ILMIY-TADQIQOTDA INNOVATSIYA VA NOVATSIYALAR
Reja:
5.1.Innovatsiya tushunchasi va uning tahlili
5.2.Novatsiyalarning o‘ziga xos xususiyatlari
5.3.Kashfiyot, ixtiro tushunchalarining innovatsion xarakteri
5.1.Innovatsiya tushunchasi va uning tahlili.
«Innovatsiya» so‘zi ingliz tilidan kelib chiqqan, uning tarjimasi yangilanish,
o‘zgartirish, yangilik kiritish degan ma’noni bildiradi. Innovatsiya fenomeni
o‘zining evristik asosiga ko‘ra, birinchidan, yangilikka yo‘nalgan, ya’ni madaniyat
yangiliklarini ochishga qaratiladi, ikkinchidan, u ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida
madaniyatning bugungi kunini ham aks ettiradi. Innovatsiya sub’ektning kreativ-
nazariy va predmetli amaliy faoliyatining mahsuli sifatida ham talqin etiladi.
I.T.Balabanov ta’kidlashicha, “Innovatsiya – yangi texnika yoki texnologiya,
mehnat ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish va boshqaruv, shuningdek, nazorat,
hisob-kitob, rejalashtirish uslublari, tahlil va boshqalarni tashkil etishning yangi
shakllariga mablag‘ kiritish orqali erishilgan moddiylashgan natijadir”1.
Zamonaviy adabiyotlarda innovatsiya jarayonining uch komponenti mavjud.
Bulardan birinchisi, sub’ektli, kreativ (ijod), amaliy (mehnat) komponentlar
alohida o‘rganiladi. Jumladan, ma’lum bo‘ladiki, hozirgi kunda ijod madaniyatida
mehnatning ahamiyati ortib, u kreativ xarakter kasb etmoqda, yangilikni
ob’ektivlashning ijtimoiy madaniy modeli sifatida innovatsiya namoyon
bo‘lmoqda. Chunki zamonaviy ijtimoiy-madaniy ijodning o‘ziga xosligi
kommunikativ innovatsiyalar bilan belgilanadi. Uning madaniyatda keng
1 Балабанов И.Т. Инновационный менеджмент – СПб: Питер, 2000 – С. 11.
qo‘llanilishi esa ijtimoiy-madaniy tizimning virtuallashuvi va globallashuviga olib
keladi. Bugun innovatsiya texnikaviy –iqtisodiy chegaralardan o‘tib madaniyatning
turli jabhalarida ham keng qo‘llanilmoqda. Bu holat ilmiy-ijodiy faoliyat mahsuli
bo‘lgan fanda ham yorqin namoyon bo‘lmoqda.
Hozirda innovatsiyaga ilmiy-tadqiqot faoliyatining bosh manbai sifatida
qaralmoqda. Ma’lumki, innovatsiya murakkab ijtimoiy-madaniy fenomen.
Innovatsiya
ijtimoiy-madaniy
hodisa
sifatida
madaniyatning
barcha
tendensiyalarini o‘zida mujassamlashtiradi. Shuningdek, innovatsiya yangilikka
yo‘naltirilgan fenomen sifatida o‘zi bilan madaniyat kelajagini belgilab beradigan
evristik g‘oyalarga asoslanadi.
Ilmiy-tadqiqot faoliyatidagi innovatsiyalarga maxsus to‘xtaladigan bo‘lsak,
ularsiz ilmiy tadqiqotlarni tasavvur qilish mumkin emas, chunki ular
takrorlanmaydigan hodisalar sifatida namoyon bo‘ladi. Shu ma’noda, ularning
sabablari yetarli darajada aniqlanmagan bo‘lib, biror nima uchun emas, har doim
ham emas, katta qismi bo‘yicha ham emas, biror qonun bo‘yicha ham emas,
faqatgina ularning evristik xususiyatidan kelib chiqib baholash mumkin. Shuning
uchun ham U.Uevell: “Oldingi haqiqatlar quvilmaydi, rad qilinmaydi, balki
kengaytiriladi va har bir fan tarixi – haqiqatdan novatsion xarakterga egadir”2, deb
yozadi. Biroq Dyugel taxminicha, fan bo‘sh joyda paydo bo‘lmagan ko‘p hollarda
yangi ilmiy g‘oya, albatta, o‘z manbasiga ega bo‘lgan, ya’ni fandagi har bir
yuksalish undagi an’anaviy ilmiy g‘oyalar bilan bir qatorda yangidan yangi
innovatsiyalar va novatsiyalar asosida bosqichma-bosqich amalga oshirilgan.
Umuman olganda, innovatsiya bilan ilmiy-ijodiy faoliyat asosida qo‘lga kiritilgan
yutuqlarni biroz o‘zgartirish mumkin. Ammo ularni mutlaqo rad qilib ham
bo‘lmaydi, ya’ni turli doiradagi innovatsiya va novatsiyalar asosida yangi
gipotezalar paydo bo‘ladi. Ammo biz fan rivojida sekin va ketma-ket o‘zgarishlar
bo‘lganligini ham inkor qilolmaymiz. Darhaqiqat, ko‘pgina fan yutuqlari ulardan
oldin mavjud bo‘lgan nazariya yoki gipotezalarga tayanmagan. Bu jarayon ayniqsa
“vaqtidan ilgari” paydo bo‘lgan ilmiy kashfiyotlarga taalluqlidir.
2 Уэвелл У. История индуктивных наук. –СПб., 1867-1869. Т. 1-3. – 48 с.
Innovatsiya
ilmiy-tadqiqot
faoliyatining
mavjud
shakl
va
usullarini
yangilashga, ularni amalga oshirish uchun yangi maqsad va vositalar yaratishga
qaratilgan paradigmal faoliyatdir. U olimning butun salohiyati rivojlanishi, har
qanday, hatto kutilmagan holatlarga ham tayyor turishi, yangi vaziyatlarga tez
moslasha olishi uchun ham muhim shart-sharoit yaratib beradi3. Ilmiy-tadqiqot
faoliyati to‘g‘risidagi zamonaviy qarashlarda ko‘proq uning innovatsion
komponentlariga alohida e’tibor berilmoqda. Shuning uchun ham hozirda ijodiy
faoliyat deganda, insonning yangi moddiy va ma’naviy qadriyatlar yaratishga
qaratilgan va ijtimoiy ahamiyatga yo‘naltirilgan innovatsion faoliyat usuli
tushunilmoqda. Ayni shu ma’noda, ijodning maxsus shakli bo‘lgan ilmiy ijod ham
o‘ziga xos innovatsion xarakterga ega. Uning asosiy vazifasi esa hodisalarning real
imkoniyatlari va predmetlariga yangilik kiritish orqali namoyon bo‘ladi.
Hozirgi davrda respublikamizda ilmiy-tadqiqot faoliyatining rivojlanish holati
va undagi strukturaviy o‘zgarishlar innovatsion faoliyat bilan chambarchas
bog‘liq. Ayniqsa, fanning ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalariga yangilik
kiritishda innovatsiyalarning o‘rni beqiyos hisoblanadi. Bu har yil o‘tkazilayotgan
innovatsion g‘oya va texnologiyalar yarmarkasida ishtirok etayotgan ishlanmalar
taqdimotida o‘z ifodasini topmoqda. Shu boisdan ham mamlakatimizda fan,
texnika taraqqiyotini ta’minlash maqsadida innovatsion muhitni shakllantirish
hamda doimiy ravishda evristik faoliyatni rag‘batlantirib borish muhimdir.
Innovatsiya deb yangi ilmiy texnik yutuqlardan samarali foydalanishga
aytiladi. Bu holatni ilmiy-ijodiy faoliyatdagi muhitga muvofiqlashtirish, uning
samarasini oshirish respublikamizdagi fan imkoniyatlaridan to‘liq foydalanishga
katta yordam beradi. Bu jarayonda asosiy e’tibor yosh avlodning eng ratsional
faoliyatiga qaratiladi. Chunki innovatsion g‘oyalar jamiyat taraqqiyoti uchun juda
kuchli samara beradi. Bunday g‘oyalarni rivojlantirishda novatorlikning o‘rni
katta. Chunki aynan novatorlik asosida ilmiy-ijodiy faoliyat olib borishning yangi
tipik ko‘rinishini shakllantirish mumkin. Bu holat yangi g‘oya, nazariya yoki
3 Крючкова С.Е. Инновации и их роль в современном мире (Глава в коллективной монографии:
“Синергетика - нелинейность - глобализм”. - –М.: Изд-во МГТУ “Станкин”, 2007.
paradigmada biror xil yangilik ustuvor bo‘lganda sodir bo‘ladi. O‘z ilmiy
yangiliklari asosida novator shu paytgacha mavjud bo‘lgan nazariyalarni tubdan
o‘zgartirib yuboradi va asosiy vazifasi esa bunday yangi g‘oyalarni amaliy hayotga
tatbiq etishdan iborat bo‘ladi. Bunda, u eng avvalo, o‘z ixtirolari yoki yangi
g‘oyalarini amalga oshirish uchun barcha to‘siqlarni yengib o‘tishga harakat qiladi.
Ikkinchidan, o‘zi fanga olib kirgan yangiliklardan boshqa olimlar ham
foydalanishlari uchun imkon yaratadi. Uchinchidan, samarasiz ilmiy g‘oyalardan
voz kechishga undaydi. To‘rtinchidan, innovatsion g‘oyalar va shu kungacha
mavjud bo‘lgan konstruktiv g‘oyalar bilan mutanosib rivojlanishi mumkinligiga
undaydi.
Dastlab,
adabiyotlarda
innovatsiya
iqtisodiy
tadqiqotlar
tizimida
o‘rganilgan. Vaqt o‘tishi bilan innovatsion o‘zgarishlar jamiyat hayoti faoliyatining
hamma sohalarida sifat ko‘rsatkichlarini baholashda qo‘llaniladi. Shu bois bu
innovatsiyalar faqatgina iqtisodiyotda qo‘llanilishi haqidagi fikr noto‘g‘ri ekanligi
asoslandi. Ilmiy-tadqiqot faoliyatida innovatsiyalarning joriy qilinishi zamonaviy
yutuqlardan foydalanishga keng imkoniyat yaratadi. Ilmiy-tadqiqot faoliyatiga
innovatsion yondashuv yangi kashfiyotlar mazmuni, tarkibi va tasnifini tekshirish,
natijalarini tahlil qilish imkonini beradi.
Innovatsion asosga ega bo‘lgan ilmiy-tadqiqot faoliyatda olim o‘zi tadqiq
etayotgan ob’ektning mikrostrukturasini o‘rganib olish bilan bir qatorda unga
yangilik kiritish bilan mashg‘ul bo‘ladi. Bu holatda yangilik yaratilishi uning ijro
etilishi bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. Mazkur jarayon fanda ilmiy-ijodiy faoliyatdagi
“Yangilik bosqichi” deb ataladi. Evristik asosga ega bo‘lgan ilmiy-tadqiqot
faoliyatida biron-bir yangi g‘oyaning kashf etilishi vaqti alohida ahamiyat kasb
etadi. Bu jarayonda g‘oyalar mustahkamlanib boradi. Natijada esa, bu yangi
g‘oyalarning tarqalishi tezlashib, ularning yangi sohalarga diffuziyalanib
(qo‘shilib) ketish hodisasi yuz beradi. “Bunday faoliyatning eng e’tiborli jihati
shundan iboratki, unda yangi samarali g‘oya yoki paradigmalarning paydo bo‘lishi
yoki uning yanada yangi samarasiga o‘rin almashishi bilan yakunlanadi”4.
5.2.Novatsiyalarning o‘ziga xos xususiyatlari.
Ilmiy-ijodiy faoliyatga xos bo‘lgan novatsiyalar nazariy va empirik jihatdan
yangicha sifatli holatga o‘tish, eskirib qolgan qoida, vaziyat va ahamiyatlarni
qayta ko‘rib chiqish bilan bog‘liq. Novatsiya ilmiy-tadqiqot faoliyati asosida
to‘plangan tajriba va yangiliklarning dinamik birligini saqlagan holda, insoniyat
hayotining turli sohalariga oid yangiliklarni maqsadli yo‘naltirishga xizmat qiladi.
Shuningdek, u vorisiylik tamoyiliga rioya qilgan holda erkin tarzda yangi
nazariyalarni yaratishda ham metodologik ahamiyat kasb etadi5.
Demak, nazariy va empirik yangiliklar yig‘indisi ilmiy-ijodiy faoliyatdagi
innovatsiya va novatsiyalarning yaxlitligini tashkil etadi. Yangilik kiritish ichki
mantiq va yo‘nalishlarga ega bo‘lib, u yangi g‘oya (fikrni) paydo bo‘lishidan
undan foydalana boshlanishigacha bo‘lgan jarayon ham ilmiy-ijodiy faoliyat
mantig‘ini belgilab beradi. Shu tariqa ilmiy-ijodiy faoliyatning dinamikasi yangilik
kiritishda takomillashib
boradi.
Chunki novatsiya
jarayonining tuzilishi
yangilikning bir bosqichidan ikkinchi bosqichiga o‘tishida o‘zgarib boradi.
Binobarin, ilmiy-ijodiy faoliyatdagi yangiliklar dinamikasida uning samarasi
namoyon bo‘ladi.
Novatsiya yangi ilmiy g‘oyada «eskilik» elementi, ilgari mavjud bo‘lgan
biror narsa borligini ifodalaydi. Shu tariqa yangilik vorisiylikka tayanadi. Bu
yangilik ixtiroga teng, ya’ni yana o‘rnatilgan yangi haqiqat demakdir. Novatsiyada,
shuningdek,
avvalgi
mavjud
bo‘lgan
g‘oya
yoki
paradigmani
yanada
takomillashtirib, zamonaga moslashtiriladi. Shunday qilib, novatsiya jamiyat va
tabiat rivojlanishi qonuniyatlarini yaxlit holda, tizimlar rang-barangligida anglash
oldindan ko‘ra bilish uchun zarur asos va zamin hisoblanadi.
4 Теркина А.В. Инновация как социокультурный феномен. Автореф. дис. на соискание уч. ст. канд. фил.
наук. — М., 2006. - 22 с.
5 Черепанова Н. В. Традиции и новации: социально-философский анализ: Автореф. .. . канд. филол. наук. –
М., 2007. - С. 13 - 14.
Ilmiy ijodning asosiy maqsadi ham olamdagi narsa va hodisalarning rivojlanish
qonunlarini aniqlash, ulardan qaysilarini bilish insonlarga tabiat va ijtimoiy
jarayonlarni boshqarishda zaruriy bilimlarni egallash, ularni shaxsiy ehtiyojlarga
mos
ravishda
o‘zgartirishga
qaratilgan.
Binobarin,
ilmiy-ijodiy
faoliyat
odamlarning tabiat va ijtimoiy munosabatlar ustidan hukmronlik qilish, noma’lum
narsalarni kashf etish, ishlab chiqaruvchi kuchlarni ko‘paytirish, moddiy va
ma’naviy boyliklarni yaratishda, eski nazariya va amaliy tajribaga tayanishda
namoyon bo‘ladi. Shu nuqtai nazardan, fan rivojidagi ilmiy-ijodiy faoliyat,
innovatsion va novatsion yondashuvlar katta rol o‘ynaydi. Zero, bugungi kunda fan
rivojiga, ilmiy mantiqiy operatsiyalarga g‘oyalar, nazariyalar, qat’iy mulohazalar
natijasi sifatida qarash lozim.
Tomas Kun fikricha, “Fan rivoji davriy transformatsiya va ilg‘or tasavvurlar
almashinishi orqali ro‘y beradi, ya’ni muvozanatli ravishda ro‘y beruvchi ilmiy
inqiloblar orqali, eski paradigmalarni yangilarga almashish kabilar o‘zida nafaqat
nazariyalar,
balki
fanda
harakatlanishi
usullarini
mujassamlashtiradi”.
V.N.Kudryavsev uning fikrini davom ettirib, ilmiy kashfiyot jarayoni dalil, nazariy
mulohaza va taxmin darajasini o‘z ichiga qamrab oladi, keyin esa eksperiment yoki
uning muhokamasiga e’tibor qaratiladi6, deb ta’kidlaydi.
Bizningcha, T.Kun va V.N.Kudryavsev ilmiy-tadqiqot faoliyat natijasi sifatida
namoyon bo‘ladigan tasodifiy yangiliklarga yetarli darajada ob’ektiv baho
bermaganlar, ya’ni ular ilmiy inqiloblarni chiziqli tafakkur asosida tahlil qilgan,
xolos. Vaholanki, bugungi ilmiy inqilob asosida katta sakrash – chiziqli
tafakkurdan nochiziqli tafakkurga, klassik fandan noklassik va postnoklassik fanga
o‘tish sodir bo‘ldi. Bunday o‘zgarishlar natijasida nazariy mulohaza va ilmiy
taxminlarga bo‘lgan munosabat ham o‘zgardi. Chunki shu kungacha nazariy
mulohaza va taxmin yagona ilmiy talablarga bo‘ysunardi va o‘ziga xos ilmiy
mezonlarga amal qilardi. Postnoklassik fan mahsuli bo‘lgan sinergetikada esa
nazariy mulohaza va ilmiy taxminlar bir necha variantlarda namoyon bo‘lishi
e’tirof etiladi.
6 Кудрявцев В.Н. Свобода научного творчества // Государство и право. -Москва, 2005. -№5. –С.22-28.
To‘g‘ri innovatsiya yoki novatsiya “biror qiziq voqeaga duch kelsang, uni tadqiq
qil, qolganiga qo‘l silta” degan aqidaga suyanib qolmay, an’anaviy qarashlarning
turli variantlariga e’tibor qaratadi. Zero, insoniyatning ilmiy-ijodiy faoliyati o‘z
mohiyati va metodi bo‘yicha ratsional, shuningdek, o‘zining eng g‘aroyib
yutuqlarini faqat miyaning xavfli kutilmagan faoliyati orqali ifodalaydi, ya’ni olim
innovatsiya yoki novatsiyalar asosida bilimni evristik seleksiya qiladi va saralaydi.
Bu muayyan maqsadga yo‘nalgan bo‘ladi. Keyin bu jarayon qayta takrorlanadi va
olimga yangi gorizontlarni (ufqlarni) ko‘rishga imkon beradi. Buning natijasida,
olim miyasida ilg‘or innovatsion g‘oyalar shakllana boshlaydi va kutilmaganda
kristallashuvga o‘xshash evristik jarayon ro‘y beradi. Demak, innovatsion ta’sir
vositasida olim miyasi muayyan vaqtda o‘zining yangi konsepsiyasining asosiy
belgilarini aniqlaydi, matematikada bo‘lgani kabi bu kutilmagan fikr ham maqsadli
faoliyat jarayonida emas, balki faoliyatga bog‘liq bo‘lmagan vaqtda ham ro‘y
beradi, ya’ni olim miyasi kashfiyot bilan band bo‘lmagan paytda sodir bo‘ladi. Bu
davrda ijodiy jarayonga his-tuyg‘ular aralashadi. Biroq kutilmagan omadli
g‘oyaning kashf qilinishi ifodalanishi ijodiy jarayonning oxiri emas, balki boshi
hisoblanadi. Chunki olim o‘z g‘oyalarining to‘g‘riligini asoslashi, oqibatlarini
aniqlashi, ularni eksperiment natijalari bilan solishtirishi, barcha ehtimoliy
imkonlarga javob topishi va nihoyat o‘z kashfiyoti chegaralarini aniqlashi lozim
bo‘ladi.
Albatta, ilmiy kashfiyotlarda intuitsiyaning rolini inkor qilib bo‘lmaydi.
Shuning uchun ham fransuz olimi M.Zaar o‘zining “Ijod yo‘llari” nomli kitobida,
intuitsiya his-tuyg‘ular ham qodir bo‘lmagan narsaga qodirligini asoslash
maqsadida “U narsalar borlig‘ini va ularning yashirin qiymatini (qadrini)
qamraydi, zabt etadi”7 – deb ta’kidlaydi. Intuitsiya dunyoqarash, ilmiy gipotezaga
yo‘l ochadi. Ilmiy ijodda tasavvur, fantaziya ma’lum rol o‘ynaydi, borliqdagi
mavhumlik qismini darrov ko‘rish mumkin bo‘lgan tarzda tasvirlaydi. Ammo
tasavvur va intuitsiya aqliy chegarada qo‘llaniluvchi, olimlarning ilmiy
kashfiyotlar qilishida yordamchi vositalargina bo‘lib qoladi.
7 Егоров А.В. Теория познания и проблема интуиция. Автореф. дис….канд филос. наук. –М.: 1973. – 18 с.
Ilmiy tadqiqotning takomillashuviga ta’sir ko‘rsatuvchi nochiziqli
tafakkur, ijodning attraktor holati, ijodiy faoliyatdagi bifurkatsion o‘zgarish
hamda fluktuatsion ta’sirlar masalasi ham e’tibordan chetda qolgan. Shu nuqtai
nazardan, ilmiy tadqiqotning mazkur jihatlariga e’tibor berish uning haligacha
ochilmagan qirralarini izlab topishga yordam beradi. Buning uchun avvalo ilmiy
tadqiqotga daxldor har bir tadqiqotlardagi qo‘llanilgan usul, vosita, texnika va
texnologiyalarni o‘rinli birlashtirish, fanlararo uzviy uyg‘un tadqiqotlarni to‘g‘ri
yo‘lga qo‘yish lozim.
Ilmiy tadqiqotning manbai bo‘lgan yangi nazariy bilimlar va texnologiyalar
o‘zaro muvofiqlashgan holda ilmiy-metodologik tizimni yuzaga keltiradi. Shu
ma’noda, har qanday ijodiy muhitda yangi bilimga ega bo‘lish darajasi cheklangan
bo‘lsa, uning faolligi past darajaga tushib qolishini ta’kidlab o‘tishni lozim deb
topdik. Bunday ilmiy sayozlashish ilmiy faoliyatdagi dogmalashuvni yoki
bo‘rttirilgan ilmiy fundamentalizmni shakllantirish mumkin, ya’ni eski ilmiy
andazalarga, me’yorlarga moslashib undan chiqib ketolmaslik haqiqatni bilishdagi
konkret dalil va voqelikni aniqlashga to‘sqinlik qiladi. Ilmiy ijodda ushbu yo‘l
bilan nafaqat aniq bir ilmiy maqsad to‘g‘ri tanlab olinadi, balki unga yetishish
uchun bir-biriga adekvat bilimlar ham inkor qilinadi. Oqibatda esa, yangi
bilimlarga emas, balki eskilik sarqitlariga suyanib qolish holatlari ko‘p
uchraydigan bo‘lib qoladi. Shuning uchun ham bunday muammoli holatlarning
oldini olishda noan’anaviy yondashuvlardan samarali foydalanish dolzarb
hisoblanadi.
V.A.Lektorskiy ilmiy-tadqiqot faoliyati masalasining klassik va noklassik
epistemologiya doirasida tahlil qilib, inson bilimining o‘sib borishi ko‘proq uning
ijodiy faoliyatda qo‘lga kiritgan yangiliklarga bog‘liq ekanligini asoslab beradi8.
Biroq bu faoliyatda faqat yangi g‘oyalar emas, balki ularning vorisiylik tamoyiliga
mos keladiganlari ham e’tiborga olinishi kerak. Bu esa ijodiy izlanishlardagi
pragmatik kamchiliklarni bartaraf etishda muhim ahamiyat kasb etadi.
A.N.Kiryushin ham ijodiy faoliyat masalasining kognitiv-evolyusion tahliliga
8 Лекторский Д.А. Субъект. Объект. Познание. – М.: Наука, 1980. -280 с.
e’tibor qaratib, u ko‘proq amaliy xarakter kasb etadigan ijodiy omillarning
bosqichma-bosqich o‘zgarishiga bog‘liq ekanligini ta’kidlaydi9.
Ilmiy-tadqiqot faoliyatini to‘g‘ri va samarali yo‘lga qo‘yishda insonning
yuqori saviyasi tadqiqot jarayonida tez qaror chiqara olishi, bir vaziyatdan
ikkinchisiga tez ko‘nika olishida namoyon bo‘ladi. Shuning uchun ilm-fan, siyosat,
iqtisodiyot, ijtimoiy-madaniy hayotda ilmiy-ijodiy faoliyat ahamiyatining oshib
borishi insonning ilmiy salohiyat darajasini yorqinroq aks ettiradi. Bu esa
insonning ijodiy fikrlash darajasi, ruhiy zo‘riqishlardan ozod bo‘lishiga olib keladi.
Ma’lumki, XX asrda ilmiy-ijodiy faoliyatning yangi yo‘nalishlari vujudga keldi.
Ularning umumiyligi bir tomondan, antropologik xususiyatida; ikkinchi tomondan
– ba’zi hollarda ilmiy bo‘lmagan qarashlar namoyon bo‘ladi.
Ilmiy tadqiqotda qarama-qarshi bo‘lmagan me’yoriy tizimlar yoki ularning
qismlari doirasida farqlanadigan intellektual faoliyatning shakllari muhim rol
o‘ynaydi va tizimning ijodiy rivojida turli ahamiyat kasb etadi, bundan tashqi
me’yoriy faoliyatning ijodiy xarakteri umuman muammoli bo‘lib qoladi. Ilmiy
tadqiqotga xos me’yoriy faoliyatning ijodiy xarakteri ko‘rilayotgan holatda shubha
uyg‘otmaydi, chunki bunda moddiylikning me’yoriy innovatsiyalari hosil bo‘ladi,
ya’ni me’yor tadqiqot jarayonida, ilmiy-tadqiqot jarayonida yangi konseptual
elementlar yoki yangi ijodiy tizimlarni ishlab chiqishiga turtki bo‘ladi. Shakllangan
yangi ilmiy g‘oya yoki nazariya doirasida umumiy holda faqat me’yoriy faoliyat
har doim ijodiy xarakter kasb etadi. Darhaqiqat, reallikda istalgan me’yoriy
faoliyat bir vaqtda ham konstruktiv, ham destruktiv bo‘lishi ham mumkin.
Destruktivlik ilmiy-ijodiy faoliyat universallik va yaxlitlikni ta’minlaydi,
shuningdek, ijobiy faoliyatning muqobillariga nisbatan negativ tanqidiy
yondashuvni shakllantiradi. Ilmiy-ijodiy faoliyatning me’yori nostandart ijodiy
xatti-harakat bilan shakllanadi.
Ilmiy-tadqiqotning o‘z-o‘zini tashkillashtiruvchi intellektual tizim sifatida
namoyon bo‘lishida insonning bilim darajalari va ijodiy tafakkuri ham
9 Кирюшин А.Н. Феномен свободы и проблема его концептуализации // Вестник ТГУ. Тамбов: Изд-во ТГУ им
Г.Р. Державина, 2004, Выпуск 2 – с. 74-76.
metodologik ahamiyat kasb etadi. Darhaqiqat, intellektning ma’naviy va moddiy
bo‘linishi natijasida ilmiy va kundalik sivilizatsiya ufqida bilim shakllandi. Tan
olish kerakki, zamonaviy dunyodagi ijodiy yangiliklar ijodkorlarning og‘ir
mehnatlari tufayli amalga oshirilmoqda. Lekin ijtimoiy qatlamlarning bo‘linishida
ilmiy tafakkur shakli unga mos ilmiy bo‘lmagan bilim darajasi va tajribalarga ham
tayaniladi. Shu ma’noda, ilmiy va kundalik bilim orasiga «xitoy devori»ni
qo‘ymaslik kerak. Binobarin, mubolag‘a qilib aytadigan bo‘lsak, xatto fil
suyagidan qilingan minorada yashiringan olim ham vaqti-vaqti bilan kundalik
bilim hukmron bo‘lgan yerga tushib turishi kerak. Bundan ko‘rinadiki, olimning
ongida bilimning ikki darajasi mavjud bo‘ladi. Bu bilimlar o‘z navbatida ilmiy-
ijodiy faoliyatga u yoki bu darajada o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
Olim ongida kundalik va ilmiy bilim o‘rtasidagi aloqalar faqat salbiy ta’sir
emas, balki ijobiy ta’sir ham ko‘rsatadi. Ijodiy faoliyat olib boruvchi sub’ekt
ma’lum bosqichda bu muammoni hal etishga muhtoj deyish mumkin, faqat
psixologik mezonda bu jarayon boshqacharoq namoyon bo‘ladi. Ijodiy jarayonning
lahzasi har bir ijodkor insoniyatning kosmosga, noosferaga aloqadorligini ham his
etadi.
Bilimning
quyi
darajasi
uchun
tizimlashmaganlik,
xaotiklik,
refleksiyalanmaslik, qandaydir bolalarcha o‘ynoqilik va jasorat, xos bo‘lsa-da, ular
ba’zan tizimlashgan, mantiqiy asoslangan bilim shakllanishiga muayyan darajada
ta’sir qiladi.
5.3.Kashfiyot, ixtiro tushunchalarining innovatsion xarakteri.
“Kashfiyot”, “ixtiro” tushunchalari innovatsiya bilan chambarchas bog‘liqdir.
Bunday bog‘liqlikning asosi sifatida ushbu tushunchalar qatori uchun muhim
bo‘lgan “yangi” va “ijod” tushunchalari chiqadi. Ushbu tushunchalar bilan birga
qayd etiladigan barcha hodisalar u yoki bu darajada ijod mahsuli hisoblanadi. Zero,
ular kreativ jarayonda yaratiladi, shakllanadi hamda ularning ajralmas tavsifi
yangilik sanaladi.
Tabiiy ravishda, kashfiyot, ixtiro, innovatsiya bir turdagi hodisalardir. Biroq
ularning birinchisida individual-shaxsiy jihat, oxirgisida esa ijtimoiy-madaniy
jihat hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. K.Fayndley va Ch.Lamsdenlar kashfiyot va
innovatsiyaning tabiati haqida so‘z yuritib, shunday yozadilar: “Biz avval boshdan
kashfiyot mezonlariga cheklovlar qo‘ymaymiz. Biroq u yangilik talablariga javob
berishi va tanlovning sotsiomadaniy o‘lchoviga muvofiq bo‘lishi zarur”10.
Bundan tashqari, ushbu mutaxassislar fikrlarida davom etgan holda:
“Innovatsiya – jamiyat tomonidan muayyan darajada tan olingan har qanday
kashfiyotdir. Kashfiyotni innovatsiya sifatida baholash uchun, uni translyatsiya
qilish imkoni mavjud bo‘lishi zarur”11, - deb yozadilar. Shunday qilib, kashfiyot-
innovatsiya juftligida kashfiyot individual-shaxsiy darajada mutloqlikka yaqin
bo‘lgan yuqori yangilik bosqichida amalga oshadigan kreativ jarayon mahsuli
sifatida, innovatsiya esa, sotsiomadaniy darajada mutlaqlikka yaqin bo‘lmasa-da,
muayyan yangilik bilan amalga oshadigan kreativ jarayon mahsuli tarzida
namoyon bo‘ladi.
Ushbu hodisalar o‘zaro aloqador va o‘zaro ta’sirda bo‘lsa-da, har qanday
kashfiyot ham innovatsiya bo‘la olmaydi. Ye.N.Knyazevaning ta’kidlashicha, ko‘p
hollarda kashfiyot o‘zi uchun yangilik sifatida qoladi yoki cheklangan translyatsiya
doirasiga ega bo‘ladi va kelgusi izlanishlar uchun zarur bo‘lgan lokal muhitnigina
o‘zgartiradi12. Biroq har qanday innovatsiya ham yangi kashfiyot bo‘lavermaydi.
Masalan, avval mavjud narsa, hodisalarning takomillashgan modifikatsiyasini
yaratish bunga misoldir. I.T.Balabanov kashfiyot va innovatsiyani qiyosiy tahlil
qilgan holda, ularning o‘zaro farqlarini quyidagicha tavsiflaydi:
– “Kashfiyot, shuningdek, ixtiro ham qoida tariqasida fundamental darajada
amalga oshiriladi. Innovatsiya esa, texnologik (amaliy) tartibda yaratiladi.
10 Findlay C.S., Lumsden Ch.J. The Creative Mind. Towards an Evolutionary Theory of Discovery and Innovation //
J. of Social and Biological Structures. 1988.Vol. 11. P. 10.
11 Findlay C.S., Lumsden Ch.J. The Creative Mind. Towards an Evolutionary Theory of Discovery and Innovation //
J. of Social and Biological Structures. 1988.Vol. 11. P. 10.
12 Князева Е. Н. От открытия к инновации: синергетический взгляд на судьбы научных открытий//
Эволюция, культура, познание. М., 1996. С. 77.
– Kashfiyot yakka ixtirochi tomonidan qilinishi mumkin. Innovatsiya esa, jamoa
(laboratoriyalar, institut bo‘limlari) tomonidan ishlab chiqiladi va innovatsion
loyiha sifatida amaliyotga joriy etiladi.
– Kashfiyotdan foyda olish maqsadi ko‘zlanmaydi. Innovatsiya esa, doimo
sezilarli darajadagi foyda olish, xususan, katta pul mablag‘lariga ega bo‘lish,
texnika va texnologiyaga qandaydir yangilikni joriy etgan holda mehnat
samaradorligini oshirish, ishlab chiqarish tan narxini pasaytirishga yo‘nalgan
bo‘ladi.
– Kashfiyot tasodifan sodir bo‘lishi mumkin, innovatsiya esa, doimo izlanish
natijasi bo‘lib, uni qo‘qqisdan ishlab chiqib bo‘lmaydi. Innovatsiya aniq maqsad
va texnik-iqtisodiy asoslarni taqozo etadi”13.
Ixtiro, kashfiyot va innovatsiya o‘rtasidagi o‘ziga xos “oraliq” holatidir. Agarda,
kashfiyot tabiatdagi avval ma’lum bo‘lmagan hodisalarni aniqlash, innovatsiya
bozor talablariga muvofiq bo‘lgan ijodiy faoliyat mahsuli bo‘lsa, ixtiro esa, inson
yaratuvchanlik faoliyatining turli texnik-texnologik mahsulotlarini ifoda etadi.
Mazkur tushuncha “kashfiyot” tushunchasi bilan o‘zaro munosabatda amaliy
xarakter, “innovatsiya” tushunchasi bilan esa, aksincha, ilmiy-tadqiqot xarakteriga
ega bo‘ladi. G. A. Krayuxin va L. F. Shaybakovalar bu borada shunday yozadilar:
“ kashfiyot tushunchasi ilmiy-tadqiqot faoliyati bilan uzviy bog‘liq, innovatsiya
tushunchasi esa ilmiy tadqiqotlar natijalarini amalda qo‘llash bosqichida paydo
bo‘ladi. Bu esa maxsulotlar va ishlab chiqarish jarayonlarining o‘zidagi
o‘zgarishlar bilan belgilanadi”14.
Ilmiy-ijodiy faoliyatning samarali mahsuli kashfiyotdir. Ilmiy izlanish jarayonida
moddiy dunyoning ilgari noma’lum bo‘lgan ob’ektiv qonuniyat, xossa va
hodisalarni ochishga kashfiyot deyiladi. Shuning uchun ham A.T.Shumilin “Ilmiy
ijod bu kashfiyot va ixtiro qilishdan iborat murakkab jarayondir”15,-deb yozadi.
Darhaqiqat, kashfiyot deganda borliqdagi haligacha noma’lum bo‘lgan narsani
13 Балабанов И. Т. Инновационный менеджмент. – СПб.: Питер, 2000 – С.12.
14 Краюхин Г.А., Шайбакова Л.Ф. Инновации, инновационные процессы и методы их стимулирования:
сущность и содержание. - СПб., 1995 - С. 12.
15 Қаранг: Шумилин А.Т. Проблемы теории творчества: Моногр. – М.: Высш. шк., 1989. – 143 с.
sub’ekt tomonidan bilishga aytiladi. Ayni shu ma’noda, ijodiy izlanish jarayonida
muayyan kashfiyotlar yuz beradi. Ularning orasida eng muhimi ilmiy kashfiyotdir.
Mazkur ilmiy-ijodiy faoliyatning namoyon bo‘lishini o‘rganuvchi soha evristika
deb ataladi. Darhaqiqat, ilmiy-ijodiy faoliyat asosida tadqiqotchi muayyan
kashfiyot ochishi mumkin. Agar topilgan yangi g‘oya muallif tomonidan ilmiy
asoslab berilsa, u kashfiyotga aylanadi.
Kashfiyot ilmiy faoliyatning eng yuqori darajadagi namoyon bo‘lish shaklidir.
Shu nuqtai nazardan qaraganda, kashfiyot o‘z ob’ektlari uch xil shaklda namoyon
bo‘ladi. Bularning birinchisi qurilma bo‘yicha kashfiyotlar bo‘lib, unga ma’lum
konstruksiya vositalari, qurilmalarning uzel va detallari, ularning joylashishi va
o‘lchamlariga tegishli yangiliklar kiradi. Ikkinchisi esa usul bo‘yicha kashfiyotlar
bo‘lib, unga texnologik jarayonlar, vositalar, yechimlar va parametrlar taalluqlidir.
Uchinchisi esa ishlab chiqarishga qo‘llash bo‘yicha kashfiyotlar bo‘lib, unga
ma’lum bir predmetni boshqa joyda boshqa maqsadda ishlatish bo‘yicha takliflar
kiradi.
Ilmiy tadqiqot faoliyatida “yaratish”, “kashfiyot” va “ixtiro” kabilar muhim
metodologik ahamiyat kasb etadi. Bunda yaratish ijodiy sub’ekt tomonidan ijod
natijasini vujudga keltirishni anglatadi. Ixtiro – sub’ekt tomonidan narsa, hodisa,
jarayonlarning ob’ektiv holatiga o‘ziga xos tarzda sezilarli o‘zgartirishlar
kiritishdir. Nazariya yaratish uchun tajriba asosida qo‘lga kiritilgan dalilarni
shunchaki jamlashning o‘zi kamlik qiladi. Buning uchun har doim muammoning
mohiyatiga qaratilgan ixtirochilik layoqati zarur bo‘ladi. Aksariyat ixtirolar sanoat
ishlab chiqarishi yoki kundalik maishiy turmush talablaridan kelib chiqqan holda
yaratiladi. Ayni shu ma’noda odamlar ehtiyojini qanoatlantirishning imkon qadar
tejamkor yo‘llarini topgan insonni ixtirochi deb atash mumkin. Kashfiyot esa-
kashfiyotchidan mustaqil ravishda mavjud bo‘lgan narsa, hodisaning sub’ekt
tomonidan anglab yetilishidir.
Ilmiy- tadqiqot jarayonida kashfiyotni ochish bu bajarilgan ilmiy ishning
ichida eng taraqqiy etgan, o‘zida yangilikni saqlagan, ijobiy tomonlarga ega
bo‘lgan va boshqalardan jiddiy farq qilgan unsurni ajratish demakdir. Ilmiy
tadqiqot jarayonida odatda kashfiyot ilmiy ishning ichida berkinib yotadi, muallif
uni ocha bilishi kerak bo‘ladi. Kashfiyotni ochish berilgan ob’ektlar guruhidagi
umumiy, foydali va yangi tomonlarni topish va uning boshqa kashfiyotlardan
farqini aniqlab, ijobiy tomonlarini ko‘rsatib berish ilmiy-ijodiy faoliyatning
negizini tashkil qiladi.
I.Saifnazarov, G.V.Nikitchenko va B.U.Qosimovlarning fikricha, “Ilmiy
kashfiyot ilmiy ijodning muhim jihati bo‘lib, u ilmiy tadqiqot ob’ekti haqida yangi
sifatli axborot olish, yangi qonunlar, gipotezalar va nazariyalarni aniqlash, fanning
yangi sohalari haqida ma’lumotlar olishda namoyon bo‘ladi”16. O‘zlarining mazkur
yondashuvlari orqali mualliflar ilmiy kashfiyotni ijodning fandagi oliy ifodasi
ekanligiga alohida e’tibor qaratadilar. Shu nuqtai nazardan, har qanday ilmiy yutuq
yoki kashfiyot nafaqat muayyan predmet mazmuniga, balki metodologik jihatga
ham egadir. Ilmiy-ijodiy faoliyatda qiziqarli va muhim dalillarning yangi
manbalarini topish, kashf etish – olim ijodiy tafakkurining yorqin ko‘rinishi bo‘lib,
ilmiy kashfiyot uning cho‘qqisini tashkil etadi.
Fanning ko‘p asrlik tarixi kashfiyotlar bilan uzviylikka ega. Ilmiy kashfiyotlar
olimlarning dalillarni tizimga solish va tasniflash borasidagi fidokorona mehnati
natijasida yuzaga keladi. Darhaqiqat, “Olimlik og‘ir mehnat natijasidir. ...olloh
bergan ijodkorlik... bir foiz bo‘lsa, qolgan to‘qson to‘qqiz foizi ijod va mashaqqatli
mehnat natijasida amalga oshadi. Olimlik xislati kechayu-kunduz o‘ylovlar natijasi.
Olimlik bu sinchkovliklar oqibati”17. Ilmiy kashfiyot sari yo‘l muammoli vaziyatni
aniqlashdan boshlanadi, uni ta’riflashdan o‘tadi va bu vaziyatning yechimini topish
bilan yakunlanadi. Ilmiy-ijodiy faoliyat, biron-bir kashfiyot amalda qo‘llanilishi
natijasida, ilmiy bilishning tegishli sohasi jadal sur’atlarda rivojlana boshlashini,
texnikaning rivojlanishi fanda inqilob yasashini ko‘rsatadi. Bunday inqiloblarning
eng kattasi XIX asrga to‘g‘ri keladi. Shuning uchun ham P.Sorokin “Faqat birgina
XIX asrdagi kashfiyot va yangiliklarning o‘zi oldingi asrlardagi kashfiyotlarning
16 Қаранг: Саифназаров И., Никитченко Г.В., Қосимов Б.У. Илмий ижод методологияси. Ўқув қўлланмаси –
Тошкент: Янги аср авлоди, 2004.
17 Давронов З. Баркамолликка даъват мактублари. – Тошкент: Iqtisod-moliya, 2011 – Б.116.
hammasini jamlagandan ham ko‘pdir”18, - deb yozadi. Xususan, bu asrda 8527 ta
kashfiyot amalga oshirilgan19. Shu o‘rinda internet so‘rovnoma natijasini taqdim
etish mumkin.
Dunyoning eng mashhur kashfiyotlari quyidagilar:
1. 1869 yilda Dmitriy Ivanovich Mendeleev tomonidan kashf qilingan
“Kimyoviy elementlarning davriy sistemasi” ( bu g‘oya uning tushiga kirgan).
2. Eramizdan avvalgi 1550 yilda temirni eritish texnologiyasi;
3. Tranzistor (1948 yilda amerikalik olimlar Uilyam Shokli, Dj.Bardin va
Uolter Brattey tomonidan kashf qilingan);
4. Shisha (eramizdan avvalgi 2200 yilda markaziy O‘rta yer dengizi
bo‘ylarida kashf qilingan);
5. Mikroskop (XYII asr gollandiyalik tabiatshunos olim Antoni van
Levenguk tomonilan kashf qilingan; lupa bilan kifoyalanmasdan u bitni o‘rganish
uchun uskuna yaratadi va so‘ng suvni o‘rganib dahshatga tushadi, va bir umr
choy va vino ichgan);
6. Sementning kashf qilinishi va undan XVIII asrda qurilish ishlarida
foydalanish boshlanishi inqilobiy hodisa bo‘lgan.
7. Po‘lat eramizdan avvalgi 300 yil ilgari Hindistonda kashf
qilingan(po‘lat pushkalar, o‘q yoy).
8. Mis ishlab chiqarish - eramizdan avvalgi 3 ming yil ilgari kashf
qilingan. (Dastlab u mis konlarini topish orqali, so‘ngra 5 ming yil ilgari Kichik
Osiyoda uni minerallardan olishni o‘rgangan.
9. Rentgen nurlarining kristallar bilan difraksiyasi (1912 yilda Maks fon
Laue tomonidan kashf qilingan va bu yadro fizikasining rivojlanishidagi muhim
qadam bo‘ldi);
10. Po‘lat va cho‘yan eritish uchun mo‘ljallangan konventor XIX asrda
ingliz muxandisi Genri Bessemer (1813-1898) tomonidan kashf qilingan.
18 Сорокин П. А. Человек. Цивилизация. Общество. Мыслители XX века. Общ. ред. Согомонова А. Ю. Пер. с
англ. – М.: Политиздат, 1992. - 542с..
19 Сорокин П. А. Человек. Цивилизация. Общество. Мыслители XX века. Общ. ред. Согомонова А. Ю. Пер. с
англ. – М.: Политиздат, 1992. – 542 с.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, ilmiy kashfiyot paytida va yangi bilimlar
olishda emotsiyalarning roli kattadir. Chunki olimlar o‘z ilmiy-ijodiy izlanishlari
haqida bahs yuritgan paytda yangi topgan dalillari haqida hayajon bilan mulohaza
qiladi, suyunadi, hayratlanadi, qo‘rqadi, eziladi, iztirob chekadi va mungli holatga
tushadi , boshqalarga himmat ko‘rsatadi yoki xunob bo‘ladi, loqayd bo‘ladi20.
Yaxshi yoki yomon kayfiyatda bo‘ladi, ijod «to‘lg‘oqlari» bilan qiynaladi. Bu va
bunga o‘xshagan boshqa baholash, qadrlash holatlari ilmiy faoliyatning konkret
tarkibini aks ettiradi. Bulardan ma’lum bo‘ladiki, ilmiy-ijodiy faoliyatning
namoyon bo‘lish shakllari o‘z mazmun-mohiyati, maqsadi va vazifasiga ko‘ra
farqlanadi.
Ixtiro muayyan kashfiyot doirasida sodir bo‘lib innovatsiya darajasigacha o‘sib
chiqishi mumkin. “Innovatsiya” tushunchasining mazmunini yanada teranroq
anglash uchun uni “o‘zgarish” tushunchasi bilan ham qiyosiy tahlil qilish
maqsadga muvofiq. Shu o‘rinda, Y.Shumpeter tomonidan innovatsiyaning
mazmunini o‘zgarishlar orqali aniqlash an’anasi joriy etilgani va zamonaviy ilmiy
adabiyotlarda bunday talqin tez-tez uchrab turishini ta’kidlash joiz.
Xususan,
innovatsion
muammoning
mashhur
tadqiqotchisi
La
Perre
innovatsiyani dastlabki holatning yangi holatga o‘tishi vositasida xo‘jalik
organizmi ichki strukturasidagi har qanday o‘zgarish sifatida talqin etgan21.
Innovatsiyaning turli ta’riflarining tahliliga tayangan holda S.D.Ilenkova
“innovatsiyaning o‘ziga xos mazmunini hamda innovatsion faoliyatning asosiy
funksiyasini o‘zgarishlar tashkil etadi”22, - deb yozadi.
Bu yerda biz innovatsiyaning o‘zgarishlar bilan bog‘liqligi to‘g‘risidagi ta’rifning
unchalik to‘g‘ri emasligi pozitsiyasini qo‘llab-quvvatlaymiz. Zero, agarda
innovatsiya faqat sifat jihatdan ijobiy, boshqariladigan, ongli, mahsulli o‘zgarishlar
ma’nosida talqin etilsa, u holda “o‘zgarish” tushunchasi shu turda bo‘lgan yanada
kengroq spektrdagi hodisalarni anglatishi mumkin. Ularni ham biz o‘zgarishlar deb
20 Кудрявцева В.Т. Формирование творческих способностей человека: проблемы методологии //
Современные проблемы теории творчества. - М., 1992. - С. 41-55.
21 Қаранг: La Pierre R. T. Social Change – New York, 1965.
22 Инновационный менеджмент/ С. Д. Ильенкова, Л. М. Голхберг, С. Ю. Ягудин и др.; Под ред. С. Д.
Ильенковой – М.: Банки и биржи, Юнити, 1997 – С. 7.
