ILMIY-TEXNIK MATNLARNI TARJIMA QILISHNING O‘ZIGA
XUSUSIYATLARI
Tarjima mahorati. Ozbek tarjima maktabi.
Reja:
1. Tarjima tarixi.
2. O‘zbekistonda tarjimonlik maktabi.
3. Ilmiy- tenik materiallarni tarjima qilishning o‘ziga xos xususiytlari.
Tarjima tarixi
Tarjima va tarjimonlik uzoq asrlardan buyon dunyo xalqlari tarixi va
madaniyatida shakllanib kelayotgan ko‘hna ijodiy faoliyat sohalaridan biridir. Yer
yuzining turli qit’alari va mintaqalarida bir necha ming yildan buyon yashab
kelayotgan odarnzod nasllari o‘z ijodkorlik havaslari, qiziqishlari, imkoniyatlari,
manfaatlarini tarjima vositasida ham namoyon qildi. Uni xalqlararo aloqa vositasiga
aylantirdi, undan doim samarali tarzda foydalandi. Tarjima va tarjimonlar orqali
insoniyat qavmlari bir-birlaridan xabardor bo‘ldi, o‘zaro borish-kelish qildi. Shu
bilan birga savdo, hunarmandchilik. uy-joy, yo‘l qurilishi, dehqonchilik, aslaha-
anjomsozlik kabi sohalarni asrma-asr tadrijiy rivojlantirib, yo‘lga qo‘yib bordi.
Odamlar qavmlari qulay va xatarsiz hayot kechirishni bir-biridan o‘rgandi, bir-biriga
yo‘l korsatdi, bir-biridan ulgi oldi va rang-barang madaniatlarning jozibali
qirralarini bir-biriga namoyon qildi. insoniyatning o‘zaro munosabatlari,
muomalalari, muloqotlari, turli-tuman aloqaJarga tashna-yu ehtiyojmand karvonlari
o‘ n ming yillardan buyon dunyo o‘lkalarini kezadi, qit‘alardan qit‘alarga o‘tadi.
Keti uzilmagan shu karvonlar safida savdogarlar, sarkardalar, olimlar, din ulamolari,
targ‘ibotchilar, munajjimlar, hunarmandlar, tabobatchilar, hakimlar qatorida,
albatta, tarjimonlar ham bo‘ladilar.
Til bilgich, tushuntirgich, aqlu-zakovatli va hamisha hushyor, ko‘proq tillami
bir-biriga og‘zaki o‘giradigan bu kishilarga u zamonlarda tilmoch, ya’ni bir tilni
ikkinchi tilga ag‘daruvchi, muloqotlar va bitishuvlami tushunarli hamda qoidali
qiluvchi, tomonlar o‘rtasida ahdlashuvlar va murosalami bitiruvchi, deb qarar edilar.
Tilmochlar ishlarining o‘zaro muvofiq, adolatli bitishi va xalqlaming totuvliklariga
xizmat qiladilar. Tilmochlar, ya’ni tarjimonlar xalqarning bir-birlarini bilish va
o‘rganishlariga tengsiz hissa qo‘shdi. Yevropaning mashhur faylasuflaridan biri
Immanuil Kant o‘zining falsafada buyuk inqilob yasagan “Sof aqlning tanqidi”
asarida “samarali tasavvur” degan tushunchani kiritgan va tahlil qilib bergan.
Dunyoni bilish falsafasining markazida ana shu sarnarali tasavvur” turganidek, u
tarjima sohasi va faoliyatining mazmun-mohiyatini tog‘ri tushunish va
tushuntirishga ham xizmat qiladi. “Samarador tasavvur” so‘zlarning quruq
ma’nolaridan nafosat yaratadi. Quruq ma’noning nafosat mevasiga aylanishi -
shaklning mazmundorlik kasb etishi tarjima ijodining dialektikasi va qimmatini
belgilaydi. Kantning fikricha, idrok samarador tasavvur tufayli ongning nazoratisiz
o‘z tushunchalarini hosil qiladi. Kantcha “ ‘tasavvuming saliqasi (qobiliyati) uning
o‘z-o‘zidan, tabiiy bo‘lishi”dir. Shunday qilib, avval ogzaki , so‘ng yozma tarjima
paydo bo‘ldi.
O‘zbekistonda tarjimonlik faoliyati
Tarjimonlik ijtimoiy hayot taraqqiyoti bilan uzviy bog‘liq, ya’ni madaniyat,
san‘at va adabiyot tarixi bilan uzviydir. Arab yurishlari siljib borgan mamlakatlarda,
shu qatorda hozirgi O‘zbekiston hududida Islam dini o‘rta asrlarda yagona dinga
aylandi, arab tili esa ilm-fan tili maqomiga ko‘tarildi. O‘rta asrlarda Markaziy Osiyo
madaniy hayotida tarixiy-adabiy janrlarga daxldcr asarlar tarjimalari sezilarli o‘rin
tutdi. VIII-XI asrlarda san’at, adabiyot, madaniyat yuqori darajada rivojlandi. Bu
davrda Farobiy, Ibn Sino va Bernniy kabi mashhur olimlar yetishib chiqdi. Ularning
barchasi arab tilida ijod qilishgan. Ulaming faoliyatida yunon, rum va lotin
yozuvchilaning 87 asarlari tarjimalari muhim o‘rin egallaydi. Biz ulami qadimiy
tarjimachilik madaniyatimizni boyitgan ilk tarjimonlar sifiltida qadrlaymiz va Sharq
Renessans davrining vakillari deb qaraymiz. Bu allomalar ko‘p tillarni bilishar va
o‘z asarlarini turli xii tillarda:fors, arab, yunon, sanskrit, suryoniy tinarida
yozishardi. Misol uchun, farobiy bir qancha sharq tillarini bilgan va o'z asarlarini
asosan yunon va fors tillarida yozgan. Mashhur olim Abu AIi Ibn Sino o‘zining ilmiy
asarlarini arab tilida yozgan. Uning tibbiyotga oid mashhur asari "Tib qonunlari" va
falsafiy asari "Davo haqidagi kitob" Yevropa tillariga tarjima qilingan. Ahmad al-
Farg‘oniy dunyo madaniyatini rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shgan. Bizga faqatgina
8 ta kitobi ma’lum. Uning qo‘lyozmalari Parij, Berlin, London, Qohira va Hindiston
kutubxonalarida saqlanmoqda.
Buyuk olim, faylasufva tarixchi
Abu Rayhon Beruniy Markaziy Osiyo tarjima tarixiga, ayniqsa, O‘zbekistonning
tarjima tarixiga katta hissa qo‘shgan. Bu davrning barcha olimlari kabi Beruniy ham
o‘z asarlarini asosan arab tilida yozgan, arab tilidan fors tiliga ham tarjima qilgan.
Abu Rayhon Beruniy qomusiy olim bo‘lib, tarjimachilik haqagi fikr-mulohazalarini
yozib qoldirgan.
Mahrnud Qoshg‘ariyning ham tarjimonlik faoliyati
tarixda katta iz qoldirdi. U qimmatli "Devonu lug‘atit-turk"ni yaratgan. O‘zining
lug‘atida turk qabilalarining shelariga xos so‘zlarning arab tilidagi ekvivalentlarini
keltirgan.
XV-asrda, mumtoz adabiyotirniz gullab yashnagan davrida, tarjimonlikka
bo‘lgan e’tibor yo‘qolmagan edi. Alisher Navoiy o‘zbek tilining rivojlanishiga katta
hissa qo‘shgan. Buyuk o‘zbek shoiri Alisher Navoiy adabiy va i1miy asarlar bilan
band bo‘lishiga qaramay u o‘zining ustozi Abdurahmon Jomiyning “Chil hadis”,
“Nafohot ul-uns”, “Nazm ul javohir” kabi asarlarini turkiy tilga tarjima qilgan.
Bulardan tashqari u Farididdin Attoming “Mantiq ut-tayr” asaridagi ba’zi
hikoyalarni tarjima qilgan. XV-XVIasrlarda Alisher Navoiyning asarlari
tarjimonlarning e’tiborini o‘ziga qaratgan.
O‘zbek adabiyotida badiiy tarjimachilikdagi ilk yorqin misollar Harnza
Hakimzoda Niyoziy, Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Hamid Olimjon, G‘afur G‘ulom,
Abdulla Qahhor, Oybek, Mirtemir. Zulfiya va boshqa ko‘plab ijod ahllarining
qalamiga mansubdir.
Abdulla
Qodiriy
chet
tillami o‘rganishni qadrlagan. U arab, rus, fors, turk, tatar, ozarboyjon tillarini
o‘rgangan. Mashhur rus yozuvchisi Chexovning "Xameleon" hikoyasini o‘zbek
tiliga tarjima qilgan. Abdulla Qodiriy ruscha-o‘zbekcha lug‘atni tuzishda
qatnashgan. Abdulla Qodiriy asl nusxa va tarjimaning mazmun jihatdan bir biriga
mos kelishiga katta e'tibor bergan.
XX
asrda
O‘zbekistonda faol tarjimonlik maktabiga asos solindi. Mirzakalon Ismoiliy,
Mirziyod Mirzoidov, Qodir Mirmuhamedov, Vahob Ro‘zimatov, Husan Ruzimetov,
Odil Sharopov, Odil Rahimov, To‘xtasin lalolov, Sharif Tolib, Shoislom
Shomuhammedov, Rahmonberdi Muhammadjonov, Ansoriddin lbrohimov, Tohir
lbrohimov, Zinatilla Ashurboyev, Nabi Muhamedov, Jamol Kamol. Ubaydulla
Karimov, Yanglish Egamova, Asomiddin O‘rinboyev, Erkin Vohidov, Abdulla
Oripov, Ibrohim G‘afurov, Nizom Komilov, G‘aybulla Salomov, Ozod
