ILMIY-TEXNIK MATNLARNI TARJIMA QILISHNING O‘ZIGA XUSUSIYATLARI Tarjima mahorati. Ozbek tarjima maktabi. Reja: 1. Tarjima tarixi. 2. O‘zbekistonda tarjimonlik maktabi. 3. Ilmiy- tenik materiallarni tarjima qilishning o‘ziga xos xususiytlari. Tarjima tarixi Tarjima va tarjimonlik uzoq asrlardan buyon dunyo xalqlari tarixi va madaniyatida shakllanib kelayotgan ko‘hna ijodiy faoliyat sohalaridan biridir. Yer yuzining turli qit’alari va mintaqalarida bir necha ming yildan buyon yashab kelayotgan odarnzod nasllari o‘z ijodkorlik havaslari, qiziqishlari, imkoniyatlari, manfaatlarini tarjima vositasida ham namoyon qildi. Uni xalqlararo aloqa vositasiga aylantirdi, undan doim samarali tarzda foydalandi. Tarjima va tarjimonlar orqali insoniyat qavmlari bir-birlaridan xabardor bo‘ldi, o‘zaro borish-kelish qildi. Shu bilan birga savdo, hunarmandchilik. uy-joy, yo‘l qurilishi, dehqonchilik, aslaha- anjomsozlik kabi sohalarni asrma-asr tadrijiy rivojlantirib, yo‘lga qo‘yib bordi. Odamlar qavmlari qulay va xatarsiz hayot kechirishni bir-biridan o‘rgandi, bir-biriga yo‘l korsatdi, bir-biridan ulgi oldi va rang-barang madaniatlarning jozibali qirralarini bir-biriga namoyon qildi. insoniyatning o‘zaro munosabatlari, muomalalari, muloqotlari, turli-tuman aloqaJarga tashna-yu ehtiyojmand karvonlari o‘ n ming yillardan buyon dunyo o‘lkalarini kezadi, qit‘alardan qit‘alarga o‘tadi. Keti uzilmagan shu karvonlar safida savdogarlar, sarkardalar, olimlar, din ulamolari, targ‘ibotchilar, munajjimlar, hunarmandlar, tabobatchilar, hakimlar qatorida, albatta, tarjimonlar ham bo‘ladilar. Til bilgich, tushuntirgich, aqlu-zakovatli va hamisha hushyor, ko‘proq tillami bir-biriga og‘zaki o‘giradigan bu kishilarga u zamonlarda tilmoch, ya’ni bir tilni ikkinchi tilga ag‘daruvchi, muloqotlar va bitishuvlami tushunarli hamda qoidali qiluvchi, tomonlar o‘rtasida ahdlashuvlar va murosalami bitiruvchi, deb qarar edilar. Tilmochlar ishlarining o‘zaro muvofiq, adolatli bitishi va xalqlaming totuvliklariga xizmat qiladilar. Tilmochlar, ya’ni tarjimonlar xalqarning bir-birlarini bilish va o‘rganishlariga tengsiz hissa qo‘shdi. Yevropaning mashhur faylasuflaridan biri Immanuil Kant o‘zining falsafada buyuk inqilob yasagan “Sof aqlning tanqidi” asarida “samarali tasavvur” degan tushunchani kiritgan va tahlil qilib bergan. Dunyoni bilish falsafasining markazida ana shu sarnarali tasavvur” turganidek, u tarjima sohasi va faoliyatining mazmun-mohiyatini tog‘ri tushunish va tushuntirishga ham xizmat qiladi. “Samarador tasavvur” so‘zlarning quruq ma’nolaridan nafosat yaratadi. Quruq ma’noning nafosat mevasiga aylanishi - shaklning mazmundorlik kasb etishi tarjima ijodining dialektikasi va qimmatini belgilaydi. Kantning fikricha, idrok samarador tasavvur tufayli ongning nazoratisiz o‘z tushunchalarini hosil qiladi. Kantcha “ ‘tasavvuming saliqasi (qobiliyati) uning o‘z-o‘zidan, tabiiy bo‘lishi”dir. Shunday qilib, avval ogzaki , so‘ng yozma tarjima paydo bo‘ldi. O‘zbekistonda tarjimonlik faoliyati Tarjimonlik ijtimoiy hayot taraqqiyoti bilan uzviy bog‘liq, ya’ni madaniyat, san‘at va adabiyot tarixi bilan uzviydir. Arab yurishlari siljib borgan mamlakatlarda, shu qatorda hozirgi O‘zbekiston hududida Islam dini o‘rta asrlarda yagona dinga aylandi, arab tili esa ilm-fan tili maqomiga ko‘tarildi. O‘rta asrlarda Markaziy Osiyo madaniy hayotida tarixiy-adabiy janrlarga daxldcr asarlar tarjimalari sezilarli o‘rin tutdi. VIII-XI asrlarda san’at, adabiyot, madaniyat yuqori darajada rivojlandi. Bu davrda Farobiy, Ibn Sino va Bernniy kabi mashhur olimlar yetishib chiqdi. Ularning barchasi arab tilida ijod qilishgan. Ulaming faoliyatida yunon, rum va lotin yozuvchilaning 87 asarlari tarjimalari muhim o‘rin egallaydi. Biz ulami qadimiy tarjimachilik madaniyatimizni boyitgan ilk tarjimonlar sifiltida qadrlaymiz va Sharq Renessans davrining vakillari deb qaraymiz. Bu allomalar ko‘p tillarni bilishar va o‘z asarlarini turli xii tillarda:fors, arab, yunon, sanskrit, suryoniy tinarida yozishardi. Misol uchun, farobiy bir qancha sharq tillarini bilgan va o'z asarlarini asosan yunon va fors tillarida yozgan. Mashhur olim Abu AIi Ibn Sino o‘zining ilmiy asarlarini arab tilida yozgan. Uning tibbiyotga oid mashhur asari "Tib qonunlari" va falsafiy asari "Davo haqidagi kitob" Yevropa tillariga tarjima qilingan. Ahmad al- Farg‘oniy dunyo madaniyatini rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shgan. Bizga faqatgina 8 ta kitobi ma’lum. Uning qo‘lyozmalari Parij, Berlin, London, Qohira va Hindiston kutubxonalarida saqlanmoqda. Buyuk olim, faylasufva tarixchi Abu Rayhon Beruniy Markaziy Osiyo tarjima tarixiga, ayniqsa, O‘zbekistonning tarjima tarixiga katta hissa qo‘shgan. Bu davrning barcha olimlari kabi Beruniy ham o‘z asarlarini asosan arab tilida yozgan, arab tilidan fors tiliga ham tarjima qilgan. Abu Rayhon Beruniy qomusiy olim bo‘lib, tarjimachilik haqagi fikr-mulohazalarini yozib qoldirgan. Mahrnud Qoshg‘ariyning ham tarjimonlik faoliyati tarixda katta iz qoldirdi. U qimmatli "Devonu lug‘atit-turk"ni yaratgan. O‘zining lug‘atida turk qabilalarining shelariga xos so‘zlarning arab tilidagi ekvivalentlarini keltirgan. XV-asrda, mumtoz adabiyotirniz gullab yashnagan davrida, tarjimonlikka bo‘lgan e’tibor yo‘qolmagan edi. Alisher Navoiy o‘zbek tilining rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan. Buyuk o‘zbek shoiri Alisher Navoiy adabiy va i1miy asarlar bilan band bo‘lishiga qaramay u o‘zining ustozi Abdurahmon Jomiyning “Chil hadis”, “Nafohot ul-uns”, “Nazm ul javohir” kabi asarlarini turkiy tilga tarjima qilgan. Bulardan tashqari u Farididdin Attoming “Mantiq ut-tayr” asaridagi ba’zi hikoyalarni tarjima qilgan. XV-XVIasrlarda Alisher Navoiyning asarlari tarjimonlarning e’tiborini o‘ziga qaratgan. O‘zbek adabiyotida badiiy tarjimachilikdagi ilk yorqin misollar Harnza Hakimzoda Niyoziy, Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Hamid Olimjon, G‘afur G‘ulom, Abdulla Qahhor, Oybek, Mirtemir. Zulfiya va boshqa ko‘plab ijod ahllarining qalamiga mansubdir. Abdulla Qodiriy chet tillami o‘rganishni qadrlagan. U arab, rus, fors, turk, tatar, ozarboyjon tillarini o‘rgangan. Mashhur rus yozuvchisi Chexovning "Xameleon" hikoyasini o‘zbek tiliga tarjima qilgan. Abdulla Qodiriy ruscha-o‘zbekcha lug‘atni tuzishda qatnashgan. Abdulla Qodiriy asl nusxa va tarjimaning mazmun jihatdan bir biriga mos kelishiga katta e'tibor bergan. XX asrda O‘zbekistonda faol tarjimonlik maktabiga asos solindi. Mirzakalon Ismoiliy, Mirziyod Mirzoidov, Qodir Mirmuhamedov, Vahob Ro‘zimatov, Husan Ruzimetov, Odil Sharopov, Odil Rahimov, To‘xtasin lalolov, Sharif Tolib, Shoislom Shomuhammedov, Rahmonberdi Muhammadjonov, Ansoriddin lbrohimov, Tohir lbrohimov, Zinatilla Ashurboyev, Nabi Muhamedov, Jamol Kamol. Ubaydulla Karimov, Yanglish Egamova, Asomiddin O‘rinboyev, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Ibrohim G‘afurov, Nizom Komilov, G‘aybulla Salomov, Ozod Sharafiddinov bu maktabning yorqin vakillaridir. Ilmiy matnlarni tarjima qilishning o‘ziga xos xususiyatlari O‘zga tildan o‘z(ona tili)tiliga tarjima qilishning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Ayniqsa, bu ilmiy-texnik matnlarni tarjima qilishda yorqin namoyon bo‘ladi. Ilmiy uslubning o‘ziga xos xususiyati shundaki, unda aniqlik, mantiqiylik, izchillikva ushbulardah kelib chiqadigan tushunarlilikdan iborat. Ushbu uslubga tegishli alohida matnlar u yoki bu darajada ko‘rsatilgan xususiyatlarga ega bo‘lihi mumkin.Biroq barcha shunday matnlarda ushbu uslubning ehtiyojlarini qondiradigan til vositalaridan foydalanilavernaydilar.Leksika sohasida, avvalo, bu ilmiy –texnik terminologiya- maxsus leksikadan foydalanishdir. Mutaxassislar tayanadigan fan va texnikaning ma’lum sohasidagi maxsus obyektlar va tushunchalarni bildiradigan so‘zlar terminlar deb ataladi. Masalan:GES-gidro elektr stansiyasi, elektr, mikroelementlar. Termin sifatida ham ushbu soha doirasida,ham umumxalq so‘zlarinig maxsus belgilaridan foydalanish mumkin. Masalan: mustaqil so‘z turkumlari va mustaqil fikr. Umuman, terminlar aniq obyektlar va hodisalarni ta’minlab, Mutaxassislar tomonidan berilayotgan ma’lumot bir ma’noni ifodalashi kerak.Ilmiy-texnik matnlarni tarjima qilish jarayonida gap bo‘laklari va gapda so‘z tartibi ham alohida ahamiyat kasb etadi. Bunda qiyosiy tilshunoslik yutuqlaridan unumli foydalaniladi. Tarjimada qiyosiy tahlildan maqsad, tarjima jarayonidagi umumiy qoidalami o‘rganishdir. Tarjima nazariyasida qiyosiy tahlil so‘z va gaplaming qiyosiy tahlil natijasi sifatida qabul qilingan fakt (dalil)larga asoslangan. Rus tilidagi so‘zlar bilan boshqa tildagi so‘ zlaming turli xii xususiyatlarini qiyosiy o‘rganish rus va boshqa tillardagi so‘zlarning turli xii xususiyatlari mavjud ekanligini ko‘rsatadi. So‘z shakli, o‘zaro bog‘langan so‘zlaming semantik tuzilishi va ulaming nutqda ishlatilishi turli xii tillarda turlichadir. Har bir tllning o'zining leksik tuzilishi mavjuddir. Lekin hamma ma’nolarida emas, ya’ni rus tilidagi so‘zning ma’nosini ifodalovchi o‘zbek tilidagi so‘zni topish mumkin. Texnik tenninologiya ham maxsus konnotativ xususiyatga ega. Ba'zida insonlar jamiyatda bilish darajalarini yoki professional fikrlashni ko’rsatish maqsadida texnik, kasb-hunarga doir lug‘atlardan foydalanadilar. Texnik so‘zlaming qo‘llanilishi bundan xabardor bo‘lmaganlarga tushunarsiz bo‘lishi mumkin. Tarjirnon kim bilan gaplashayotganligiga qarab texnik so‘zlami qo‘llashi kerak. Tilshunos olim tarjima qiluvchi tilning uch turini ko'rsaladi: 1. Til ichida tarjima yoki qayta nomlash (bir tilda og‘zaki belgilarni boshqa belgilar orqali izohlash); 2. Tillararo tarjima yoki tarjima (og‘zaki belgilarni boshqa tilda ifodalash); 3. Ma’nolararo tarjima. Demak , tarjima jarayonida qiyosiy tilshunoslik muhim ahamiyat kasb etadi. Nazorat uchun topshiriqlar 1. Tarjima-aloqa vositasi. 2. Tilmocnlarning xizmatlarini ko‘rsating. 3. Immanuel Kant nazariyasi mohiyatini tusuntiring. 4. O‘zbekiston tarjimonlik faoliyati asoschilarining saarlarini izohlang. 5. XX asrda o‘zbek tarjima maktabi vakillari haqida esse tayyorlang. 6. Ilmiy-texnik matnlarni tarjima qilishning asosiy mohiyatini ko‘sating. 7. Tilshunos Roman Yakobson nazariyasini izohlang. 8. Mutaxassisligingiz bo‘yicha ixtisoslik matnini tarjima qiling.