Ilmiybaza.uz
ILMIY NUTQ TEXNIKASI VA ILMIY USLUBGA XOS
XUSUSIYATLAR
REJA:
1. Ilmiy nutq texnikasi.
2. Ilmiy uslub tili xususiyatlari
3. Ilmiy uslub standartlari
4. Ilmiy uslubda foydalaniladigan lisoniy materiallar
Tayanch tushunchalar:
Nutq uslublari, funksional uslub, ilmiy uslub texnikasi, ilmda ilmiylik,
izchillik, adabiy til me’yorlari.
Ilmiybaza.uz
Ilmiy uslub ilmiy tadqiqot ishining eng zarur va muhim belgilaridan biridir.
Mazkur uslub fanning turli sohalariga aloqador so‘z va terminlarni (atamalarni)
ko‘proq tasarruf qilish bilan bayonning ko‘proq mantiqiy dalillarga suyanishi bilan
boshqa uslublardan ajralib turadi. Ilmiy uslubda tabiat va jamiyat hodisalari aniq,
qandaydir qoidalar, formulalar, asosida ifodalanadi. Ilmiy bayonda, fikr mantiqiy
va ashyoviy dalillar bilan mustahkamlanib boradi. Ilmiy uslubda to‘liqsiz gaplar,
bir tarkibli gaplar, so‘z gaplar deyarli uchramaydi.
Ilmiy uslubning ilmiy va ilmiy-ommabop ko‘rinishlari bor. Ilmiy-ommabop
bayoni, o‘zining leksik tartibi va sintaksisi bilan xalq ommasiga mo‘ljallangan
bo‘ladi: bunga izohli lug‘atlar, sohalarga oid lug‘atlar kiradi. Ilmiy uslubda esa
tabiat va ijtimoiy hayotdagi hodisalar aniq ta’riflanadi, tushuntiriladi. Bu uslub
o‘zining alohida maxsus vazifasiga ega ekanligi bilan ajralib turadi. Ilmiy uslub,
ilmiy terminologiya bilan bog‘liq. Odatda, terminlar ilmiy uslubning leksikasini
tashkil etadi. Lekin ilmiy asarlar tili faqat terminlardangina tashkil topmay, unda
abstrakt leksika va ko‘p ma’nolilik xususiyatiga ega bo‘lgan umumxalq so‘zlari
ham shartli ravishda qo‘llaniladi.
Ilmiy uslubda fanning turli sohalariga oid simvol va belgilar, raqamlar ham
ishlatiladi. Ilmiy uslubning grammatik qurilishi mantiqiy bog‘liqlikni, izchillikni,
sintaktik aniqlikni talab qiladi. SHuning uchun ilmiy uslubda ellipsis (nazarda
tutilgan birorta so‘zning tushib qolishi) hodisasidan qochiladi. Masalan,
predmetning nomini bildirib, kim? nima? qaer? so‘roqlariga javob beradigan
so‘zlar turkumiga ot so‘z turkumi deyiladi. Keltirilgpn ta’rif ilmiy bayonda bo‘lib,
bunday fikrlar aniq va izchil tartibda beriladi.
Ba’zi adabiyotlar ilmiy uslub tilida buyoqdor so‘zlarning bo‘lishini targ‘ib
qilishdek tuyuladi. Bunga qo‘shilib bo‘lmaydi, chunki ekspressivlik ilmiylikdan
yiroq.
Ilmiy uslubning og‘zaki va yozma shakllari ham mavjud. Ilmiy og‘zaki
uslub tili ancha so‘zlashuv tiliga yaqin bo‘lsa-da, biroq unda qo‘llanilayotgan so‘z-
terminlar, aniqlik, ta’rif va izchilliklar ilmiy uslub ekanligini isbotlab turadi.
Ilmiybaza.uz
Bunda, adabiy tilning og‘zaki shakli muhim o‘rin tutadi. Ilmiy uslubda fikr
yuritayotgan shaxs turli xil tasviriy vositalardan iloji boricha ozod bo‘lmog‘i
lozim. Har bir fikr o‘zining tasdig‘ini ilmiy va mantiqiy asosda topmog‘i lozim.
Ilmiy uslubning yozma shakli deganda turli xil ilmiy doiradagi o‘quv qo‘llanmalar
tilini tushunmoq kerak. Bu uslubning o‘z leksikasi va grammatik qurilmasi bo‘lib,
uni asosan yuqorida aytganimizdek, termin va atamalar tashkil etadi. SHu o‘rinda
bir narsani ta’kidlash kerakki, ba’zi ilmiy asarlarda termin va atama
tushunchalariga turlicha qarashlar mavjud. Bizning fikrimizcha, termin bilan atama
har ikkisi ham ilmiy uslubning leksikasidir. Termin, ilm-fanga tegishli bo‘lgan
tushunchalarning nomi: fonetika, ega, kesim, kislorod, vodorod kabi. Atama esa
mavjud narsalarga atab qo‘yilgan nom: inson, osmon, kitob, olma kabi.
Ilmiy uslub tili yoki uning yo‘nalishini ilmiy tadqiqot ishlarida, ma’ruzada,
sharh, annotatsiya kabilarda kuzatish mumkin. Demak, ilmiy uslub bugungi kunda
alohida soha sifatida shakllanib kelmoqda. Ilmiy uslubga doir har qanday ish yoki
asar yozilmasin, unda muhim mavzuning o‘ziga xos jihatlari ochib berilishi shart.
Xullas, ilmiy uslub biror narsa, voqea –hodisa haqida aniq asoslangan, izchil
ma’lumot berishga qaratilgan bo‘ladi, shunga ko‘ra uni ta’riflab berish, tahlil qilish
sabablarini aniqlab, isbotlash va natijalarini bayon qilish asosiy o‘rin oladi.
Darhaqiqat, ilmiy uslub fan, texnika va ishlab chiqarish bilan bog‘liq
bo‘lgan vazifaviy uslubdir. U yana ilmiy-texnikaviy, ilmiy-hujjat, ilmiy-ommabop,
o‘quv-ilmiy, publitsistik kabi jabhalarga ega. Fanning u yoki bu sohasiga oid
tushunchalarni ifodalovchi termin va atamalarga boyligi ilmiy uslubning eng
asosiy xususiyatlaridan biridir. Ko‘rinadiki, ilmiy uslub adabiy tilning me’yorlarini
to‘la saqlash bilan ajralib turadi. Bu uslubda nutqning ixcham bo‘lishiga intilish
kuchli, lekin sintaktik qurilma ko‘pincha murakkab bo‘ladi.
Ilmiy uslubda tabiat va ijtimoiy hayotdagi hodisalar aniq ta’riflanadi,
tushintiriladi. Bu stil o‘zining alohida vazifaga ega ekanligi bilan ajiralib turadi.
Ilmiy uslub ilmiy terminologiya bilan bog‘liq. Odatda, terminlar ilmiy stilning
leksikasini tashkil qiladi. Lekin asarlar tili faqat terminlardangina tashkil topmay,
Ilmiybaza.uz
unda ko‘p a’nolilik xusisiyatiga ega bo‘lgan umumxalq so‘zlari ham keng
qo‘llanadi.
Ilmiy uslub emotsional va obrazli bo‘yoqqa ham ega bo‘ladi. Bu stilning
aniq va ravshan bo‘lishini uning obrazli va emotsionalligiga qarama-qarshi ko‘yish
to‘g‘ri emas. Buni falsafa, matematika, mexanika singari aniq fanlar doirasida ham
kuzatish mumkin. Polyak olimi Leopold Infeldining butun dunyoga mashhur fizik
tadqiqotchi Eynshteyn haqida aytgan kuyidagi so‘zlari ham bu fikrimizni
tasdiqlaydi. «Eynshteyn ixcham, ajoyib qilib yozardi, uning uslubidan poeziya
nafasi sezilib turardi.» Eynshteyn, hayoti va faoliyatigi oid xotiralarida
yozilishicha, «olim o‘z suhbatiga ba’zan jonli, qiziq o‘xshatish qo‘shib yuboradi…
hazil, askiya-Eynshteyn uslubida ilmiy tushintirishga xizmat qiladi.»
O‘zbek ilmiy uslubida obrazli nomlarning roli juda kattadir. Masalan: oq
tuproq, qora tuproq, qizil tuproq, qo‘ng‘ir tuproq, sho‘rtuproq; vulqon gumbozi,
vulqon o‘chog‘i, vulqon bombalari; muzlik kamari, muzlik darvozasi, muz tili,
kulcha muz, marjon qirg‘oq; oy o‘tovi kabi terminlar ham aslida obrazli
ifodalardan kelib chiqqan.
Geografiya va astronomiyada ham shunga o‘xshash atamalarni uchratish
mumkin: Qush bozorlari («bazarы ptichi» yozda tundrada qushlarning
to‘planadigan joylari), qo‘y peshonalari (barani lbы-qadimgi muzlik silliqlanib
ketgan do‘ngliklar), -ilon izi (meandr), uchar yulduz (meteor), quyruqli yulduz
(kometa), somon yo‘li va boshqalar.
Albatta, ilmiy uslubdagi obrazlilik ilmda ilmiylikni belgilasa, badiiy
adabiyotda qo‘llaniladigan jihati esa o‘quvchiga estetik ta’sir ko‘rsatish vazifasini
bajaradi. Obrazlilik (emotsionallik) kategoriyasi agar ilmiy stilda «so‘ngan, nursiz»
holda ko‘rinsa, badiiy adabiyotda esa «jonli» tarzda namoyon bo‘ladi. Masalan,
uchar yulduz, somon yo‘li astranom uchun, avvalo, termin vasifasini o‘taydi,
yozuvchi uchun esa bu so‘z birikmalari o‘xshatish yoki obrazli ifoda manbai
bo‘lishi mumkin. Ilmiy stilning barcha belgi - alomatlari ularning har birida o‘ziga
xos bir shaklda takrorlanadi. Masalan, ilmiy stilning ommabop variantida yozilgan
biror fanga oid kitob, maqola va leksiyalar shu fan masalalari bilan tanish
Ilmiybaza.uz
bo‘lmagan kishilar uchun mo‘ljallanganda material ularga tushunarli shaklda
bayon etiladi, fikr jonli va qiziqarli qilib tushuntiriladi, ilmiy terminlar kam
qo‘llanadi, umuman tanish bo‘lmagan termin va mavhum formulalaro‘rniga
konkret tasviriy materiallarga kengroq o‘rin beriladi. Ba’zan aytilayotgan fikrning
obrazlilik va emotsionalligini ta’minlash uchun badiiy nutq usullaridan ham
foydalaniladi. Lekin ilmiy stil bilan uning ilmiy-ommabop ko‘rinishi o‘rtasidagi,
bu xildagi tafovutlar ilmiy stil tushunchasining bir butunligiga, yaxlitligiga, putur
etkazmaydi. Masalan: Hovuzning qirg‘oqlarida hosil bo‘lgan yupqa muz asta-sekin
hovuzning o‘rtasiga chuqurroq joylariga siljib, ko‘p o‘tmay butun suv ustini tiniq
shaffof muz qatlami qoplab oladi. Qahraton sovuqlar boshlanadi, muzning qalinligi
bir metrga yaqinlashib qoladi.
Ma’lumki, temirchi temir chambarakni g‘ildirak to‘g‘iniga kiygizishdan
oldin qizdiradi. CHambarak soviganida qisqarib, to‘g‘inni mahkam siqib turadi.
Avtor ilmiy-ommabop tekstning boshlanish qismida ifodali so‘zlar, tasviriy
detallar va tilning boshqa xilma-xil stilistik vositalari yordamida o‘quvchini
o‘zining asosiy maqsadi sari yo‘naltiradi. So‘ngra ma’lum ilmiy mavzuning
(jismlarning issiqlikdan kengayishi va sovuqdan torayishi) xususiyatini turli xil
misollar bilan tushuntiradi. Matn oxirida esa avtor o‘z kuzatishlari asosida
soddagina umumlashtiruvchi xulosa chiqaradi. Fikrni ilmiy stilga xos aniq va
ravon formada yakunlaydi.
Maxsus sohalardan, xususan, fan, texnika, san’at, siyosat, diplomatiya
sohalarida ham hamma narsa borliqni faqat mantiq jihatdan bilishga qaratilganligi
sababli ular so‘z va terminlarning nihoyatda ravshan, aniq bo‘lishini talab qiladi.
Lekin terminlar qanchalik to‘g‘ri tanlangan va ravshan, aniq anglashiladigan
bo‘lmasin, ularni u yoki bu qoidani ta’riflash jarayonida qayta-qayta
takrorlayverish ham ma’lum darajada stilistik monotonlikka (bir xillilikka, bir
tarzdalikka) olib keladi. Stilistik monotonlik matematika yoki fizika fanlarida
unchalik sezilmasa-da, lekin biologiya, geologiya, ayniksa tarix va filologiya
fanlarida ochiq ko‘rinib turadi. SHuning uchun ham biror qat’iy ilmiy qoida va
ta’rifni yorituvchi olimlar oldida ko‘pincha ilmiy bayonning jiddiyligiga xalal
Ilmiybaza.uz
etkazmaydigan
va
ilmiy
stilni
jonli
va
ta’sirchanligini
ta’minlaydigan
terminlarning sinonimik ekvivalentini topish masalasi turadi.
1.
Ilmiy uslub standartlari
Ilmiy asarning tuzilmaviy xususiyatlari fikrning mantig‘i bilan belgilanadi,
ular matnning tuzilmaviy unsurlari, kompozitsiya va rubrikasiyasini belgilab
beradi. Ilmiy tadqiqot jarayonini quyidagi sxema tarzida taqdim etish mumkin:
1) tadqiqotning dolzarbligi, yangiligi, ob’ekti, predmeti va uslubini asoslab
berish;
2) tadqiqot jarayonini tasvirlash;
3) ish natijalarini taqdim etish va muhokama qilish;
4) xulosalarni chiqarish.
Bu mantiqiy sxema fan sohasi, janriga ko‘ra o‘zgarishi mumkin, ma’lum
darajada muallifning individual uslubiga ham bog‘liqdir. Bularning barchasi ilmiy
asarning kompozitsiya va rubrikasini belgilab beradi.
Ilmiy bilimni qayd etishning asosiy uslubi ilmiy matndir.U adabiy tilning
ilmiy uslubi vositalari yordamida ma’lum standartlarga ko‘ra yaratiladi.
Standart ilmiy matnni tashkillashtirishda ikki sababga ko‘ra juda katta rol
o‘ynaydi: birinchidan, fan rasional universal bilim turi sifatida qayd etishning
muvofiq universal uslublarini talab qiladi (masalan, standart matematik formula va
ularni tashkil qiluvchi ramzlar turli tillardagi va turli fanlarga oid matnlarda
ishlatiladi); ikkinchidan, ilmiy asarning bosh maqsadi, matnni idrok etuvchiga
ilmiy izlanishlarning predmetini tashkil qilgan ma’lumotni, axborotning boshqa
turlarini o‘zlashtirishga e’tiborini qaratmagan holda etkazib berishdir. Bu
maqsadda matnni tuzish standartlari va tildagi standartlar ham ishlatiladi. Standart
o‘zining paydo bo‘lishi bilanoq kitobxon nimaga tayyor bo‘lishi, unga axborotning
qanday turlari taqdim etilishi, ular tasvir ierarxiyasida qanday o‘rinni egallashi
haqida signal beradi. Standartlar matnning til shakli va muallif tafakkuri mantig‘ini
ham idrok etilishini osonlashtiradi.
Standart majburiyligining yuqori darajasi va qo‘llanilishining takroriyligi
hech qanaqasiga tadqiqotchining individualligini va fikrining originalligini
Ilmiybaza.uz
namoyon qilishga xalaqit bermaydi. Buning sababi, avvalambor, muallifning
fandagi qadriyati va o‘ziga xosligi bilan shartlanishidadir. Standart esa bu fikrni
ochib berishga, uni mavjud bilim bilan mutanosiblikda taqdim etishga imkon
beradi. Undan tashqari, original natijaning tuzilmasi va ifodalash vositalari
bo‘yicha standart matnda taqdim etish harakati aksariyat hollarda olimga o‘z
g‘oyalarining yangiligini chuqur anglash, tasvirning shakllangan apparatini qayta
qurish zaruriyati darajasini ko‘rsatib beradi. Standart sohibi ongida aniq tasavvurga
ega bo‘lgan ishlab chiqilgan standartning mavjudligi vujudga kelayotgan
o‘zgarishlarni tezroq va aniqroq bilish imkoniyatini beradi (bunday turdagi har
qanday standart buyruqli tanlovsiz majburiyatga emas, istakli majburiyatga egaligi
o‘z-o‘zidan tushunarli), bundan tashqari, bu matnning zarurligi va axborotliligi
darajasini ham ko‘rsatadi.
Tasvirlash standarti ko‘plab omillarga bog‘liq ravishda o‘zgaradi: bu
tadqiqot amalga oshirilayotgan soha predmeti, tasvirlanayotgan ob’ekt va predmet
turi, tadqiqotning uslubi, maqsad va vazifalari, ilmiy matnning nazarda tutilgan
adresati kabi omillardir. Bu variativlik muallif tafakkurining individual
xususiyatlari bilan hamjihatlikda har bir ilmiy matnning unikal, betakror qiyofasini
yaratadi.
Ilmiy
matnni
yaratishda
amalga
oshiriladigan
standartlar
umumlashtirishning har xil darajalari bilan tavsiflanadi. Ba’zilari turli janrdagi
matnlarning differensiyasini ta’minlab beradi. Masalan, nazariy-lingvistik
monografiyani tuzish prinsiplari ahamiyatli darajada lingvistikaning xuddi shu
bo‘limi bo‘yicha yozilgan darslikning tuzilmasidan, xuddi shu bo‘limni qomusiy
lug‘atda tasvirlovchi maqoladan ham farqlanadi. Boshqa standartlar matnning
alohida qismlarini ularning vazifasiga bog‘liq ravishda tuzish, ma’lum sxemalar
asosida tasvir, tavsif, isbot, mulohaza, xulosalarni yaratish imkoniyatini beradi.
Nihoyat, alohida iboralar va murakkab sintaktik yaxlitliklar darajasida ilmiy
uslub uchun tipik bo‘lgan gap va so‘z birikmalarining modellari qo‘llaniladi.
Masalan: “...ma’nosi ahamiyatini pasaytirmagan holda”, “qayd etishni lozim
topdik”, “ammo aytilgan ... degani emas”, “matn tahlilining eng muhim aspektlari
