ILMIY-TADQIQOTDA INNOVATSIYA VA NOVATSIYALAR Reja: 5.1.Innovatsiya tushunchasi va uning tahlili 5.2.Novatsiyalarning o‘ziga xos xususiyatlari 5.3.Kashfiyot, ixtiro tushunchalarining innovatsion xarakteri 5.1.Innovatsiya tushunchasi va uning tahlili. «Innovatsiya» so‘zi ingliz tilidan kelib chiqqan, uning tarjimasi yangilanish, o‘zgartirish, yangilik kiritish degan ma’noni bildiradi. Innovatsiya fenomeni o‘zining evristik asosiga ko‘ra, birinchidan, yangilikka yo‘nalgan, ya’ni madaniyat yangiliklarini ochishga qaratiladi, ikkinchidan, u ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida madaniyatning bugungi kunini ham aks ettiradi. Innovatsiya sub’ektning kreativ- nazariy va predmetli amaliy faoliyatining mahsuli sifatida ham talqin etiladi. I.T.Balabanov ta’kidlashicha, “Innovatsiya – yangi texnika yoki texnologiya, mehnat ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish va boshqaruv, shuningdek, nazorat, hisob-kitob, rejalashtirish uslublari, tahlil va boshqalarni tashkil etishning yangi shakllariga mablag‘ kiritish orqali erishilgan moddiylashgan natijadir”1. Zamonaviy adabiyotlarda innovatsiya jarayonining uch komponenti mavjud. Bulardan birinchisi, sub’ektli, kreativ (ijod), amaliy (mehnat) komponentlar alohida o‘rganiladi. Jumladan, ma’lum bo‘ladiki, hozirgi kunda ijod madaniyatida mehnatning ahamiyati ortib, u kreativ xarakter kasb etmoqda, yangilikni ob’ektivlashning ijtimoiy madaniy modeli sifatida innovatsiya namoyon bo‘lmoqda. Chunki zamonaviy ijtimoiy-madaniy ijodning o‘ziga xosligi kommunikativ innovatsiyalar bilan belgilanadi. Uning madaniyatda keng 1 Балабанов И.Т. Инновационный менеджмент – СПб: Питер, 2000 – С. 11. qo‘llanilishi esa ijtimoiy-madaniy tizimning virtuallashuvi va globallashuviga olib keladi. Bugun innovatsiya texnikaviy –iqtisodiy chegaralardan o‘tib madaniyatning turli jabhalarida ham keng qo‘llanilmoqda. Bu holat ilmiy-ijodiy faoliyat mahsuli bo‘lgan fanda ham yorqin namoyon bo‘lmoqda. Hozirda innovatsiyaga ilmiy-tadqiqot faoliyatining bosh manbai sifatida qaralmoqda. Ma’lumki, innovatsiya murakkab ijtimoiy-madaniy fenomen. Innovatsiya ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida madaniyatning barcha tendensiyalarini o‘zida mujassamlashtiradi. Shuningdek, innovatsiya yangilikka yo‘naltirilgan fenomen sifatida o‘zi bilan madaniyat kelajagini belgilab beradigan evristik g‘oyalarga asoslanadi. Ilmiy-tadqiqot faoliyatidagi innovatsiyalarga maxsus to‘xtaladigan bo‘lsak, ularsiz ilmiy tadqiqotlarni tasavvur qilish mumkin emas, chunki ular takrorlanmaydigan hodisalar sifatida namoyon bo‘ladi. Shu ma’noda, ularning sabablari yetarli darajada aniqlanmagan bo‘lib, biror nima uchun emas, har doim ham emas, katta qismi bo‘yicha ham emas, biror qonun bo‘yicha ham emas, faqatgina ularning evristik xususiyatidan kelib chiqib baholash mumkin. Shuning uchun ham U.Uevell: “Oldingi haqiqatlar quvilmaydi, rad qilinmaydi, balki kengaytiriladi va har bir fan tarixi – haqiqatdan novatsion xarakterga egadir”2, deb yozadi. Biroq Dyugel taxminicha, fan bo‘sh joyda paydo bo‘lmagan ko‘p hollarda yangi ilmiy g‘oya, albatta, o‘z manbasiga ega bo‘lgan, ya’ni fandagi har bir yuksalish undagi an’anaviy ilmiy g‘oyalar bilan bir qatorda yangidan yangi innovatsiyalar va novatsiyalar asosida bosqichma-bosqich amalga oshirilgan. Umuman olganda, innovatsiya bilan ilmiy-ijodiy faoliyat asosida qo‘lga kiritilgan yutuqlarni biroz o‘zgartirish mumkin. Ammo ularni mutlaqo rad qilib ham bo‘lmaydi, ya’ni turli doiradagi innovatsiya va novatsiyalar asosida yangi gipotezalar paydo bo‘ladi. Ammo biz fan rivojida sekin va ketma-ket o‘zgarishlar bo‘lganligini ham inkor qilolmaymiz. Darhaqiqat, ko‘pgina fan yutuqlari ulardan oldin mavjud bo‘lgan nazariya yoki gipotezalarga tayanmagan. Bu jarayon ayniqsa “vaqtidan ilgari” paydo bo‘lgan ilmiy kashfiyotlarga taalluqlidir. 2 Уэвелл У. История индуктивных наук. –СПб., 1867-1869. Т. 1-3. – 48 с. Innovatsiya ilmiy-tadqiqot faoliyatining mavjud shakl va usullarini yangilashga, ularni amalga oshirish uchun yangi maqsad va vositalar yaratishga qaratilgan paradigmal faoliyatdir. U olimning butun salohiyati rivojlanishi, har qanday, hatto kutilmagan holatlarga ham tayyor turishi, yangi vaziyatlarga tez moslasha olishi uchun ham muhim shart-sharoit yaratib beradi3. Ilmiy-tadqiqot faoliyati to‘g‘risidagi zamonaviy qarashlarda ko‘proq uning innovatsion komponentlariga alohida e’tibor berilmoqda. Shuning uchun ham hozirda ijodiy faoliyat deganda, insonning yangi moddiy va ma’naviy qadriyatlar yaratishga qaratilgan va ijtimoiy ahamiyatga yo‘naltirilgan innovatsion faoliyat usuli tushunilmoqda. Ayni shu ma’noda, ijodning maxsus shakli bo‘lgan ilmiy ijod ham o‘ziga xos innovatsion xarakterga ega. Uning asosiy vazifasi esa hodisalarning real imkoniyatlari va predmetlariga yangilik kiritish orqali namoyon bo‘ladi. Hozirgi davrda respublikamizda ilmiy-tadqiqot faoliyatining rivojlanish holati va undagi strukturaviy o‘zgarishlar innovatsion faoliyat bilan chambarchas bog‘liq. Ayniqsa, fanning ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalariga yangilik kiritishda innovatsiyalarning o‘rni beqiyos hisoblanadi. Bu har yil o‘tkazilayotgan innovatsion g‘oya va texnologiyalar yarmarkasida ishtirok etayotgan ishlanmalar taqdimotida o‘z ifodasini topmoqda. Shu boisdan ham mamlakatimizda fan, texnika taraqqiyotini ta’minlash maqsadida innovatsion muhitni shakllantirish hamda doimiy ravishda evristik faoliyatni rag‘batlantirib borish muhimdir. Innovatsiya deb yangi ilmiy texnik yutuqlardan samarali foydalanishga aytiladi. Bu holatni ilmiy-ijodiy faoliyatdagi muhitga muvofiqlashtirish, uning samarasini oshirish respublikamizdagi fan imkoniyatlaridan to‘liq foydalanishga katta yordam beradi. Bu jarayonda asosiy e’tibor yosh avlodning eng ratsional faoliyatiga qaratiladi. Chunki innovatsion g‘oyalar jamiyat taraqqiyoti uchun juda kuchli samara beradi. Bunday g‘oyalarni rivojlantirishda novatorlikning o‘rni katta. Chunki aynan novatorlik asosida ilmiy-ijodiy faoliyat olib borishning yangi tipik ko‘rinishini shakllantirish mumkin. Bu holat yangi g‘oya, nazariya yoki 3 Крючкова С.Е. Инновации и их роль в современном мире (Глава в коллективной монографии: “Синергетика - нелинейность - глобализм”. - –М.: Изд-во МГТУ “Станкин”, 2007. paradigmada biror xil yangilik ustuvor bo‘lganda sodir bo‘ladi. O‘z ilmiy yangiliklari asosida novator shu paytgacha mavjud bo‘lgan nazariyalarni tubdan o‘zgartirib yuboradi va asosiy vazifasi esa bunday yangi g‘oyalarni amaliy hayotga tatbiq etishdan iborat bo‘ladi. Bunda, u eng avvalo, o‘z ixtirolari yoki yangi g‘oyalarini amalga oshirish uchun barcha to‘siqlarni yengib o‘tishga harakat qiladi. Ikkinchidan, o‘zi fanga olib kirgan yangiliklardan boshqa olimlar ham foydalanishlari uchun imkon yaratadi. Uchinchidan, samarasiz ilmiy g‘oyalardan voz kechishga undaydi. To‘rtinchidan, innovatsion g‘oyalar va shu kungacha mavjud bo‘lgan konstruktiv g‘oyalar bilan mutanosib rivojlanishi mumkinligiga undaydi. Dastlab, adabiyotlarda innovatsiya iqtisodiy tadqiqotlar tizimida o‘rganilgan. Vaqt o‘tishi bilan innovatsion o‘zgarishlar jamiyat hayoti faoliyatining hamma sohalarida sifat ko‘rsatkichlarini baholashda qo‘llaniladi. Shu bois bu innovatsiyalar faqatgina iqtisodiyotda qo‘llanilishi haqidagi fikr noto‘g‘ri ekanligi asoslandi. Ilmiy-tadqiqot faoliyatida innovatsiyalarning joriy qilinishi zamonaviy yutuqlardan foydalanishga keng imkoniyat yaratadi. Ilmiy-tadqiqot faoliyatiga innovatsion yondashuv yangi kashfiyotlar mazmuni, tarkibi va tasnifini tekshirish, natijalarini tahlil qilish imkonini beradi. Innovatsion asosga ega bo‘lgan ilmiy-tadqiqot faoliyatda olim o‘zi tadqiq etayotgan ob’ektning mikrostrukturasini o‘rganib olish bilan bir qatorda unga yangilik kiritish bilan mashg‘ul bo‘ladi. Bu holatda yangilik yaratilishi uning ijro etilishi bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. Mazkur jarayon fanda ilmiy-ijodiy faoliyatdagi “Yangilik bosqichi” deb ataladi. Evristik asosga ega bo‘lgan ilmiy-tadqiqot faoliyatida biron-bir yangi g‘oyaning kashf etilishi vaqti alohida ahamiyat kasb etadi. Bu jarayonda g‘oyalar mustahkamlanib boradi. Natijada esa, bu yangi g‘oyalarning tarqalishi tezlashib, ularning yangi sohalarga diffuziyalanib (qo‘shilib) ketish hodisasi yuz beradi. “Bunday faoliyatning eng e’tiborli jihati shundan iboratki, unda yangi samarali g‘oya yoki paradigmalarning paydo bo‘lishi yoki uning yanada yangi samarasiga o‘rin almashishi bilan yakunlanadi”4. 5.2.Novatsiyalarning o‘ziga xos xususiyatlari. Ilmiy-ijodiy faoliyatga xos bo‘lgan novatsiyalar nazariy va empirik jihatdan yangicha sifatli holatga o‘tish, eskirib qolgan qoida, vaziyat va ahamiyatlarni qayta ko‘rib chiqish bilan bog‘liq. Novatsiya ilmiy-tadqiqot faoliyati asosida to‘plangan tajriba va yangiliklarning dinamik birligini saqlagan holda, insoniyat hayotining turli sohalariga oid yangiliklarni maqsadli yo‘naltirishga xizmat qiladi. Shuningdek, u vorisiylik tamoyiliga rioya qilgan holda erkin tarzda yangi nazariyalarni yaratishda ham metodologik ahamiyat kasb etadi5. Demak, nazariy va empirik yangiliklar yig‘indisi ilmiy-ijodiy faoliyatdagi innovatsiya va novatsiyalarning yaxlitligini tashkil etadi. Yangilik kiritish ichki mantiq va yo‘nalishlarga ega bo‘lib, u yangi g‘oya (fikrni) paydo bo‘lishidan undan foydalana boshlanishigacha bo‘lgan jarayon ham ilmiy-ijodiy faoliyat mantig‘ini belgilab beradi. Shu tariqa ilmiy-ijodiy faoliyatning dinamikasi yangilik kiritishda takomillashib boradi. Chunki novatsiya jarayonining tuzilishi yangilikning bir bosqichidan ikkinchi bosqichiga o‘tishida o‘zgarib boradi. Binobarin, ilmiy-ijodiy faoliyatdagi yangiliklar dinamikasida uning samarasi namoyon bo‘ladi. Novatsiya yangi ilmiy g‘oyada «eskilik» elementi, ilgari mavjud bo‘lgan biror narsa borligini ifodalaydi. Shu tariqa yangilik vorisiylikka tayanadi. Bu yangilik ixtiroga teng, ya’ni yana o‘rnatilgan yangi haqiqat demakdir. Novatsiyada, shuningdek, avvalgi mavjud bo‘lgan g‘oya yoki paradigmani yanada takomillashtirib, zamonaga moslashtiriladi. Shunday qilib, novatsiya jamiyat va tabiat rivojlanishi qonuniyatlarini yaxlit holda, tizimlar rang-barangligida anglash oldindan ko‘ra bilish uchun zarur asos va zamin hisoblanadi. 4 Теркина А.В. Инновация как социокультурный феномен. Автореф. дис. на соискание уч. ст. канд. фил. наук. — М., 2006. - 22 с. 5 Черепанова Н. В. Традиции и новации: социально-философский анализ: Автореф. .. . канд. филол. наук. – М., 2007. - С. 13 - 14. Ilmiy ijodning asosiy maqsadi ham olamdagi narsa va hodisalarning rivojlanish qonunlarini aniqlash, ulardan qaysilarini bilish insonlarga tabiat va ijtimoiy jarayonlarni boshqarishda zaruriy bilimlarni egallash, ularni shaxsiy ehtiyojlarga mos ravishda o‘zgartirishga qaratilgan. Binobarin, ilmiy-ijodiy faoliyat odamlarning tabiat va ijtimoiy munosabatlar ustidan hukmronlik qilish, noma’lum narsalarni kashf etish, ishlab chiqaruvchi kuchlarni ko‘paytirish, moddiy va ma’naviy boyliklarni yaratishda, eski nazariya va amaliy tajribaga tayanishda namoyon bo‘ladi. Shu nuqtai nazardan, fan rivojidagi ilmiy-ijodiy faoliyat, innovatsion va novatsion yondashuvlar katta rol o‘ynaydi. Zero, bugungi kunda fan rivojiga, ilmiy mantiqiy operatsiyalarga g‘oyalar, nazariyalar, qat’iy mulohazalar natijasi sifatida qarash lozim. Tomas Kun fikricha, “Fan rivoji davriy transformatsiya va ilg‘or tasavvurlar almashinishi orqali ro‘y beradi, ya’ni muvozanatli ravishda ro‘y beruvchi ilmiy inqiloblar orqali, eski paradigmalarni yangilarga almashish kabilar o‘zida nafaqat nazariyalar, balki fanda harakatlanishi usullarini mujassamlashtiradi”. V.N.Kudryavsev uning fikrini davom ettirib, ilmiy kashfiyot jarayoni dalil, nazariy mulohaza va taxmin darajasini o‘z ichiga qamrab oladi, keyin esa eksperiment yoki uning muhokamasiga e’tibor qaratiladi6, deb ta’kidlaydi. Bizningcha, T.Kun va V.N.Kudryavsev ilmiy-tadqiqot faoliyat natijasi sifatida namoyon bo‘ladigan tasodifiy yangiliklarga yetarli darajada ob’ektiv baho bermaganlar, ya’ni ular ilmiy inqiloblarni chiziqli tafakkur asosida tahlil qilgan, xolos. Vaholanki, bugungi ilmiy inqilob asosida katta sakrash – chiziqli tafakkurdan nochiziqli tafakkurga, klassik fandan noklassik va postnoklassik fanga o‘tish sodir bo‘ldi. Bunday o‘zgarishlar natijasida nazariy mulohaza va ilmiy taxminlarga bo‘lgan munosabat ham o‘zgardi. Chunki shu kungacha nazariy mulohaza va taxmin yagona ilmiy talablarga bo‘ysunardi va o‘ziga xos ilmiy mezonlarga amal qilardi. Postnoklassik fan mahsuli bo‘lgan sinergetikada esa nazariy mulohaza va ilmiy taxminlar bir necha variantlarda namoyon bo‘lishi e’tirof etiladi. 6 Кудрявцев В.Н. Свобода научного творчества // Государство и право. -Москва, 2005. -№5. –С.22-28. To‘g‘ri innovatsiya yoki novatsiya “biror qiziq voqeaga duch kelsang, uni tadqiq qil, qolganiga qo‘l silta” degan aqidaga suyanib qolmay, an’anaviy qarashlarning turli variantlariga e’tibor qaratadi. Zero, insoniyatning ilmiy-ijodiy faoliyati o‘z mohiyati va metodi bo‘yicha ratsional, shuningdek, o‘zining eng g‘aroyib yutuqlarini faqat miyaning xavfli kutilmagan faoliyati orqali ifodalaydi, ya’ni olim innovatsiya yoki novatsiyalar asosida bilimni evristik seleksiya qiladi va saralaydi. Bu muayyan maqsadga yo‘nalgan bo‘ladi. Keyin bu jarayon qayta takrorlanadi va olimga yangi gorizontlarni (ufqlarni) ko‘rishga imkon beradi. Buning natijasida, olim miyasida ilg‘or innovatsion g‘oyalar shakllana boshlaydi va kutilmaganda kristallashuvga o‘xshash evristik jarayon ro‘y beradi. Demak, innovatsion ta’sir vositasida olim miyasi muayyan vaqtda o‘zining yangi konsepsiyasining asosiy belgilarini aniqlaydi, matematikada bo‘lgani kabi bu kutilmagan fikr ham maqsadli faoliyat jarayonida emas, balki faoliyatga bog‘liq bo‘lmagan vaqtda ham ro‘y beradi, ya’ni olim miyasi kashfiyot bilan band bo‘lmagan paytda sodir bo‘ladi. Bu davrda ijodiy jarayonga his-tuyg‘ular aralashadi. Biroq kutilmagan omadli g‘oyaning kashf qilinishi ifodalanishi ijodiy jarayonning oxiri emas, balki boshi hisoblanadi. Chunki olim o‘z g‘oyalarining to‘g‘riligini asoslashi, oqibatlarini aniqlashi, ularni eksperiment natijalari bilan solishtirishi, barcha ehtimoliy imkonlarga javob topishi va nihoyat o‘z kashfiyoti chegaralarini aniqlashi lozim bo‘ladi. Albatta, ilmiy kashfiyotlarda intuitsiyaning rolini inkor qilib bo‘lmaydi. Shuning uchun ham fransuz olimi M.Zaar o‘zining “Ijod yo‘llari” nomli kitobida, intuitsiya his-tuyg‘ular ham qodir bo‘lmagan narsaga qodirligini asoslash maqsadida “U narsalar borlig‘ini va ularning yashirin qiymatini (qadrini) qamraydi, zabt etadi”7 – deb ta’kidlaydi. Intuitsiya dunyoqarash, ilmiy gipotezaga yo‘l ochadi. Ilmiy ijodda tasavvur, fantaziya ma’lum rol o‘ynaydi, borliqdagi mavhumlik qismini darrov ko‘rish mumkin bo‘lgan tarzda tasvirlaydi. Ammo tasavvur va intuitsiya aqliy chegarada qo‘llaniluvchi, olimlarning ilmiy kashfiyotlar qilishida yordamchi vositalargina bo‘lib qoladi. 7 Егоров А.В. Теория познания и проблема интуиция. Автореф. дис….канд филос. наук. –М.: 1973. – 18 с. Ilmiy tadqiqotning takomillashuviga ta’sir ko‘rsatuvchi nochiziqli tafakkur, ijodning attraktor holati, ijodiy faoliyatdagi bifurkatsion o‘zgarish hamda fluktuatsion ta’sirlar masalasi ham e’tibordan chetda qolgan. Shu nuqtai nazardan, ilmiy tadqiqotning mazkur jihatlariga e’tibor berish uning haligacha ochilmagan qirralarini izlab topishga yordam beradi. Buning uchun avvalo ilmiy tadqiqotga daxldor har bir tadqiqotlardagi qo‘llanilgan usul, vosita, texnika va texnologiyalarni o‘rinli birlashtirish, fanlararo uzviy uyg‘un tadqiqotlarni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish lozim. Ilmiy tadqiqotning manbai bo‘lgan yangi nazariy bilimlar va texnologiyalar o‘zaro muvofiqlashgan holda ilmiy-metodologik tizimni yuzaga keltiradi. Shu ma’noda, har qanday ijodiy muhitda yangi bilimga ega bo‘lish darajasi cheklangan bo‘lsa, uning faolligi past darajaga tushib qolishini ta’kidlab o‘tishni lozim deb topdik. Bunday ilmiy sayozlashish ilmiy faoliyatdagi dogmalashuvni yoki bo‘rttirilgan ilmiy fundamentalizmni shakllantirish mumkin, ya’ni eski ilmiy andazalarga, me’yorlarga moslashib undan chiqib ketolmaslik haqiqatni bilishdagi konkret dalil va voqelikni aniqlashga to‘sqinlik qiladi. Ilmiy ijodda ushbu yo‘l bilan nafaqat aniq bir ilmiy maqsad to‘g‘ri tanlab olinadi, balki unga yetishish uchun bir-biriga adekvat bilimlar ham inkor qilinadi. Oqibatda esa, yangi bilimlarga emas, balki eskilik sarqitlariga suyanib qolish holatlari ko‘p uchraydigan bo‘lib qoladi. Shuning uchun ham bunday muammoli holatlarning oldini olishda noan’anaviy yondashuvlardan samarali foydalanish dolzarb hisoblanadi. V.A.Lektorskiy ilmiy-tadqiqot faoliyati masalasining klassik va noklassik epistemologiya doirasida tahlil qilib, inson bilimining o‘sib borishi ko‘proq uning ijodiy faoliyatda qo‘lga kiritgan yangiliklarga bog‘liq ekanligini asoslab beradi8. Biroq bu faoliyatda faqat yangi g‘oyalar emas, balki ularning vorisiylik tamoyiliga mos keladiganlari ham e’tiborga olinishi kerak. Bu esa ijodiy izlanishlardagi pragmatik kamchiliklarni bartaraf etishda muhim ahamiyat kasb etadi. A.N.Kiryushin ham ijodiy faoliyat masalasining kognitiv-evolyusion tahliliga 8 Лекторский Д.А. Субъект. Объект. Познание. – М.: Наука, 1980. -280 с. e’tibor qaratib, u ko‘proq amaliy xarakter kasb etadigan ijodiy omillarning bosqichma-bosqich o‘zgarishiga bog‘liq ekanligini ta’kidlaydi9. Ilmiy-tadqiqot faoliyatini to‘g‘ri va samarali yo‘lga qo‘yishda insonning yuqori saviyasi tadqiqot jarayonida tez qaror chiqara olishi, bir vaziyatdan ikkinchisiga tez ko‘nika olishida namoyon bo‘ladi. Shuning uchun ilm-fan, siyosat, iqtisodiyot, ijtimoiy-madaniy hayotda ilmiy-ijodiy faoliyat ahamiyatining oshib borishi insonning ilmiy salohiyat darajasini yorqinroq aks ettiradi. Bu esa insonning ijodiy fikrlash darajasi, ruhiy zo‘riqishlardan ozod bo‘lishiga olib keladi. Ma’lumki, XX asrda ilmiy-ijodiy faoliyatning yangi yo‘nalishlari vujudga keldi. Ularning umumiyligi bir tomondan, antropologik xususiyatida; ikkinchi tomondan – ba’zi hollarda ilmiy bo‘lmagan qarashlar namoyon bo‘ladi. Ilmiy tadqiqotda qarama-qarshi bo‘lmagan me’yoriy tizimlar yoki ularning qismlari doirasida farqlanadigan intellektual faoliyatning shakllari muhim rol o‘ynaydi va tizimning ijodiy rivojida turli ahamiyat kasb etadi, bundan tashqi me’yoriy faoliyatning ijodiy xarakteri umuman muammoli bo‘lib qoladi. Ilmiy tadqiqotga xos me’yoriy faoliyatning ijodiy xarakteri ko‘rilayotgan holatda shubha uyg‘otmaydi, chunki bunda moddiylikning me’yoriy innovatsiyalari hosil bo‘ladi, ya’ni me’yor tadqiqot jarayonida, ilmiy-tadqiqot jarayonida yangi konseptual elementlar yoki yangi ijodiy tizimlarni ishlab chiqishiga turtki bo‘ladi. Shakllangan yangi ilmiy g‘oya yoki nazariya doirasida umumiy holda faqat me’yoriy faoliyat har doim ijodiy xarakter kasb etadi. Darhaqiqat, reallikda istalgan me’yoriy faoliyat bir vaqtda ham konstruktiv, ham destruktiv bo‘lishi ham mumkin. Destruktivlik ilmiy-ijodiy faoliyat universallik va yaxlitlikni ta’minlaydi, shuningdek, ijobiy faoliyatning muqobillariga nisbatan negativ tanqidiy yondashuvni shakllantiradi. Ilmiy-ijodiy faoliyatning me’yori nostandart ijodiy xatti-harakat bilan shakllanadi. Ilmiy-tadqiqotning o‘z-o‘zini tashkillashtiruvchi intellektual tizim sifatida namoyon bo‘lishida insonning bilim darajalari va ijodiy tafakkuri ham 9 Кирюшин А.Н. Феномен свободы и проблема его концептуализации // Вестник ТГУ. Тамбов: Изд-во ТГУ им Г.Р. Державина, 2004, Выпуск 2 – с. 74-76. metodologik ahamiyat kasb etadi. Darhaqiqat, intellektning ma’naviy va moddiy bo‘linishi natijasida ilmiy va kundalik sivilizatsiya ufqida bilim shakllandi. Tan olish kerakki, zamonaviy dunyodagi ijodiy yangiliklar ijodkorlarning og‘ir mehnatlari tufayli amalga oshirilmoqda. Lekin ijtimoiy qatlamlarning bo‘linishida ilmiy tafakkur shakli unga mos ilmiy bo‘lmagan bilim darajasi va tajribalarga ham tayaniladi. Shu ma’noda, ilmiy va kundalik bilim orasiga «xitoy devori»ni qo‘ymaslik kerak. Binobarin, mubolag‘a qilib aytadigan bo‘lsak, xatto fil suyagidan qilingan minorada yashiringan olim ham vaqti-vaqti bilan kundalik bilim hukmron bo‘lgan yerga tushib turishi kerak. Bundan ko‘rinadiki, olimning ongida bilimning ikki darajasi mavjud bo‘ladi. Bu bilimlar o‘z navbatida ilmiy- ijodiy faoliyatga u yoki bu darajada o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Olim ongida kundalik va ilmiy bilim o‘rtasidagi aloqalar faqat salbiy ta’sir emas, balki ijobiy ta’sir ham ko‘rsatadi. Ijodiy faoliyat olib boruvchi sub’ekt ma’lum bosqichda bu muammoni hal etishga muhtoj deyish mumkin, faqat psixologik mezonda bu jarayon boshqacharoq namoyon bo‘ladi. Ijodiy jarayonning lahzasi har bir ijodkor insoniyatning kosmosga, noosferaga aloqadorligini ham his etadi. Bilimning quyi darajasi uchun tizimlashmaganlik, xaotiklik, refleksiyalanmaslik, qandaydir bolalarcha o‘ynoqilik va jasorat, xos bo‘lsa-da, ular ba’zan tizimlashgan, mantiqiy asoslangan bilim shakllanishiga muayyan darajada ta’sir qiladi. 5.3.Kashfiyot, ixtiro tushunchalarining innovatsion xarakteri. “Kashfiyot”, “ixtiro” tushunchalari innovatsiya bilan chambarchas bog‘liqdir. Bunday bog‘liqlikning asosi sifatida ushbu tushunchalar qatori uchun muhim bo‘lgan “yangi” va “ijod” tushunchalari chiqadi. Ushbu tushunchalar bilan birga qayd etiladigan barcha hodisalar u yoki bu darajada ijod mahsuli hisoblanadi. Zero, ular kreativ jarayonda yaratiladi, shakllanadi hamda ularning ajralmas tavsifi yangilik sanaladi. Tabiiy ravishda, kashfiyot, ixtiro, innovatsiya bir turdagi hodisalardir. Biroq ularning birinchisida individual-shaxsiy jihat, oxirgisida esa ijtimoiy-madaniy jihat hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. K.Fayndley va Ch.Lamsdenlar kashfiyot va innovatsiyaning tabiati haqida so‘z yuritib, shunday yozadilar: “Biz avval boshdan kashfiyot mezonlariga cheklovlar qo‘ymaymiz. Biroq u yangilik talablariga javob berishi va tanlovning sotsiomadaniy o‘lchoviga muvofiq bo‘lishi zarur”10. Bundan tashqari, ushbu mutaxassislar fikrlarida davom etgan holda: “Innovatsiya – jamiyat tomonidan muayyan darajada tan olingan har qanday kashfiyotdir. Kashfiyotni innovatsiya sifatida baholash uchun, uni translyatsiya qilish imkoni mavjud bo‘lishi zarur”11, - deb yozadilar. Shunday qilib, kashfiyot- innovatsiya juftligida kashfiyot individual-shaxsiy darajada mutloqlikka yaqin bo‘lgan yuqori yangilik bosqichida amalga oshadigan kreativ jarayon mahsuli sifatida, innovatsiya esa, sotsiomadaniy darajada mutlaqlikka yaqin bo‘lmasa-da, muayyan yangilik bilan amalga oshadigan kreativ jarayon mahsuli tarzida namoyon bo‘ladi. Ushbu hodisalar o‘zaro aloqador va o‘zaro ta’sirda bo‘lsa-da, har qanday kashfiyot ham innovatsiya bo‘la olmaydi. Ye.N.Knyazevaning ta’kidlashicha, ko‘p hollarda kashfiyot o‘zi uchun yangilik sifatida qoladi yoki cheklangan translyatsiya doirasiga ega bo‘ladi va kelgusi izlanishlar uchun zarur bo‘lgan lokal muhitnigina o‘zgartiradi12. Biroq har qanday innovatsiya ham yangi kashfiyot bo‘lavermaydi. Masalan, avval mavjud narsa, hodisalarning takomillashgan modifikatsiyasini yaratish bunga misoldir. I.T.Balabanov kashfiyot va innovatsiyani qiyosiy tahlil qilgan holda, ularning o‘zaro farqlarini quyidagicha tavsiflaydi: – “Kashfiyot, shuningdek, ixtiro ham qoida tariqasida fundamental darajada amalga oshiriladi. Innovatsiya esa, texnologik (amaliy) tartibda yaratiladi. 10 Findlay C.S., Lumsden Ch.J. The Creative Mind. Towards an Evolutionary Theory of Discovery and Innovation // J. of Social and Biological Structures. 1988.Vol. 11. P. 10. 11 Findlay C.S., Lumsden Ch.J. The Creative Mind. Towards an Evolutionary Theory of Discovery and Innovation // J. of Social and Biological Structures. 1988.Vol. 11. P. 10. 12 Князева Е. Н. От открытия к инновации: синергетический взгляд на судьбы научных открытий// Эволюция, культура, познание. М., 1996. С. 77. – Kashfiyot yakka ixtirochi tomonidan qilinishi mumkin. Innovatsiya esa, jamoa (laboratoriyalar, institut bo‘limlari) tomonidan ishlab chiqiladi va innovatsion loyiha sifatida amaliyotga joriy etiladi. – Kashfiyotdan foyda olish maqsadi ko‘zlanmaydi. Innovatsiya esa, doimo sezilarli darajadagi foyda olish, xususan, katta pul mablag‘lariga ega bo‘lish, texnika va texnologiyaga qandaydir yangilikni joriy etgan holda mehnat samaradorligini oshirish, ishlab chiqarish tan narxini pasaytirishga yo‘nalgan bo‘ladi. – Kashfiyot tasodifan sodir bo‘lishi mumkin, innovatsiya esa, doimo izlanish natijasi bo‘lib, uni qo‘qqisdan ishlab chiqib bo‘lmaydi. Innovatsiya aniq maqsad va texnik-iqtisodiy asoslarni taqozo etadi”13. Ixtiro, kashfiyot va innovatsiya o‘rtasidagi o‘ziga xos “oraliq” holatidir. Agarda, kashfiyot tabiatdagi avval ma’lum bo‘lmagan hodisalarni aniqlash, innovatsiya bozor talablariga muvofiq bo‘lgan ijodiy faoliyat mahsuli bo‘lsa, ixtiro esa, inson yaratuvchanlik faoliyatining turli texnik-texnologik mahsulotlarini ifoda etadi. Mazkur tushuncha “kashfiyot” tushunchasi bilan o‘zaro munosabatda amaliy xarakter, “innovatsiya” tushunchasi bilan esa, aksincha, ilmiy-tadqiqot xarakteriga ega bo‘ladi. G. A. Krayuxin va L. F. Shaybakovalar bu borada shunday yozadilar: “ kashfiyot tushunchasi ilmiy-tadqiqot faoliyati bilan uzviy bog‘liq, innovatsiya tushunchasi esa ilmiy tadqiqotlar natijalarini amalda qo‘llash bosqichida paydo bo‘ladi. Bu esa maxsulotlar va ishlab chiqarish jarayonlarining o‘zidagi o‘zgarishlar bilan belgilanadi”14. Ilmiy-ijodiy faoliyatning samarali mahsuli kashfiyotdir. Ilmiy izlanish jarayonida moddiy dunyoning ilgari noma’lum bo‘lgan ob’ektiv qonuniyat, xossa va hodisalarni ochishga kashfiyot deyiladi. Shuning uchun ham A.T.Shumilin “Ilmiy ijod bu kashfiyot va ixtiro qilishdan iborat murakkab jarayondir”15,-deb yozadi. Darhaqiqat, kashfiyot deganda borliqdagi haligacha noma’lum bo‘lgan narsani 13 Балабанов И. Т. Инновационный менеджмент. – СПб.: Питер, 2000 – С.12. 14 Краюхин Г.А., Шайбакова Л.Ф. Инновации, инновационные процессы и методы их стимулирования: сущность и содержание. - СПб., 1995 - С. 12. 15 Қаранг: Шумилин А.Т. Проблемы теории творчества: Моногр. – М.: Высш. шк., 1989. – 143 с. sub’ekt tomonidan bilishga aytiladi. Ayni shu ma’noda, ijodiy izlanish jarayonida muayyan kashfiyotlar yuz beradi. Ularning orasida eng muhimi ilmiy kashfiyotdir. Mazkur ilmiy-ijodiy faoliyatning namoyon bo‘lishini o‘rganuvchi soha evristika deb ataladi. Darhaqiqat, ilmiy-ijodiy faoliyat asosida tadqiqotchi muayyan kashfiyot ochishi mumkin. Agar topilgan yangi g‘oya muallif tomonidan ilmiy asoslab berilsa, u kashfiyotga aylanadi. Kashfiyot ilmiy faoliyatning eng yuqori darajadagi namoyon bo‘lish shaklidir. Shu nuqtai nazardan qaraganda, kashfiyot o‘z ob’ektlari uch xil shaklda namoyon bo‘ladi. Bularning birinchisi qurilma bo‘yicha kashfiyotlar bo‘lib, unga ma’lum konstruksiya vositalari, qurilmalarning uzel va detallari, ularning joylashishi va o‘lchamlariga tegishli yangiliklar kiradi. Ikkinchisi esa usul bo‘yicha kashfiyotlar bo‘lib, unga texnologik jarayonlar, vositalar, yechimlar va parametrlar taalluqlidir. Uchinchisi esa ishlab chiqarishga qo‘llash bo‘yicha kashfiyotlar bo‘lib, unga ma’lum bir predmetni boshqa joyda boshqa maqsadda ishlatish bo‘yicha takliflar kiradi. Ilmiy tadqiqot faoliyatida “yaratish”, “kashfiyot” va “ixtiro” kabilar muhim metodologik ahamiyat kasb etadi. Bunda yaratish ijodiy sub’ekt tomonidan ijod natijasini vujudga keltirishni anglatadi. Ixtiro – sub’ekt tomonidan narsa, hodisa, jarayonlarning ob’ektiv holatiga o‘ziga xos tarzda sezilarli o‘zgartirishlar kiritishdir. Nazariya yaratish uchun tajriba asosida qo‘lga kiritilgan dalilarni shunchaki jamlashning o‘zi kamlik qiladi. Buning uchun har doim muammoning mohiyatiga qaratilgan ixtirochilik layoqati zarur bo‘ladi. Aksariyat ixtirolar sanoat ishlab chiqarishi yoki kundalik maishiy turmush talablaridan kelib chiqqan holda yaratiladi. Ayni shu ma’noda odamlar ehtiyojini qanoatlantirishning imkon qadar tejamkor yo‘llarini topgan insonni ixtirochi deb atash mumkin. Kashfiyot esa- kashfiyotchidan mustaqil ravishda mavjud bo‘lgan narsa, hodisaning sub’ekt tomonidan anglab yetilishidir. Ilmiy- tadqiqot jarayonida kashfiyotni ochish bu bajarilgan ilmiy ishning ichida eng taraqqiy etgan, o‘zida yangilikni saqlagan, ijobiy tomonlarga ega bo‘lgan va boshqalardan jiddiy farq qilgan unsurni ajratish demakdir. Ilmiy tadqiqot jarayonida odatda kashfiyot ilmiy ishning ichida berkinib yotadi, muallif uni ocha bilishi kerak bo‘ladi. Kashfiyotni ochish berilgan ob’ektlar guruhidagi umumiy, foydali va yangi tomonlarni topish va uning boshqa kashfiyotlardan farqini aniqlab, ijobiy tomonlarini ko‘rsatib berish ilmiy-ijodiy faoliyatning negizini tashkil qiladi. I.Saifnazarov, G.V.Nikitchenko va B.U.Qosimovlarning fikricha, “Ilmiy kashfiyot ilmiy ijodning muhim jihati bo‘lib, u ilmiy tadqiqot ob’ekti haqida yangi sifatli axborot olish, yangi qonunlar, gipotezalar va nazariyalarni aniqlash, fanning yangi sohalari haqida ma’lumotlar olishda namoyon bo‘ladi”16. O‘zlarining mazkur yondashuvlari orqali mualliflar ilmiy kashfiyotni ijodning fandagi oliy ifodasi ekanligiga alohida e’tibor qaratadilar. Shu nuqtai nazardan, har qanday ilmiy yutuq yoki kashfiyot nafaqat muayyan predmet mazmuniga, balki metodologik jihatga ham egadir. Ilmiy-ijodiy faoliyatda qiziqarli va muhim dalillarning yangi manbalarini topish, kashf etish – olim ijodiy tafakkurining yorqin ko‘rinishi bo‘lib, ilmiy kashfiyot uning cho‘qqisini tashkil etadi. Fanning ko‘p asrlik tarixi kashfiyotlar bilan uzviylikka ega. Ilmiy kashfiyotlar olimlarning dalillarni tizimga solish va tasniflash borasidagi fidokorona mehnati natijasida yuzaga keladi. Darhaqiqat, “Olimlik og‘ir mehnat natijasidir. ...olloh bergan ijodkorlik... bir foiz bo‘lsa, qolgan to‘qson to‘qqiz foizi ijod va mashaqqatli mehnat natijasida amalga oshadi. Olimlik xislati kechayu-kunduz o‘ylovlar natijasi. Olimlik bu sinchkovliklar oqibati”17. Ilmiy kashfiyot sari yo‘l muammoli vaziyatni aniqlashdan boshlanadi, uni ta’riflashdan o‘tadi va bu vaziyatning yechimini topish bilan yakunlanadi. Ilmiy-ijodiy faoliyat, biron-bir kashfiyot amalda qo‘llanilishi natijasida, ilmiy bilishning tegishli sohasi jadal sur’atlarda rivojlana boshlashini, texnikaning rivojlanishi fanda inqilob yasashini ko‘rsatadi. Bunday inqiloblarning eng kattasi XIX asrga to‘g‘ri keladi. Shuning uchun ham P.Sorokin “Faqat birgina XIX asrdagi kashfiyot va yangiliklarning o‘zi oldingi asrlardagi kashfiyotlarning 16 Қаранг: Саифназаров И., Никитченко Г.В., Қосимов Б.У. Илмий ижод методологияси. Ўқув қўлланмаси – Тошкент: Янги аср авлоди, 2004. 17 Давронов З. Баркамолликка даъват мактублари. – Тошкент: Iqtisod-moliya, 2011 – Б.116. hammasini jamlagandan ham ko‘pdir”18, - deb yozadi. Xususan, bu asrda 8527 ta kashfiyot amalga oshirilgan19. Shu o‘rinda internet so‘rovnoma natijasini taqdim etish mumkin. Dunyoning eng mashhur kashfiyotlari quyidagilar: 1. 1869 yilda Dmitriy Ivanovich Mendeleev tomonidan kashf qilingan “Kimyoviy elementlarning davriy sistemasi” ( bu g‘oya uning tushiga kirgan). 2. Eramizdan avvalgi 1550 yilda temirni eritish texnologiyasi; 3. Tranzistor (1948 yilda amerikalik olimlar Uilyam Shokli, Dj.Bardin va Uolter Brattey tomonidan kashf qilingan); 4. Shisha (eramizdan avvalgi 2200 yilda markaziy O‘rta yer dengizi bo‘ylarida kashf qilingan); 5. Mikroskop (XYII asr gollandiyalik tabiatshunos olim Antoni van Levenguk tomonilan kashf qilingan; lupa bilan kifoyalanmasdan u bitni o‘rganish uchun uskuna yaratadi va so‘ng suvni o‘rganib dahshatga tushadi, va bir umr choy va vino ichgan); 6. Sementning kashf qilinishi va undan XVIII asrda qurilish ishlarida foydalanish boshlanishi inqilobiy hodisa bo‘lgan. 7. Po‘lat eramizdan avvalgi 300 yil ilgari Hindistonda kashf qilingan(po‘lat pushkalar, o‘q yoy). 8. Mis ishlab chiqarish - eramizdan avvalgi 3 ming yil ilgari kashf qilingan. (Dastlab u mis konlarini topish orqali, so‘ngra 5 ming yil ilgari Kichik Osiyoda uni minerallardan olishni o‘rgangan. 9. Rentgen nurlarining kristallar bilan difraksiyasi (1912 yilda Maks fon Laue tomonidan kashf qilingan va bu yadro fizikasining rivojlanishidagi muhim qadam bo‘ldi); 10. Po‘lat va cho‘yan eritish uchun mo‘ljallangan konventor XIX asrda ingliz muxandisi Genri Bessemer (1813-1898) tomonidan kashf qilingan. 18 Сорокин П. А. Человек. Цивилизация. Общество. Мыслители XX века. Общ. ред. Согомонова А. Ю. Пер. с англ. – М.: Политиздат, 1992. - 542с.. 19 Сорокин П. А. Человек. Цивилизация. Общество. Мыслители XX века. Общ. ред. Согомонова А. Ю. Пер. с англ. – М.: Политиздат, 1992. – 542 с. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, ilmiy kashfiyot paytida va yangi bilimlar olishda emotsiyalarning roli kattadir. Chunki olimlar o‘z ilmiy-ijodiy izlanishlari haqida bahs yuritgan paytda yangi topgan dalillari haqida hayajon bilan mulohaza qiladi, suyunadi, hayratlanadi, qo‘rqadi, eziladi, iztirob chekadi va mungli holatga tushadi , boshqalarga himmat ko‘rsatadi yoki xunob bo‘ladi, loqayd bo‘ladi20. Yaxshi yoki yomon kayfiyatda bo‘ladi, ijod «to‘lg‘oqlari» bilan qiynaladi. Bu va bunga o‘xshagan boshqa baholash, qadrlash holatlari ilmiy faoliyatning konkret tarkibini aks ettiradi. Bulardan ma’lum bo‘ladiki, ilmiy-ijodiy faoliyatning namoyon bo‘lish shakllari o‘z mazmun-mohiyati, maqsadi va vazifasiga ko‘ra farqlanadi. Ixtiro muayyan kashfiyot doirasida sodir bo‘lib innovatsiya darajasigacha o‘sib chiqishi mumkin. “Innovatsiya” tushunchasining mazmunini yanada teranroq anglash uchun uni “o‘zgarish” tushunchasi bilan ham qiyosiy tahlil qilish maqsadga muvofiq. Shu o‘rinda, Y.Shumpeter tomonidan innovatsiyaning mazmunini o‘zgarishlar orqali aniqlash an’anasi joriy etilgani va zamonaviy ilmiy adabiyotlarda bunday talqin tez-tez uchrab turishini ta’kidlash joiz. Xususan, innovatsion muammoning mashhur tadqiqotchisi La Perre innovatsiyani dastlabki holatning yangi holatga o‘tishi vositasida xo‘jalik organizmi ichki strukturasidagi har qanday o‘zgarish sifatida talqin etgan21. Innovatsiyaning turli ta’riflarining tahliliga tayangan holda S.D.Ilenkova “innovatsiyaning o‘ziga xos mazmunini hamda innovatsion faoliyatning asosiy funksiyasini o‘zgarishlar tashkil etadi”22, - deb yozadi. Bu yerda biz innovatsiyaning o‘zgarishlar bilan bog‘liqligi to‘g‘risidagi ta’rifning unchalik to‘g‘ri emasligi pozitsiyasini qo‘llab-quvvatlaymiz. Zero, agarda innovatsiya faqat sifat jihatdan ijobiy, boshqariladigan, ongli, mahsulli o‘zgarishlar ma’nosida talqin etilsa, u holda “o‘zgarish” tushunchasi shu turda bo‘lgan yanada kengroq spektrdagi hodisalarni anglatishi mumkin. Ularni ham biz o‘zgarishlar deb 20 Кудрявцева В.Т. Формирование творческих способностей человека: проблемы методологии // Современные проблемы теории творчества. - М., 1992. - С. 41-55. 21 Қаранг: La Pierre R. T. Social Change – New York, 1965. 22 Инновационный менеджмент/ С. Д. Ильенкова, Л. М. Голхберг, С. Ю. Ягудин и др.; Под ред. С. Д. Ильенковой – М.: Банки и биржи, Юнити, 1997 – С. 7. atashimiz mumkin, biroq innovatsiya deb emas. Shu ma’noda, o‘zgarish innovatsiyaga nisbatan o‘zaro taqqoslab bo‘lmaydigan tushuncha ekani ma’lum bo‘ladi. Ayni paytda, innovatsiya va innovatsion faoliyatning asosiy funksiyalaridan biri – o‘zgarishlar ekanini ham e’tibordan chetda qoldirib bo‘lmaydi. Biroq bu holatda ham o‘zgarishlar deganda, birinchidan, ijobiy o‘zgarishlar nazarda tutilishi zarur. Bu borada B.Santo: “innovatsiya – bu, tashkillashuvning moddiy va nomoddiy elementlarining maqsadga yo‘naltirilgan har qanday ijobiy o‘zgarishlaridir, ya’ni bunday o‘zgarish rivojlanish va tashkillashuvning o‘sishiga xizmat qiladi”23, - deb yozadi. Ikkinchidan, o‘zgarishlar innovatsiyaning o‘ziga emas, balki uning atributiv sifatlariga xos bo‘lishi zarur. Shu o‘rinda, I.Bestujev- Ladaning: “yangilikni joriy etish – bu, boshqaruv qarorining shunday shakliki, u muayyan jarayon, hodisaning (texnik, iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy) sezilarli darajada o‘zgarishini anglatadi”24. Shuning bilan birga, innovatsiya kiritadigan bevosita o‘zgarish va oqibatda paydo bo‘ladigan, ya’ni ilk holatdan keltirib chiqariladigan va innovatsiya qo‘llanilayotgan sohaga taalluqli bo‘lmasligi va doim ham ijobiy xarakter kasb etmasligi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlarni farqlash zarur. Bizningcha, “o‘zgarish” va “yangilik kiritish” tushunchalarining o‘zaro uzviy aloqadorligi to‘g‘risida gapirish to‘g‘ri bo‘ladi. Zero, yuqorida ta’kidlanganidek, qator tadqiqotlarda innovatsiya va yangilik kiritish sinonimlar sifatida namoyon bo‘ladi. Biroq bu holatda ham yangilik kiritish “o‘zgarish”ga bo‘ysundirilgan tushuncha hisoblanadi. Masalan, X.Barnett yangilik kiritishni madaniy o‘zgarish jarayonlarining asosiy mexanizmi sifatida talqin etgan edi25. A.I.Prigojin fikricha esa, “yangilik kiritish maxsus mexanizm sifatida ko‘plab aniq maqsadga yo‘naltirilgan o‘zgarishlarda o‘z o‘rniga ega”26. Shunday qilib, innovatsiya tushunchasining genezisi va uning zamonaviy adabiyotlardagi 23 Санто Б. Инновации как средство экономического развития: Пер. с венг. – М.: 1990 – С.100. 24 Бестужев-Лада И. В. Прогнозное обоснование социальных нововведений. – М.: 1993 – С. 18. 25 Қаранг: Barnett H.G. Innovation: The Basis of culture change. – N.Y., 1953. 26 Пригожин А. И. Современная социология организаций – М., 1995 – С. 185. ta’riflarining tahlili innovatsiyani kulturologik diskursda madaniyatga tashqi omillarni kiritish va uning tarkibida yangilikni qaror toptirish mexanizmi sifatida yuzaga kelib XXI asrda texnik-iqtisodiy muammolar doirasida yangilikni ob’ektivlashtirish, madaniyat ichki salohiyatini ro‘yobga chiqarishga qaratilgan mexanizm sifatida ta’kidlash imkonini beradi. Innovatsiyaning “ixtiro”, “kashfiyot” tushunchalari bilan o‘zaro munosabatining semantik tahlili uning kreativ-nazariy jihatini aks ettirsa, innovatsiyaning yangilik kiritish bilan o‘zaro munosabatining shunday tahlili – predmetli-amaliy xarakterini, uning “o‘zgarish” va “yangilik” tushunchalariga tatbiq etilishi esa, innovatsiya kategorial mazmunining yo‘nalganligini ochib beradi. Shunga muvofiq tarzda, innovatsiyaning asosiy funksiyasi madaniy muhitda ijobiy o‘zgarishlarni keltirib chiqarish va unda keng aks-sado topishda namoyon bo‘ladigan sub’ekt kreativ-nazariy va predmetli-amaliy faoliyatining birligi sifatida ta’riflash maqsadga muvofiqdir. Tahlil XX asr ilmiy diskursida innovatsiya fenomenini tadqiq etish texnik-iqtisodiy kontekst doirasidan tashqariga chiqmaganini ko‘rsatadi. Xususan, bunga muvofiq innovatsiyani ishlab chiqarish strukturasida iqtisodiy foyda keltiruvchi texnologik yangilik sifatida tushunish keng tarqalgan. Shuning uchun, ilmiy muhitda texnik-iqtisodiy paradigma tushunchasi paydo bo‘ladi. Bu tushuncha “imtiyozi nafaqat mahsulotlar va tizimlarning yangi diapazonida, balki ko‘proq ishlab chiqarishga jalb etish mumkin bo‘lgan mablag‘larning nisbiy strukturasidan izlanishi kerak bo‘lgan o‘zaro aloqador texnik, tashkiliy va menedjerlik innovatsiyalar to‘plami”27ni anglatadi. Bugungi kunda internet so‘rovnoma natijalariga ko‘ra dunyoning eng mashhur ixtirolari qo‘yidagilar deb belgilangan. 1. Birinchi noyob ixtiro olov. Insoniyat tarixida birinchi noyob ixtiro sifatida o‘zining isitish, yoritish, pishirish bilan bog‘liq xossalarga ega bo‘lganligi uchun “olov” tan olingan. Odamlar olovning isitish, yoritish, o‘simlik va hayvonlardan tayyorlangan ovqatga o‘zgacha ta’m berishini nihoyatda erta aniqlaganlar. O‘rmon 27 Freeman C. Preface to Part II// Dosi et al. ( 1988b: 10). yong‘inlari yoki vulqon to‘lqinlari natijasida paydo bo‘lib, odamzodni dahshatga solgan yovvoyi olovni inson g‘orga olib kirgan va uni o‘ziga xizmat qildirgan. Shu darvdan boshlab olov insonning doimiy hamrohiga aylangan. Uzoq yillar davomida inson tabiiy olovdan uy xo‘jaligida foydalangan keyinchalik inson daraxt o‘ymakorligi bilan shug‘ullanish jarayonida tasodifan ikkita shoxchaning uchini bir biri bilan ishqalantirishi natijasida olovni yaratgan. 2. G‘ildirak va arava. Insoniyat dastlab u yoki bu og‘ir jismni joydan joyga ko‘chirishda ularning tagiga daraxt shoxini qo‘ygan (balki o‘shandayoq aylanuvchi jism xossalari ixtiro qilingandir). Darhaqiqat, daraxt shoxasi u yoki bu sababga ko‘ra markazda ingichkaroq bo‘ladi, u og‘ir yuk tagida tekis harakatlangan. Buni sezgan inson keyinchalik daraxt shoxasi markazini maxsus ingichkalashtirgan. Qadimgi odamning bu ixtirosi yangi avlod ustalari tomonidan takomillashtirilgan va g‘ildirak ixtiro qilingan. G‘ildirak dastlab yog‘ochdan yasalgan, temirning ixtiro qilinishi g‘ildirak va aravadan foydalanishdagi noqulayliklarga yakun yasagan. Bu texnika taraqqiyotidagi muhim dalil qadam bo‘lgan. 3. Yozuv- insoniyat tarixini o‘rganish, saqlash va qayta ishlashda muhim vo’qelikdir. Yozuvning dastlabki belgilar shakli eramizdan oldingi 4 ming ilgari paydo bo‘lgan(yig‘ilgan shox –shabbalar gulxan tutuni, o‘q yoy). Keyinchalik, ma’lumotni yetkazish bilan bog‘liq bu sodda usullar takomillashgan. Masalan, Qadimgi Inklar sugunchalar yordamidagi yozuvni ixtiro qilgan. Buning uchun turli rangdagi inklardan foydalanilib, ular bir-biriga bog‘langan va shoxchaga ulashgan. Shu tarzda “xat” manziliga jo‘natilgan. Inklar shu yo‘sinda qonunlarni, she’rlarni va muhim voqeallarni qayd qilganlar. Biroq, haqiqiy yozuv alohida grafik belgilar tarzida ma’lumotni yetkazish usuli piktogrammadir. Piktogramma bu narsa voqea va xodisalarni rasmlarda ifodalashdir. Tosh asrining so‘ngi davrida piktogramma turli halqlarda keng tarqalgan. Piktogrammaning takomillashuvi natijasida muayyan tushunchani o‘zida ifodalovchi shartli belgilar paydo bo‘lgan.(masalan, qo‘lning qovushtirilishi almashish belgisi). Bunday belgilar ideogrammalardir. Yozuvning navbatdagi muhim bosqichi ireoglifli yozuvdir. Dastlab, u Qadimgi Misrda paydo bo‘lgan keyinchalik ierogliflardan uzoq Sharqda, Xitoy, Yaponiya va Koreyada foydalanilgan. Yozuvni o‘rganish uchun bir-nechta ming belgilarni eslab qolish talab qilingan shuning uchun kam sonli qadimgi odamlar yozish va o‘qishni bilganlar. Miloddan avvalgi 2 ming ilgari finikiylar harfli tovushli alfavitni ixtiro qilganlar va bu boshqa halqlar alfaviti uchun namuna hisoblangan. Finikiylar alfaviti har biri alohida tovushni ifodalovchi 22 ta unli tovushdan iborat bo‘lgan. Keyingi 4-5 ta eng mashhur alfavitlar finikiy alfavitidan paydo bo‘lgan. 1. Qog‘oz ixtirosi muallifi xitoyliklardir va bu tasodif emas, chunki ular bashqaruv qoidalariga qat’iy rioya qilganlar talablarni eslab qolish uchun ularni qaerdadir saqlash lozim bo‘lgan, shuning uchun Xitoyda dastlab yozish manbai sifatida bambuk taxtalaridan va ipakdan foydalanilgan. Biroq, ipak nihoyatda qimmat bambuk esa og‘ir va katta bo‘lgan. Bitta bambuk taxtasiga o‘rtacha 30 ta ieroglif joylashgan. Shuni ta’kidlash joizki xitoyliklar uzoq davr mobaynida ipak ishlab chiqarish texnologiyasini bilganlar. Qog‘oz esa ipakni qayta ishlash jarayonida ixtiro qilingan, ayollar ipakni qaynatganlar so‘ngra uni yoyganlar, suvga cho‘ktirib yaxlit mato paydo bo‘lguniga qadar ishqalaganlar, uni suvdan olib chiqqanda ipak paxta paydo bo‘lgan.Suvda qolgan ipak izlari kurigach foydalanish mumkin bo‘lgan yupqa qog‘ozga aylangan. Bunday qog‘oz paxta qog‘oz deb nomlanib u nihoyatda qimmat bo‘lgan. Shu bois, 105 yil Say Lui baliqchilarning to‘ridan yangi qog‘oz turini yaratgan. Bu ixtiro nafaqat Xitoy, balki butun dunyo uchun muhim voqelik bo‘ldi. Say Lui nomi insoniyat tarixiga eng buyuk ixtirochi sifatida kiritildi. IV asrda ixtiro qilingan qog‘oz bambuk taxtachalarini muomoladan butunlay chiqarib tashladi. 5. Porox- qurol. Poroxning ixtiro qilinishi va Yevropada tarqalishi insoniyat tarixidagi burilish bo‘ldi. Biroq, u Yevropada paydo bo‘lguniga qadar Xitoyda ko‘p asrlik tarixga ega bo‘lgan. Poroxning muhim tarkibiy qismi selitradir. Xitoylik ba’zi kiloblarida tabiiy holda qor parchalari shaklida yer qatlamida joylashgan olov yoqar ekanlar, xitoyliklar selitra va ko‘mir qorishmasi yonishi natijasida paydo bo‘lgan gulxanni kuzatganlar. Selitraning xossalarini birinchi bo‘lib xitoylik tabib Tao Xuitsin tavsiflagan. Shu davrdan boshlab u ba’zi dorilarning tarkibiy qismi sifatida ishlatilgan. VII asrda xitoy alximiklardan biri Sui’ Si Myao simob va selitra aralashmasiga taxta kukunini qorishtirgan. Bu qorishma qizdirilganda birdan katta gulxan alangasi paydo bo‘lgan. Shu darvdan boshlab Sui’ Si Myao poroxning birinchi namunasi muallifi sifatida e’tirof etilgan. Keyinchalik poroxning tarkibi ko‘mir selitra va kaliyli selitra aralashmasidan iborat bo‘lgan va xitoyliklar undan harbiy maqsadlarda foydalana boshlaganlar. 6. Telegraf, telefon, internet, radio va boshqa zamonaviy kommunatsiya vositalar. XIX asrgacha mamlakatlararo axborot va ma’lumotlarni yetkazish vositasi sifatida dastlab kabutarlar, choparlar va poroxod pochtasi amal qilgan. Qo‘shni mamlakatlardagi voqealar haqidagi ma’lumot ikki hafta va hatto bir oy davomida yetkazilgan.Telegraf yo‘nalishining juda tez muddatda dunyoda tarqalishi ma’lumotning elektr simlar orqali soat va hattoki daqiqalarda bilish imkonini berdi. Shu bois telegraf insoniyat sivilizitsiyasida masofani qisqartirishga yo‘nalgan noyob ixtirodir. Biroq insoniyat bu bilan kifoyalanmagan.1837 yilda amerikalik fizik Peydj ovoz yoki kuyni uzoq masofaga yetkazish bo‘yicha izlanish olib bergan va telefonni ixtiro qilgan uning yanada takomillashgan varianti mobil telefonlardir. 7. Avtomobilning ixtiro qilinishi yangi industriyaning shakllanishiga sanoatning takomillashtirishga ishlab chiqarishning qayta kurishga ta’sir qildi.U million kilometrlik yo‘llarni qurishni rejalashtirishni talab qildi. Benzinli dvigatelli birinchi avtomobil 1864 yilda astriyalik olimi Zigfrio Markus tomonidan ixtiro qilindi. 1875 yilda Markus avtomobilning takomillashgan variantini ixtiro qildi. Avtomobilning rasmiy ixtirochilari nemes muxandislari Bens va Doymlardir Bens ikki aktli gaz dvigatelini ixtiro qildi va uni ishlab chiqaruvchi kichik zavodning xo‘jayini bo‘ldi. Avtomabil sanoati tez sur’atlarda takomillasha boshladi. 8. Elektr lampasi XIX asrning so‘ngi 10 yilligida Yevropa shaharlarida elektr yorug‘ligi paydo bo‘ladi. Dastlab ko‘cha va maydonlarni yoritgan elektr lampalari juda tez har bir qadamda paydo bo‘ldi. Elektr yorug‘likni shiddat bilan tarqalishi ommaviy elektofikatsiyaga, energetikadagi to‘ntarishga va sanoatdagi yirik rivojlanishga sabab bo‘ldi. Insoniyat tarixidagi bu sifat o‘zgarishi elektr lampasining ixtiro qilinishi bilan bog‘liq. hozirgi kunda hayotni elektr lampasiz tasavvur qilish mumkin emas. 9. Antibiotiklar (xususan penitsillin) XX asrda tibbiyot sohasidagi yirik ixtirodir. XX asrning 30 yillarida minglab odamlarning zotiljam, dizenteriya kabi tashhizlar bilan qirilib ketganini, “Sepsiz” barcha jarrohlik muolajalariga xalaqit beruvchi omilligini eshitib taajublanish mumkin. Bunday dahshatli kasalliklarga antibiotik ixtiro qilinib barham berildi. Eng muhimi u urush davrida harbiy tibbiyotda yaradorlarni davolashda qo‘llanildi. Chunki, urushda aksariyat hollarda yaradorlar otilgan o‘qdan emas, balki yaraning yiringlashi oqibatida halok bo‘lgan. Kundalik sharoitda inson terisi organizmni mikroblardan himoya qilgan. Biroq yaraga mikrob juda tez kirgan va juda katta tezlikda ko‘payib eng chuqur to‘qimalargacha kirib boradi, natijada bemorga hech qanday jarroh yordam bera olmay qolgan, shu bois, ko‘p xollarda bemorning yarador organi kesib tashlashgan. Mikrobga qarshi mikrob bilan kurashish g‘oyasi XIX asrdayoq paydo bo‘lgan. Masalan, Lui Paster sibir yarasi batsillasi boshqa mikroblar ta’sirida o‘lishini aniqladi. 1940 yilda Fleming tomonidan pensillinning ixtiro qilinishi tibbiyot tarixidagi eng muhim voqea bo‘ldi va tibbiyotning keyingi bosqichida takomillashuviga turtki bo‘ldi. 10. Yelkan va kema. Dastlabki yelkan eng qadimgi davrda insoniyat birinchi qayiqlarni yaratib dengizga chiqqan davrida ixtiro qilingan. Dastlab tortilgan hayvon terisi yelkan vazifasini bajargan, uni inson qayiqning boshida turib ikki qo‘li bilan ushlab shamolning yo‘nalishiga qarab o‘zgartirib borgan. Keyin inson yelkanni machta yordamida mustahkamlashni ixtiro qilgan. Shu bois, yelkanli kemalarning ixtiro qilinishi eng qadimgi davrga borib taqaladi. Birinchi yelkanli katta kemalar Misrda ixtiro qilingan va Nil daryosida foydalanilgan. Bugungi kunda katta suv osti yadro kemalari, yo‘lovchilar, yuk tashuvchi kemalar, harbiy kemalar ixtiro qilinib, ulardan foydalanish darajasi daryolar bilan emas, dengizlar va okeanlar bilan o‘lchanmoqda28. Hozirgi kunga kelib innovatsiya fenomeni texnik-iqtisodiy sohaning tor doirasini yengib o‘tgan. Buni innovatsiyaning madaniyatning turli sohalarida qo‘llanilayotganida ham ko‘rish mumkin. Endilikda, innovatsion faoliyat rivojlanishning asosiy sharti sifatida namoyon bo‘lmoqda. Ta’lim, ilmiy, ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy innovatsiyalarning mavjudligi jamiyat va madaniyatning turli makonlarida yuzaga kelgan yangilikka intiluvchanlik xususiyatidan darak beradi. Bu esa, o‘z navbatida, zamonaviy ijtimoiy-madaniy voqelikning xarakterli xususiyatidir. Ye. K. Krasnuxinaning ta’kidlashicha, o‘tmishga munosabat bugungi kunda o‘zgarmoqda va ijtimoiy voqelikni shakllantiruvchi asos sifatida an’analar emas, balki innovatsiyalar chiqmoqda. Mutaxassis shunday yozadi: “agarda tarixning mazmuni dolzarb va bugungi kun uchun ahamiyatli bo‘lsa, u holda o‘tmish hozirgi zamonning ildizi sifatida endi yo‘q. Hozirgi davr o‘z-o‘zidan ishlab chiqarish, xususiy dekonstruksiya tarzida qurilmoqda. O‘tmish reanimatsiyasi innovatsiya ko‘rinishida sodir bo‘lmoqda. O‘tmish qaytsa, faqatgina, yangilik ko‘rinishini olib takrorlanishi mumkin, eski, avvalgi narsa, hodisalar yangilanib, novatsiya shaklini olibgina fuqarolik huquqiga ega bo‘lishi mumkin. Shu nuqtai nazardan qaraganda, eng qadrli narsa bu - yangilikdir. Shuning uchun an’anaviy o‘tmish o‘zining yangilik ekanini va o‘zida hozirgi davrni ko‘rsatishga urinadi”29. Demak, innovatsiya, eng avvalo, o‘z davri nuqtai nazaridan asoslashni taqozo etadigan murakkab ijtimoiy-madaniy fenomendir. Bundan tashqari, innovatsiya ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida o‘z mohiyatiga, nafaqat, zamonaviy madaniyatning barcha tendensiyalarini, balki u yangilikka yo‘nalgan fenomen sifatida madaniyatning kelajagini ham singdiradi. Bizning 28 Справочно-энциклопедический портал Samgo.net 29 Краснухина Е.К. Традиции и новации как формы образования социального. // Инновации и образование. Сборник материалов конференции. Серия «Symposium», выпуск 29 – СПб: Санкт-петербургское фил-е общество, 2003 – С. 121. fikrimizcha, innovatsiyani yangi postindustrial rivojlanish bosqichi ob’ektivlashuvining ijtimoiy-madaniy modeli, deb ta’riflash zarur. Nazorat uchun savollar 1. Innovatsiya tushunchasi haqida nimalar bilasiz? 2. Kashfiyot, ixtiro tushunchalarining innovatsion xarakteri nimalardan iborat? 3. Novatsiyalarning o‘ziga xos xususiyatlari nimalardan iborat?