Ilmiybaza.uz ILMIY NUTQ TEXNIKASI VA ILMIY USLUBGA XOS XUSUSIYATLAR REJA: 1. Ilmiy nutq texnikasi. 2. Ilmiy uslub tili xususiyatlari 3. Ilmiy uslub standartlari 4. Ilmiy uslubda foydalaniladigan lisoniy materiallar Tayanch tushunchalar: Nutq uslublari, funksional uslub, ilmiy uslub texnikasi, ilmda ilmiylik, izchillik, adabiy til me’yorlari. Ilmiybaza.uz Ilmiy uslub ilmiy tadqiqot ishining eng zarur va muhim belgilaridan biridir. Mazkur uslub fanning turli sohalariga aloqador so‘z va terminlarni (atamalarni) ko‘proq tasarruf qilish bilan bayonning ko‘proq mantiqiy dalillarga suyanishi bilan boshqa uslublardan ajralib turadi. Ilmiy uslubda tabiat va jamiyat hodisalari aniq, qandaydir qoidalar, formulalar, asosida ifodalanadi. Ilmiy bayonda, fikr mantiqiy va ashyoviy dalillar bilan mustahkamlanib boradi. Ilmiy uslubda to‘liqsiz gaplar, bir tarkibli gaplar, so‘z gaplar deyarli uchramaydi. Ilmiy uslubning ilmiy va ilmiy-ommabop ko‘rinishlari bor. Ilmiy-ommabop bayoni, o‘zining leksik tartibi va sintaksisi bilan xalq ommasiga mo‘ljallangan bo‘ladi: bunga izohli lug‘atlar, sohalarga oid lug‘atlar kiradi. Ilmiy uslubda esa tabiat va ijtimoiy hayotdagi hodisalar aniq ta’riflanadi, tushuntiriladi. Bu uslub o‘zining alohida maxsus vazifasiga ega ekanligi bilan ajralib turadi. Ilmiy uslub, ilmiy terminologiya bilan bog‘liq. Odatda, terminlar ilmiy uslubning leksikasini tashkil etadi. Lekin ilmiy asarlar tili faqat terminlardangina tashkil topmay, unda abstrakt leksika va ko‘p ma’nolilik xususiyatiga ega bo‘lgan umumxalq so‘zlari ham shartli ravishda qo‘llaniladi. Ilmiy uslubda fanning turli sohalariga oid simvol va belgilar, raqamlar ham ishlatiladi. Ilmiy uslubning grammatik qurilishi mantiqiy bog‘liqlikni, izchillikni, sintaktik aniqlikni talab qiladi. SHuning uchun ilmiy uslubda ellipsis (nazarda tutilgan birorta so‘zning tushib qolishi) hodisasidan qochiladi. Masalan, predmetning nomini bildirib, kim? nima? qaer? so‘roqlariga javob beradigan so‘zlar turkumiga ot so‘z turkumi deyiladi. Keltirilgpn ta’rif ilmiy bayonda bo‘lib, bunday fikrlar aniq va izchil tartibda beriladi. Ba’zi adabiyotlar ilmiy uslub tilida buyoqdor so‘zlarning bo‘lishini targ‘ib qilishdek tuyuladi. Bunga qo‘shilib bo‘lmaydi, chunki ekspressivlik ilmiylikdan yiroq. Ilmiy uslubning og‘zaki va yozma shakllari ham mavjud. Ilmiy og‘zaki uslub tili ancha so‘zlashuv tiliga yaqin bo‘lsa-da, biroq unda qo‘llanilayotgan so‘z- terminlar, aniqlik, ta’rif va izchilliklar ilmiy uslub ekanligini isbotlab turadi. Ilmiybaza.uz Bunda, adabiy tilning og‘zaki shakli muhim o‘rin tutadi. Ilmiy uslubda fikr yuritayotgan shaxs turli xil tasviriy vositalardan iloji boricha ozod bo‘lmog‘i lozim. Har bir fikr o‘zining tasdig‘ini ilmiy va mantiqiy asosda topmog‘i lozim. Ilmiy uslubning yozma shakli deganda turli xil ilmiy doiradagi o‘quv qo‘llanmalar tilini tushunmoq kerak. Bu uslubning o‘z leksikasi va grammatik qurilmasi bo‘lib, uni asosan yuqorida aytganimizdek, termin va atamalar tashkil etadi. SHu o‘rinda bir narsani ta’kidlash kerakki, ba’zi ilmiy asarlarda termin va atama tushunchalariga turlicha qarashlar mavjud. Bizning fikrimizcha, termin bilan atama har ikkisi ham ilmiy uslubning leksikasidir. Termin, ilm-fanga tegishli bo‘lgan tushunchalarning nomi: fonetika, ega, kesim, kislorod, vodorod kabi. Atama esa mavjud narsalarga atab qo‘yilgan nom: inson, osmon, kitob, olma kabi. Ilmiy uslub tili yoki uning yo‘nalishini ilmiy tadqiqot ishlarida, ma’ruzada, sharh, annotatsiya kabilarda kuzatish mumkin. Demak, ilmiy uslub bugungi kunda alohida soha sifatida shakllanib kelmoqda. Ilmiy uslubga doir har qanday ish yoki asar yozilmasin, unda muhim mavzuning o‘ziga xos jihatlari ochib berilishi shart. Xullas, ilmiy uslub biror narsa, voqea –hodisa haqida aniq asoslangan, izchil ma’lumot berishga qaratilgan bo‘ladi, shunga ko‘ra uni ta’riflab berish, tahlil qilish sabablarini aniqlab, isbotlash va natijalarini bayon qilish asosiy o‘rin oladi. Darhaqiqat, ilmiy uslub fan, texnika va ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan vazifaviy uslubdir. U yana ilmiy-texnikaviy, ilmiy-hujjat, ilmiy-ommabop, o‘quv-ilmiy, publitsistik kabi jabhalarga ega. Fanning u yoki bu sohasiga oid tushunchalarni ifodalovchi termin va atamalarga boyligi ilmiy uslubning eng asosiy xususiyatlaridan biridir. Ko‘rinadiki, ilmiy uslub adabiy tilning me’yorlarini to‘la saqlash bilan ajralib turadi. Bu uslubda nutqning ixcham bo‘lishiga intilish kuchli, lekin sintaktik qurilma ko‘pincha murakkab bo‘ladi. Ilmiy uslubda tabiat va ijtimoiy hayotdagi hodisalar aniq ta’riflanadi, tushintiriladi. Bu stil o‘zining alohida vazifaga ega ekanligi bilan ajiralib turadi. Ilmiy uslub ilmiy terminologiya bilan bog‘liq. Odatda, terminlar ilmiy stilning leksikasini tashkil qiladi. Lekin asarlar tili faqat terminlardangina tashkil topmay, Ilmiybaza.uz unda ko‘p a’nolilik xusisiyatiga ega bo‘lgan umumxalq so‘zlari ham keng qo‘llanadi. Ilmiy uslub emotsional va obrazli bo‘yoqqa ham ega bo‘ladi. Bu stilning aniq va ravshan bo‘lishini uning obrazli va emotsionalligiga qarama-qarshi ko‘yish to‘g‘ri emas. Buni falsafa, matematika, mexanika singari aniq fanlar doirasida ham kuzatish mumkin. Polyak olimi Leopold Infeldining butun dunyoga mashhur fizik tadqiqotchi Eynshteyn haqida aytgan kuyidagi so‘zlari ham bu fikrimizni tasdiqlaydi. «Eynshteyn ixcham, ajoyib qilib yozardi, uning uslubidan poeziya nafasi sezilib turardi.» Eynshteyn, hayoti va faoliyatigi oid xotiralarida yozilishicha, «olim o‘z suhbatiga ba’zan jonli, qiziq o‘xshatish qo‘shib yuboradi… hazil, askiya-Eynshteyn uslubida ilmiy tushintirishga xizmat qiladi.» O‘zbek ilmiy uslubida obrazli nomlarning roli juda kattadir. Masalan: oq tuproq, qora tuproq, qizil tuproq, qo‘ng‘ir tuproq, sho‘rtuproq; vulqon gumbozi, vulqon o‘chog‘i, vulqon bombalari; muzlik kamari, muzlik darvozasi, muz tili, kulcha muz, marjon qirg‘oq; oy o‘tovi kabi terminlar ham aslida obrazli ifodalardan kelib chiqqan. Geografiya va astronomiyada ham shunga o‘xshash atamalarni uchratish mumkin: Qush bozorlari («bazarы ptichi» yozda tundrada qushlarning to‘planadigan joylari), qo‘y peshonalari (barani lbы-qadimgi muzlik silliqlanib ketgan do‘ngliklar), -ilon izi (meandr), uchar yulduz (meteor), quyruqli yulduz (kometa), somon yo‘li va boshqalar. Albatta, ilmiy uslubdagi obrazlilik ilmda ilmiylikni belgilasa, badiiy adabiyotda qo‘llaniladigan jihati esa o‘quvchiga estetik ta’sir ko‘rsatish vazifasini bajaradi. Obrazlilik (emotsionallik) kategoriyasi agar ilmiy stilda «so‘ngan, nursiz» holda ko‘rinsa, badiiy adabiyotda esa «jonli» tarzda namoyon bo‘ladi. Masalan, uchar yulduz, somon yo‘li astranom uchun, avvalo, termin vasifasini o‘taydi, yozuvchi uchun esa bu so‘z birikmalari o‘xshatish yoki obrazli ifoda manbai bo‘lishi mumkin. Ilmiy stilning barcha belgi - alomatlari ularning har birida o‘ziga xos bir shaklda takrorlanadi. Masalan, ilmiy stilning ommabop variantida yozilgan biror fanga oid kitob, maqola va leksiyalar shu fan masalalari bilan tanish Ilmiybaza.uz bo‘lmagan kishilar uchun mo‘ljallanganda material ularga tushunarli shaklda bayon etiladi, fikr jonli va qiziqarli qilib tushuntiriladi, ilmiy terminlar kam qo‘llanadi, umuman tanish bo‘lmagan termin va mavhum formulalaro‘rniga konkret tasviriy materiallarga kengroq o‘rin beriladi. Ba’zan aytilayotgan fikrning obrazlilik va emotsionalligini ta’minlash uchun badiiy nutq usullaridan ham foydalaniladi. Lekin ilmiy stil bilan uning ilmiy-ommabop ko‘rinishi o‘rtasidagi, bu xildagi tafovutlar ilmiy stil tushunchasining bir butunligiga, yaxlitligiga, putur etkazmaydi. Masalan: Hovuzning qirg‘oqlarida hosil bo‘lgan yupqa muz asta-sekin hovuzning o‘rtasiga chuqurroq joylariga siljib, ko‘p o‘tmay butun suv ustini tiniq shaffof muz qatlami qoplab oladi. Qahraton sovuqlar boshlanadi, muzning qalinligi bir metrga yaqinlashib qoladi. Ma’lumki, temirchi temir chambarakni g‘ildirak to‘g‘iniga kiygizishdan oldin qizdiradi. CHambarak soviganida qisqarib, to‘g‘inni mahkam siqib turadi. Avtor ilmiy-ommabop tekstning boshlanish qismida ifodali so‘zlar, tasviriy detallar va tilning boshqa xilma-xil stilistik vositalari yordamida o‘quvchini o‘zining asosiy maqsadi sari yo‘naltiradi. So‘ngra ma’lum ilmiy mavzuning (jismlarning issiqlikdan kengayishi va sovuqdan torayishi) xususiyatini turli xil misollar bilan tushuntiradi. Matn oxirida esa avtor o‘z kuzatishlari asosida soddagina umumlashtiruvchi xulosa chiqaradi. Fikrni ilmiy stilga xos aniq va ravon formada yakunlaydi. Maxsus sohalardan, xususan, fan, texnika, san’at, siyosat, diplomatiya sohalarida ham hamma narsa borliqni faqat mantiq jihatdan bilishga qaratilganligi sababli ular so‘z va terminlarning nihoyatda ravshan, aniq bo‘lishini talab qiladi. Lekin terminlar qanchalik to‘g‘ri tanlangan va ravshan, aniq anglashiladigan bo‘lmasin, ularni u yoki bu qoidani ta’riflash jarayonida qayta-qayta takrorlayverish ham ma’lum darajada stilistik monotonlikka (bir xillilikka, bir tarzdalikka) olib keladi. Stilistik monotonlik matematika yoki fizika fanlarida unchalik sezilmasa-da, lekin biologiya, geologiya, ayniksa tarix va filologiya fanlarida ochiq ko‘rinib turadi. SHuning uchun ham biror qat’iy ilmiy qoida va ta’rifni yorituvchi olimlar oldida ko‘pincha ilmiy bayonning jiddiyligiga xalal Ilmiybaza.uz etkazmaydigan va ilmiy stilni jonli va ta’sirchanligini ta’minlaydigan terminlarning sinonimik ekvivalentini topish masalasi turadi. 1. Ilmiy uslub standartlari Ilmiy asarning tuzilmaviy xususiyatlari fikrning mantig‘i bilan belgilanadi, ular matnning tuzilmaviy unsurlari, kompozitsiya va rubrikasiyasini belgilab beradi. Ilmiy tadqiqot jarayonini quyidagi sxema tarzida taqdim etish mumkin: 1) tadqiqotning dolzarbligi, yangiligi, ob’ekti, predmeti va uslubini asoslab berish; 2) tadqiqot jarayonini tasvirlash; 3) ish natijalarini taqdim etish va muhokama qilish; 4) xulosalarni chiqarish. Bu mantiqiy sxema fan sohasi, janriga ko‘ra o‘zgarishi mumkin, ma’lum darajada muallifning individual uslubiga ham bog‘liqdir. Bularning barchasi ilmiy asarning kompozitsiya va rubrikasini belgilab beradi. Ilmiy bilimni qayd etishning asosiy uslubi ilmiy matndir.U adabiy tilning ilmiy uslubi vositalari yordamida ma’lum standartlarga ko‘ra yaratiladi. Standart ilmiy matnni tashkillashtirishda ikki sababga ko‘ra juda katta rol o‘ynaydi: birinchidan, fan rasional universal bilim turi sifatida qayd etishning muvofiq universal uslublarini talab qiladi (masalan, standart matematik formula va ularni tashkil qiluvchi ramzlar turli tillardagi va turli fanlarga oid matnlarda ishlatiladi); ikkinchidan, ilmiy asarning bosh maqsadi, matnni idrok etuvchiga ilmiy izlanishlarning predmetini tashkil qilgan ma’lumotni, axborotning boshqa turlarini o‘zlashtirishga e’tiborini qaratmagan holda etkazib berishdir. Bu maqsadda matnni tuzish standartlari va tildagi standartlar ham ishlatiladi. Standart o‘zining paydo bo‘lishi bilanoq kitobxon nimaga tayyor bo‘lishi, unga axborotning qanday turlari taqdim etilishi, ular tasvir ierarxiyasida qanday o‘rinni egallashi haqida signal beradi. Standartlar matnning til shakli va muallif tafakkuri mantig‘ini ham idrok etilishini osonlashtiradi. Standart majburiyligining yuqori darajasi va qo‘llanilishining takroriyligi hech qanaqasiga tadqiqotchining individualligini va fikrining originalligini Ilmiybaza.uz namoyon qilishga xalaqit bermaydi. Buning sababi, avvalambor, muallifning fandagi qadriyati va o‘ziga xosligi bilan shartlanishidadir. Standart esa bu fikrni ochib berishga, uni mavjud bilim bilan mutanosiblikda taqdim etishga imkon beradi. Undan tashqari, original natijaning tuzilmasi va ifodalash vositalari bo‘yicha standart matnda taqdim etish harakati aksariyat hollarda olimga o‘z g‘oyalarining yangiligini chuqur anglash, tasvirning shakllangan apparatini qayta qurish zaruriyati darajasini ko‘rsatib beradi. Standart sohibi ongida aniq tasavvurga ega bo‘lgan ishlab chiqilgan standartning mavjudligi vujudga kelayotgan o‘zgarishlarni tezroq va aniqroq bilish imkoniyatini beradi (bunday turdagi har qanday standart buyruqli tanlovsiz majburiyatga emas, istakli majburiyatga egaligi o‘z-o‘zidan tushunarli), bundan tashqari, bu matnning zarurligi va axborotliligi darajasini ham ko‘rsatadi. Tasvirlash standarti ko‘plab omillarga bog‘liq ravishda o‘zgaradi: bu tadqiqot amalga oshirilayotgan soha predmeti, tasvirlanayotgan ob’ekt va predmet turi, tadqiqotning uslubi, maqsad va vazifalari, ilmiy matnning nazarda tutilgan adresati kabi omillardir. Bu variativlik muallif tafakkurining individual xususiyatlari bilan hamjihatlikda har bir ilmiy matnning unikal, betakror qiyofasini yaratadi. Ilmiy matnni yaratishda amalga oshiriladigan standartlar umumlashtirishning har xil darajalari bilan tavsiflanadi. Ba’zilari turli janrdagi matnlarning differensiyasini ta’minlab beradi. Masalan, nazariy-lingvistik monografiyani tuzish prinsiplari ahamiyatli darajada lingvistikaning xuddi shu bo‘limi bo‘yicha yozilgan darslikning tuzilmasidan, xuddi shu bo‘limni qomusiy lug‘atda tasvirlovchi maqoladan ham farqlanadi. Boshqa standartlar matnning alohida qismlarini ularning vazifasiga bog‘liq ravishda tuzish, ma’lum sxemalar asosida tasvir, tavsif, isbot, mulohaza, xulosalarni yaratish imkoniyatini beradi. Nihoyat, alohida iboralar va murakkab sintaktik yaxlitliklar darajasida ilmiy uslub uchun tipik bo‘lgan gap va so‘z birikmalarining modellari qo‘llaniladi. Masalan: “...ma’nosi ahamiyatini pasaytirmagan holda”, “qayd etishni lozim topdik”, “ammo aytilgan ... degani emas”, “matn tahlilining eng muhim aspektlari Ilmiybaza.uz shundaydir”, “dastlabki material sifatida tanlangan matn...”, “misol tariqasida .... keltirsak bo‘ladi”. Ilmiy uslub standartlariga atamashunoslik tizimlari, maxsus nomlar tizimlari, umumilmiy leksika deb nomlanuvchi hududlarga mansub deb hisoblash lozim. Umumilmiy leksikaga turli fanning tushuncha, kategoriya, harakatlarini belgilovchi umumiy so‘zlar kiradi. Masalan, otlar – ob’ekt, jarayon, hodisa, fe’llar – taxmin qilish, izoh berish, tushuntirish, topish, hisoblash, qayd etish, ko‘rsatish, so‘z birikmalari – muammo qo‘yish, muammoni hal qilish, nuqtai nazarga qo‘shilmaslik, muvofiq qarash, mutanosib nuqtai nazar, anomal hodisa, tasviriy yondashuv. 3. Ilmiy uslubda lisoniy materiallardan foydalanish Ilmiy ishning uslubini aniqlashda avvalambor, materialni bayon etish uslubiga asoslanish lozim. Bunga til vositalarni tanlash va ularni nutqda faoliyatda qo‘llanishiga bog‘liqdir. Mazkur nuqtai nazardan ilmiy matn tilining bir qator xususiyatlari ajratiladi. Ilmiy matnda bayon etish uslubi formal–mantiqiy, jamoaviy bo‘lib, asosan mulohazalardan iboratdir. Bu mulohazalarning maqsadi borliq, voqelik dalillarini o‘rganish natijalarida aniqlangan haqiqatlarni isbotlashdir. Bunda bitta holat dastlabkidan kelib chiqib, keyingi holatni anglashga tayyorlashi lozim. Ilmiy bayon emosional hissiy idrokka emas, mantiqiy idrokka qaratiladi, shuning uchun bu erda hissiy ekspressiv vositalar bosh rolni o‘ynamaydi, ular yordamchi vazifani bajaradi. Ilmiy matnning asosida umumiste’moldagi leksika yotadi, bundan tashqari atamalar, mavhum ma’noga ega so‘zlar, yordamchi so‘zlar va gap, uning qismlari o‘rtasidagi mantiqiy aloqalarni ta’minlab beruvchi so‘zlar ishlatiladi. Sinonimlarning keskin qisqarishi kuzatiladi. Ilmiy matnda quyidagilarni farqlash lozim: a) atama leksikasi (umumilmiy va maxsus); b) umumilmiy leksika; v) ilmiy fikrni shakllantiruvchi so‘zlar. Umumilmiy atamalar umumiy tilda ko‘p ma’noli bo‘lishi mumkin, ammo ilmiy tilda ular bir ma’nolidir. Maxsus so‘zlar esa ham umumiy ham ilmiy tilda bir ma’noga ega. Ilmiy fikrni shakllantiruvchi so‘zlar – Ilmiybaza.uz bog‘lovchilar, bog‘lovchi so‘zlar, ravish, kelishik – ot konstruksiyalar, kirish so‘z, so‘z birikma va gaplari, shaxssiz va shaxsi noaniq gaplardir. Ular quyidagilarga bo‘linadi: 1) mantiqiy kontekstni kirituvchi; 2) axborotni ob’ektivlik darajasiga tavsif beruvchi. Bundan tashqari aniqlashtiruvchi so‘zlar ham ajratiladi – cheklovchi, kuchaytiruvchi, ajratuvchi yuklama va ravishlar, asosiy ma’no yuklamasiga ega dominanso‘zlar yoki tayanch so‘zlar. Tilning leksik tasviriy ifodalash vositalaridan ilmiy matn uchun qiyoslash eng ko‘p qo‘llaniladigan vositadir. GLOSSARIY Uslub Stil Style tilning inson faoliyatining muayyan sohasi bilan bog‘liq vazifalariga koʻra ajratilishi. Illyustrasiya Illyustratsiya Illustration (lot.illustration-koʻrgazmali tasvir, jonli ifoda) 1. Kitob, jurnal, gazeta va shu kabilardagi matnni, asar mazmunini tushunishga xizmat qiladigan rasm, surat 2. Namunaviy misol, dalil Fan Nauka Science (a. sanʼat, mahorat; erkin kasb; ilm, bilim; tarmoq) tabiat va jamiyatning taraqqiyot qonuniyatlarini ochib beruvchi hamda oʻzi erishgan natijalar bilan atrof muhitga taʼsir koʻrsatuvchi bilimlar tizimi. SHunday bilimlar tizimining alohida tarmogʻi, yoʻnalishlari, sohalari. Gipoteza Gipoteza Hypothesis (yun. hypothesis — taxmin, faraz) hali tajribada sinalmagan, isbot qilinmagan ilmiy taxmin, faraziya. Ilm Obrazovanie Education (a. — bilim; fan; nazariya) 1. Oʻqish- oʻrganish va tadqiqot, tahlil etish bilan erishiladigan bilim; koʻnikma, Ilmiybaza.uz maʼlumot. 2. Ish-faoliyatning ilm bilan bogʻliq sohasi; tabiat va jamiyat haqidagi bilimlar tizimi; fan. 3. Ish-faoliyatning maʼlum bir sohasiga oid bilim, taʼlimot, malaka. Illyustrasiya Illyustratsiya Illustration (lot.illustration-koʻrgazmali tasvir, jonli ifoda)1. Kitob, jurnal, gazeta va shu kabilardagi matnni, asar mazmunini tushunishga xizmat qiladigan rasm, surat 2. Namunaviy misol, dalil Induksiya Induksiya Induction ma’lum miqdorda yakka holdagi fakt, hodisa va jarayonlarni kuzatish orqali, shu kuzatishlarga tayangan holda ishlab chiqarilgan umumiy xulosa chiqarish. Bu usul bo‘yicha, oldin ko‘p miqdordagi ob’ekt yoki jarayonlar yaxshilab kuzatiladi, o‘rganib chiqiladi, keyin ushbu kuzatishlardan yagona, umumiy xulosa chiqariladi Kartoteka Kartoteka File cabinet (kyun. kartis — papirus bargi + theke — ombor; quti) maʼlum bir narsaga, sohaga oid maʼlumotlar yozilgan va tartibga solingan kartochkalar majmui.