‘qiganingizda foydalaniladi. Matndagi bosh fikrni, uning
maqsadini, isbotlar mantiqini tushunib olish, sizning oldingizga qo‘yilgan
savollarga javob qidirishga mo‘ljallangan. Ushbu o‘qish turi materialni o‘rganishda
ketma-ketlikni talab qiladi (paragraflar, boblar, qismlar bo‘yicha), matn haqida
shahsiy fikrni tuzishga yo‘llaydi, ma’lumotni tanqidli qabul qilish ko‘nikmasini
shakllantiradi.
Kitob bilan ishlash mahorati ko‘p jihatdan uning tarkibiy qismlari haqida
bilimga ega bo‘lish va uning ahamiyatini tushunish, tanishib o‘qish jarayonida
kitob haqida zaruriy ma’lumotni chiqarib olish mahoratiga bog‘liq bo‘ladi.
Kitobning tarkibiy apparati
Kitobning
tarkibiy
apparati
(elementlari)
sarlavha
annotatsiya
mundarija
so’z boshi
so’z oxiri
ma’lumot apparati
Ko‘rib o‘qish jarayonida u yoki bu materiallarga har xil yo‘llar bilan belgi
qo‘yish, ya’ni matnda qaydlar qilinishi mumkin, ularga tayangan holda o‘quvchi
o‘qishning keyingi bosqichiga o‘tadi, biroq bunday qaydlarni qilganda kitob
Ilmiybaza.uz
o‘quvchining o‘ziga tegishli bo‘lgan holda ham, belgilarni qo‘yganda matnga
xalaqit bermasligi va uni bemalol o‘qish imkoniyatini saqlab qolish haqida o‘ylash
lozim. Agarda kitob boshqa odamga tegishli bo‘lsa yoki kutubxona mulki bo‘lsa,
matnda hech qanday qaydlar qilish mumkin emas. Bu holatda alohida qog‘ozda
belgilar qilib, uni kitobning taalluqli o‘sha varag‘iga qo‘yish lozim. Bunda asosiy
matnga tegmagan holda tadqiqot uchun zarur bo‘lgan barcha qaydlarni qilish
mumkin.
Ko‘rib o‘qish jarayonida qayd qilish usullari
Kerakli ma’lumotlarni
qanday topish yoki
ajratish mumkin
Belgilar qo’yish bilan
Qalam bilan belgi qo’yish orqali
Alohida belgi tizimini qo’llash
Mutolaa qilingan material mazmunini qayd etish uslullari qatoriga
quyidagilarni ham kiritish mumkin:
Bugungi kunda kartoteka – tilshunosning individual ishidagi til materialini
qayd etish va saqlashning eng keng tarqalgan uslubidir. Kartoteka uni tashkil
qiluvchi til dalillari (alohida so‘z, LSV, so‘z shakllari, so‘z birikmalari, turli tovush
izchilligi, gaplar, matn qismlari, barqaror iboralar, so‘z qatorlari va guruhlari) aks
ettirilgan va oson birlashishi, ajratilishi, yangi axborotni hamda yangi misollarni
qo‘shish (yangi kartochkalarni qo‘shish), mavjud bo‘lgan kartochkalarning bo‘sh
KO’CHIRMALAR
TUZISH
MATERIALLARNI
QAYD ETISH USULLARI
TEZISLAR
TUZISH
KONSPEKTLAR
TUZISH
Ilmiybaza.uz
tomonini to‘ldirish, hamda turli qo‘shimcha varaqlar qo‘shish imkoniyati berishi
bilan qulay sanaladi. Bunda tashkillashtirishning shakllangan tizimi buzilmaydi.
Bugungi kunda ma’lumotlar banki manbalari ancha.
O‘rganib o‘qish o‘rganilayotgan asarning mazmunini to‘liq anglash,
muallif nuqtai nazarini va bu nuqtai nazarning ilm-fanda mavjud bo‘lgan boshqa
qarashlarga qanday aloqadorligini tushunishga qaratiladi. Bunda axborotni nafaqat
bevosita shakllantirilgan holatlardan, balki turli bilvosita va matn osti
tuzilmalardan, ya’ni argumentasiya qilish uslublari, tushuntirish va isbotlash
uslublari, iqtibos, nazariy holat va ko‘rgazmali til materiali o‘rtasidagi aloqalar,
xulosalarning asoslanganligi kabi jihatlar ham o‘rganiladi. O‘rganib o‘qishda
o‘quvchi o‘zining tushunishi va anglashini muntazam ravishda tekshiradi. Matnni
rivojlanishi o‘rganilayotgan ishning butun hajmida kuzatilgan jabha, mavzularga
bo‘lish ilmiy manbani o‘zlashtirishga yaxshi yordam beradi.
Katalog
Kartoteka
Ro’yxat
Audio va video yozuvlarning
xilma-xil turlari
Elektron axborot
ma’lumotlari banki
Ilmiybaza.uz
O‘rganish ob’ektini ajratib olish o‘z ichiga tahlilni ma’lum darajada
kiritilganligi va muallifning nazariy tasavvurlariga asoslanganligi tufayli olim
ishning tahliliy qismini boshlaganida albatta, jiddiy, nazariy bilimlarga ega bo‘lishi
lozim, imkon qadar o‘z ilmiy qiziqishlari sohasi haqida to‘liq tasavvurlarga ega
bo‘lishi kerak. Aynan shu ilmiy o‘qish, hamkasblar bilan jonli muloqot bilan
ta’minlanadi. SHu bilan birga, bitta sohibdan boshqa sohibga nisbatan oson
ifodalanib etkazib beriladigan bilimdan tashqari fan bilan mashg‘ul bo‘lgan inson,
bilimning xususiy shakliga ega bo‘lishi lozim.
O‘qilgan va eshitilganga ishlov berib anglash fanda umumiy tarzda mavjud
bo‘lgan fikrlar, bilimlarni chuqurlashtirishga, aniqlashtirishga olib keladi va uni
xususiyga aylantirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu xususiy bilim olimning
shaxsiy mualliflik huquqi sifatida qaraladigan, kafolatlangan shaxsiy mulki
hisoblanadi va ayni vaqtda ilm-fanning umumiy zahirasiga qo‘shilib, uni boyitib
boradi. Bunday transformasiya ilmiy tadqiqot ishining muhim jabhalaridan biridir.
1.
Konspekt turlari va unda ansipasiyadan foydalanish
Ilmiy yoki o‘quv-uslubiy adabiyotlarni o‘qishdan keyingi jarayon uni
konspektlashtirishdir. Konspekt mavzuni mavzuni chuqur o‘zlashtirish, zarur
ma’lumotlarni xotirada saqlab qolish imkoniyatini beradigan mustaqil o‘qish
turidir. Konspekt bu oddiy ko‘chirib yozish degani emas. Konspektlashtirishdan
avval asar yoki maqola o‘qib tushunilishi, zarur o‘rinlar alohida qayd etib olinishi,
shundan keyingina konspetlashtirishga o‘tilishi kerak bo‘ladi. Konspektdan oldin
bu jarayon bajarilmasa yoki konspekt yozib turib, boshqa bir narsa tinglab turilsa,
uning samarasi bo‘lmaydi. Har qanday konspekt diqqatni jamlab bajarishni talab
etadi. Konspektning rejali yoki erkin, iqtiboslar berilgan yoki oddiy mavzu
bo‘yicha yoziladigan turlari mavjud.
REJALI
MATNLI YOKI
IQTIBOSLI
ERKIN
KONSPEKT
Ilmiybaza.uz
Rejali konspekt matn va rejaning o‘ziga xos uyg‘unligidir. Bunda manba
rejasi yoxud batafsil tasavvurni talab qilgan, yoxud batafsil tushuntirishni talab
qilgan alohida punktlar bo‘yicha batafsil yozuvlar bilan kengaytiriladi.
Matnli yoki iqtibosli konspekt manbani undan olingan iqtiboslarning
kengaytirilgan qatorini izchil bayon etish yo‘li bilan tuziladi.
Erkin konspekt – manbaning mazmunini to‘liq aks etib, qayd etishning
barcha uslublari bilan yaratiladi.Unda “o‘z” so‘zi bilan hikoya qilish, iqtiboslar,
ko‘chirmalar va tezislar mavjud.
Mavzuli konspekt – manba mazmunini to‘liq hajmda emas, balki ma’lum
mavzuning nuqtai nazaridan aks ettiradi. O‘z navbatida mavzuli konspektlar ikki
turga bo‘linadi. Bular xronologik va shartli konspektlar
MAVZULI
XRONOLOGIK
SHARHLI
Ilmiybaza.uz
Ilmiy matn bilan ishlaganda tadqiqotchi o‘zida ansipasiyaga bo‘lgan
qobiliyatini rivojlantirishi lozim. Ansipasiya matnning davomini oldindan ko‘ra
bilish mahoratidir. Ansipasiyani rivojlantirishga yordam beruvchi sodda va
mahsuldor uslullar:
1. Jumladan alohida unsurlarni “o‘chirib tashlash” va olingan ma’nodagi
o‘zgarishlarning xarakterini aniqlash;
2. Jumla tarkibida bo‘lishi kerak bo‘lgan, lekin tushirib qoldirilgan
unsurlarni tiklash.
YUqorida bayon etilganlarning barchasi o‘rganib o‘qish jarayonida
matnning kompressiya va qayd etish bilan u yoki bu darajada bog‘liqdir, bu esa
ilmiy manbani to‘g‘ri talqin qilish imkoniyatini beradi.
2.
Materiallarini o‘qish, to‘plash va talqin qilish
Tadqiqot mavzusiga doir materiallarni o‘qish, to‘plash va talqin qilish ilmiy
o‘qishning asosiy va majburiy unsurlaridan biridir. Bu o‘ziga o‘zi o‘qilyotgan
matnni tushuntirish, mazkur matnni talqin qilib o‘z mavzusiga “to‘g‘rilash”dir.
O‘qilganni qayd etish uslublari talqin qilish jarayonini ongli va yaqqol qiladi. U
muallif nuqtai nazarining kuchli va kuchsiz taraflarini ko‘rsatib, isbot, dalil va
xulosalarning ziddiyatli emasligi va ishonchliligi darajasini, amalga oshirilgan til
materiali tahlilining ishonchliligi,qarashlar tizimining bahsliligi darajasini baholash
imkoniyatini beradi.
O‘rganib o‘qishdan keyin tahliliy-tanqidiy bosqich boshlanadi – bunda
o‘rganilayotgan ob’ektga o‘z nuqtai nazarini ifodalash nazarda tutiladi, ya’ni ilmiy
adabiyotda qanday jabhalar o‘rganilmaganligi yoki to‘liqsiz o‘rganilganligi,
qanday vazifalar echim talab qilishi va bu echimlar qanday konsepsiyalarda
bo‘lishi lozimligi nazarda tutiladi.
Bu quyidagi metodlar yordamida amalga oshiriladi:
Ilmiybaza.uz
mazkur tadqiqot sizning mavzuingizga qanday aloqadorligini aniqlash;
tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiy manbalar tahlilining umumiy
asoslarini ajratish: mavzu shakllantirilayotgan tayanch tushunchalar;
turli mualliflar asarlari bo‘yicha qo‘shma jadvallarni tuzish va bu jadval
yordamida mazkur hodisaga nuqtai nazarlarni taqqoslash;
turli mualliflar tomonidan mazkur mavzu uchun muhim bo‘lgan bir xil
kategoriya va tushunchalarga berilgan tavsiflarning qiyosiy tahlili va tasnifi,
tasviriy tasnif matnlarini tuzish.
Bu bosqichlardan keyin qoralama matn (esse) tuzishni boshlash mumkin
bo‘ladi va ilmiy tadqiqot ishning tayyorlov bosqichi shu bilan yakunlanadi.
Keyingi asosiy bosqich – til materialini to‘plash, tahlil qilish va
tasvirlashdan iborat.Ilmiy tadqiqiy faoliyat biron bir til hodisasi kuzatuvlari va til
materialini to‘plashdan boshlanadi. Til insonga bevosita kuzatuvda berilmaganligi
sabab lingvist til materiali deb nomlangan hodisa bilan ishlaydi, til materiali til
taqdim etgan maxsus ob’ektdir. Til materialining 3 ta turi mavjud, ularga murojaat
qilgan holda tadqiqotchi tilning turli jabhalarini o‘rganadi.Bular: jonli nutq, yozma
matnlar, lug‘at.
Tilshunos qanday vazifani hal qilishiga qarab, tadqiqotda o‘z oldiga qo‘ygan
vazifalariga ko‘ra, u mazkur manbalardan biriga yoki birdaniga bir nechtasiga
murojaat etadi. Masalan, og‘zaki nutqda urg‘uni variantlari o‘rganilganda,
gapirayotganning ijtimoiy maqomi, ya’ni jamiyatdagi o‘rniga bog‘liq o‘rganiladi.
Tabiiyki, til materialining asosiy manbasi sifatida jonli og‘zaki nutq xizmat qiladi.
Biroq qo‘shimcha manba sifatida me’yorga muvofiq bo‘lgan urg‘uni aks etuvchi
turli lug‘atlar ham ishlatiladi. Masalan, izohli lug‘at. Unda so‘z boshlang‘ich
shaklda, albatta, urg‘usi bilan beriladi. Adabiy tilning me’yorlari, variantlari va
so‘z qo‘llanish qiyinchiliklarini tasvirlab beruvchi ma’lumot lug‘ati ham mavjud.
Radio va televidenie xodimlari uchun yaratilgan urg‘u lug‘ati ham mavjud.Unda
urg‘u nuqtai nazaridan har xil talaffuz qilinadigan so‘z va so‘z shakllari yig‘ilgan
bo‘lib, adabiy me’yor talablariga javob beradigan, shu bilan birga og‘zaki nutq
ta’sirida bo‘lgan talaffuz variantlarida so‘zlar taqdim etilgan. Bunda savol paydo
Ilmiybaza.uz
bo‘ladi: o‘rganish ob’ekti og‘zaki jonli nutqdagi urg‘uning variantlari bo‘lsa,
lug‘atlarga nima uchun murojaat qilamiz? Me’yoriy lug‘atda adabiy me’yor aks
etadi. Lug‘atlarga majburiy murojaat etishning sabablarining eng asosiysi
variantlar xarakterini aniqlash uchun norma haqida aniq tasavvurga ega bo‘lishdir.
Bundan tashqari og‘zaki nutqda nafaqat og‘zaki, balki adabiy, kitobiy
variantlar mavjud. Ikkinchi sabab me’yoriy lug‘atlarda ba’zi bir hollarda qarshi
misol, ya’ni noto‘g‘ri taqiqlangan qo‘llashning misoli tariqasida adabiy me’yor
nuqtai nazaridan taqiqlangan, biroq jonli nutqda tez-tez uchrab turadigan variantlar
uchraydi. YA’ni lug‘atda tadqiq etishning bevosita ob’ekti bo‘lgan og‘zaki
variantlar lug‘atda taqdim etiladi. Bunday misollarning qiymati tadqiqot to‘plagan
materiallarda mazkur variant qayd etilgan holda juda ham oshadi, chunki
tadqiqotchi o‘z dalil isbotiga ega bo‘ladi va tadqiqotchi biron bir sabablarga ko‘ra,
muvofiq variantni qayd etmasa, u bunday holatda qayd etish imkoniyatiga ega
bo‘ladi. Lug‘at aksariyat hollarda til dalillari haqidagi nafaqat axborot manbasi
sifatida, balki til dalillarining dastlabki tartibga solingan ulkan massivlarining
saqlovchisi sifatida ham keng qo‘llaniladi. Aynan shuning uchun u til materialining
nafaqat qo‘shimcha, balki asosiy manbasi ham bo‘lishi mumkin. Masalan, harakat
va makondagi holat fe’llari materialida leksik, semantik guruh tuzilmasi
o‘rganilyapti. Bu materialni, ya’ni harakat va makondagi holat fe’llarni mavjud
bo‘lgan zamonaviy izohli lug‘atlardan to‘liq tanlash yo‘li bilan to‘plashadi,
soddaroq qilib aytganda, lug‘atlarning yuzlab betlari o‘rganib chiqilib, ulardan
to‘g‘ri yoki ko‘chirma ma’noda “harakat” va “holatdagi holat” semasiga ega
bo‘lgan barcha fe’llar yozib olinadi.
Adabiy tilda me’yor bu – to‘g‘ri deb tan olingan yagona variant bo‘lmasligi
ham mumkin, qo‘llashning turli sharoitlariga muvofiq bo‘lgan bir nechta variant
ham bo‘lishi mumkin.
Til materialining manbasi sifatida matn ham xizmat qila oladi. Tilshunos
matn bilan ikki jabhada ishlay oladi. U matnga kuzatuvning bevosita predmeti
sifatidaxizmat qiluvchi hodisalar manbasitarzida qarashi mumkin. Masalan,
deyktiv (olmosh),so‘zlar rivojlantirishga qobiliyatli bo‘lgan ko‘chma ma’nolar
Ilmiybaza.uz
turlari o‘rganiladi. Vazifa bunday qo‘yilganida tadqiqotchi lug‘atlarda qayd etilgan
olmoshlarning ko‘chma ma’nolarini aniqlashi va kuzatishi, deyksislarda turli,
avvalambor, badiiy matnlarda vujudga keluvchi ko‘chirma qo‘llanilishini va
nihoyat jonli og‘zaki nutqdagi deyksislarning bilvosita ko‘chirma qo‘llanilishini
o‘rganishi lozim. Biroq matn o‘rganishning nafaqat manbasi, balki mustaqil
ob’ekti ham bo‘lishi mumkin. Bu o‘rinda gap tadqiqotlar predmeti aynan matn,
uning mavzu, leksik, semantik va stilistik tashkillashtirilishi bo‘lgan holatlar
haqida ketadi.
Til materiali bilan ishlashda tadqiqotning manba va ob’ektlari qanday
bo‘lishiga qaramasdan, ob’ektni ajratib olish jarayonlari, uning kuzatuvi va
kuzatuv natijalarini qayd etish parallel tarzda amalga oshiriladi. Masalan, o‘z
oldiga olmoshlarning ko‘chirma ma’nosi turlarini kuzatish vazifasini qo‘yganda,
ularni lug‘at, matn, jonli nutqda topib, ko‘chirma yoki to‘g‘ri ma’noda
qo‘llanilganini, agarda ko‘chirma ma’noda qo‘llanilgan bo‘lsa, ko‘chirishning
qaysi turi ishlatilganini aniqlash lozim. SHunday qilib, kuzatuv, ajratish va tahlil
bir paytning o‘zida bo‘ladi. Albatta, tahlil uchun bu birinchi bosqich, u o‘z
navbatida materialni tahliliy o‘rganish jarayonida izchil davom ettiriladi.
GLOSSARIY
Termin
Terminning izohi
Tanishish
uchun
o’qish
kitob mazmuni, uning boblari va paragraflari, asar muallifi
bilan yuzaki tanishish
O’rganib o’qish
o’qishning faol turi bo’lib, maolumot ustida to’xtalib va
o’ylab o’qish, matndagi bosh fikrni, uning maqsadini,
isbotlar mantiqini tushunib olish, sizning oldingizga
qo’yilgan savollarga javob qidirishga mo’ljallangan. Ushbu
o’qish turi materialni izchil o’rganishni talab qiladi.
Tanqidiy-tahlily
o’qish
o’rganilayotgan asarning mazmunini to’liq anglash, muallif
nuqtai nazarini va bu nuqtai nazarning ilm-fanda mavjud
bo’lgan
boshqa
qarashlarga
qanday
aloqadorligini
Ilmiybaza.uz
tushunishga qaratiladi.
qaydlar
ko’rib o’qish jarayonida u yoki bu materiallarga, matnga
qo’yib boriladigan har xil belgilar
Kartoteka
alohida so’z, LSV, so’z shakllari, so’z birikmalari, turli
tovush izchilligi, gaplar, matn qismlari, barqaror iboralar,
so’z qatorlari va guruhlari aks ettirilgan va oson birlashishi,
ajratilishi, yangi axborotni hamda yangi misollarni qo’shish
imkoniyati mavjud bo’lgan kartochkalar jamlanmasi
Konspektlashtirish
bir tildagi so’z tuzilishi, gapda so’zlarning o’zgarishi va
birikishini o’rganadigan ilmning nomidir.
Erkin konspekt
bir xil grammatik hodisalar majmui, yiindisidir.
Mavzuli konspekt
so’z shakllarini, so’zlarning leksik-grammatik jihatdan
turlarini, bo’linishlarini, guruhlarini o’rganadigan bo‘lim.
Rejali konspekt
nutqning morfologik yarusidagi eng kichik maono
anglatuvchi birligi, morfema esa tilning morfologik
yarusidagi eng kichik maono anglatuvchi birligidir.
Iqtibosli konspekt
so’z va so’z shaklini yasash uchun xizmat qiluvchi lisoniy
birlikdir
Iqtibos
o’zgalar fikrini aynan o’zgarishsiz keltirish
Havola
keltirilgan fikrlarning kimga qarashli ekanligi, qaysi
manbadan olingani aniq ko’rsatuvchi raqamli ko’rsatkich
Ansipatsiya
matnning davomini oldindan ko’ra bilish mahorati