MAVZU: ILMIY VA IJTIMOIY BASHORATNING O‘ZARO ALOQADORLIGI Reja: 1.«G`oya» va «Mafkura» tushunchalari, ularning mohiyati va mazmuni 2.Inson va jamiyat hayotidagi g`oyalar, fikrlar xilma-xilligi. 3.Bunyodkor g`oyalar. Vayronkor g`oya va mafkuralarning jamiyat hayotiga salbiy ta`siri 4.. Milliy g‘oyada mentalitetning namoyon bo‘lishi. «G`oya» tushunchasi haqida fikr yuritilganda, avvalo, inson hayotida, jamiyat taraqqiyotida g`oyalar qanchalik muhim rol o`ynashiga to`xtalib o`tish maqsadga muvofiqdir. Ma`lumki, iymon-e`tiqodi va ijodiy mehnati bilan boshqa barcha tirik jonzotlardan farq qiladi. Inson-ongli mavjudot. Ongni shartli ravishda ikkita katta qismga bo`lish mumkin: Birinchisi-insonning ruhiy olami, ikkinchisi-fikriy olam, ya`ni tafakkur olamidir. Umuman, g`oya inson tafakkurida vujudga keladigan, ijtimoiy xarakterga ega bo`lgan, ruhiyatga kuchli ta`sir o`tkazib, jamiyat va odamlarni harakatga chorlaydigan, maqsad-muddao sari etaklaydigan kuchli, teran fikr demakdir. 2. Insoniyat tarixidan ma`lumki, barcha davrlarda har bir davlat va xalqning, jamiyatning o`ziga xos mafkurasi bo`lgan. Chunki jamiyatning, xalqning o`z oldiga qo`ygan maqsadi uni amalga oshirishda jamiyat ahlini birlashtiradigan, safarbarlikka undaydigan mafkurasi bo`lmasa muqarrar ravishda halokatga mahkum bo`ladi. Inson tafakkurini maxsuli sifatida g`oya tevarak olamni o`rganish, bilish jarayonida vujudga keladi. Ijtimoiy ongning barcha shakllari ilm-fan, din, falsafa, san`at va adabiyot, axloq, siyosat va xuquq-muayyan bir g`oyalarni yaratadi, ularga tayanadi va ularni rivojlantiradi. Mazmuni va namoyon bo`lish shakliga qarab, g`oyalarni bir qancha turlarga ajratish mumkin: Ilmiy g`oyalar; Falsafiy g`oyalar; Diniy g`oyalar; Badiiy g`oyalar; Ijtimoiy-siyosiy g`oyalar; Milliy g`oyalar Umuminsoniy g`oyalar; G`oya va mafkura mazmun-mohiyatiga ko`ra bunyodkor yoki zararli bo`lib, bunyodkorlik g`oyalari insonni ulug`laydi. Uning ruhiga qanot bag`ishlaydi. Ezgu g`oyalar insonni yuksak orzular bilan yashashga, olijanob maqsadlar yo`lida e`tiqod bilan kurashishga o`rgatadi. Buzg`unchi g`oyalar esa xalqlar boshiga katta kulfatlar keltiradi. Inson va jamiyat bor ekan, ezgulik g`oyalarining ziddi bo`lgan zulm va zo`ravonlik, qabohat va jaholat yangi-yangi shakllarda namoyon bo`lishga urinadi. Lekin ular insoniyatning adolat, tenglik, tinchlik, qardoshlik rivojlanish va farovonlik g`oyalariga tayanib, yuksak maqsadlar sari intilishlarini to`xtata olmaydi. ezgu va yuksak g`oyalar odamlarni hamisha olijanob maqsadlar sari etaklayveradi. Bunyodkorlik g`oyalari yurtni obod, xalq hayotini farovon qilishdek olijanob maqsadlar bilan ajralib turadi. Ular insoniyat taraqqiyotga erishgan davrlardan buyon jamiyat hayotining eng ezgu g`oyalari sifatida yashab kelmoqda. Har qanday nazariya yoki ta`limot bir tizimga solingan g`oyalar majmuidan iborat bo`ladi. Dunyoqarashning negizini va muayyan ishonch e`tiqodining asosini ham g`oya tashkil etadi. Odamlar, ijtimoiy sinf va qatlamlarning millat va davlatlarning manfaatlari va maqsadlari ham g`oyalarda ifoda etiladi. O`z oldiga qo`ygan maqsadi, qanday jamiyat qurmoqchi ekani bunga qanday yo`llar bilan erishmoqchi bo`layotgani haqidagi g`oyalar tizimi har bir millat, xalq va jamiyatning milliy mafkurasining asosini tashkil etadi. Mafkura-muayyan ijtimoiy guruh yoki qatlamning, millat yoki davlatning ehtiyojlarini, maqsad va intilishlarini, ijtimoiy-ma`naviy tamoyillarini ifoda etadigan g`oyalar, ularni amalga oshirish usul va vositalari tizimidir. Jamiyatning, jamiyat ahlining mustahkam va ravshan mafkurasi bo`lmasa, o`z oldiga qo`yilgan aniq bir maqsad-muddaosi bo`lmasa, u muqarrar ravishda inqirozga yuz tutadi. Maqsad esa-xalqni, millatni birlashtiruvchi, unga kuch-qudrat, ruhiy ozuqa beruvchi, istiqbolga boshlovchi bayroqdir. Prezidentimiz so`zlari bilan aytadigan bo`lsak: «Bu bayroq butun O`zbekiston xalqining ruhini, g`urur-iftixorini, kerak bo`lsa, qudratini, orzu-intilishlarini mujassamlashtiradigan ulug` kuchdir. Davlatimizning, xalqimizning, yurtimizning maqsadi o`zining ulug`vorligi, hayotiyligi va haqqoniyligi bilan hammamizni jalb etadigan bo`lmog`i lozim. Toki bu maqsad xalqni, millatni-millat qila bilsin, qo`limizda yengilmas bir kuchga aylansin». (I.A.Karimov. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni-xalq, millatni millat qilishga xizmat etsin. T. «O`zbekiston, 1998 yil, 10-11 betlar») 3. Insonlar, xalqlar, jamiyatlar hayotida mafkura muhim rol o`ynaydi. Yurtboshimiz so`zlari bilan aytadigan bo`lsak:-mafkura bo`lmasa odam, jamiyat, davlat o`z yo`lini yo`qotishi muqarrar. Mafkuraning hayotbaxsh kuchi, avvalo insonning jamiyatdagi o`rni va ahamiyatini qanday tushunish va uni qanday ijtimoiy maqomda tasavvur etishga bog`liq. Chunki insonni ijtimoiy harakat va faoliyatga undash va shu tariqa ko`zlangan muayyan maqsad-vazifalarga erishish dunyodagi barcha mafkuralarning ma`no-mohiyatini tashkil etadi. Shu ma`noda, Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillari tizimida insonning jamiyatdagi o`rni va maqomi aniq belgilanganligi diqqatga sazovordir. Ya`ni bu tizim insonni bunyodkor kuch sifatida ta`riflaydi va shunga da`vat etadi. Istiqlolning bosh g`oyasi ham, asosiy g`oya va tushunchalari ham bunyodkorlik falsafasi bilan yo`g`irilgan. Chunki bunyodkorlik xalqimizning eng olijanob fazilati. Yurtboshimiz ta`biri bilan aytganda, o`zbek tom ma`noda bunyodkordir, do`ppisida suv tashib bo`lsa ham daraxt ko`kartiradi. 4. Muhtaram talaba-endi Bunyodkor g`oya, haqida so`z yuritar ekanmiz, bunyodkor g`oya deb, insonni ulug`laydigan, uning kuch g`ayrati va salohiyatini oshirib xalqi, Vatani, butun insoniyat uchun foydali ishlar qilishga safarbar etadigan, o`zida taraqqiyot, ma`rifat, do`stlik, tinchlik, halollik, poklik kabi ezgu maqsadlarni mujassam etadigan g`oyaga aytiladi. Bunyodkor g`oyalar bilan qurollangan kishilar farovon hayot, erkin jamiyat qurish uchun kurash olib borganligi tarixdan ma`lum. Bunyodkorlik g`oyalari yurtni obod, xalq hayotini farovon qilishdek olijanob maqsadlar bilan ajralib turadi. Ular insoniyat tsivilizatsiyasiga erishgan davrlardan buyon jamiyat hayotining eng ezgu g`oyalari sifatida yashab kelmoqda. Bunyodkorlik ota- bobolarimizdan merosdir. Insoniyat tarixida odamlar ongi va shuuriga adolat, haqiqat, ezgulik, mehnatsevarlik, kabi yuksak g`oyalar urug`ini sepgan zot, payg`ambar Zardusht yaratgan «Avesto» kitobida quyidagi satrlar majud: «Ezgu fikr, ezgu so`zlarga, ezgu ishlar amaliga baxshida qilaman, barcha yomon so`zu yomon ishlardan yuz o`giraman». Bu yuksak g`oyalar bundan 2700 yil muqaddam yashab o`tgan vatandoshimiz Zardushtning o`lmas mafkurasi edi. Xitoy va hind mutafakkirlarining jamiyat rivoji haqidagi qarashlari va bunyodkorlik g`oyalari ham Osiyoning «Sharqona» ma`naviyatida o`ziga xos o`rin tutadi. Jumladan, buyuk Xitoy mutafakkiri Konfutsiy (mil. av. 551-479) g`oyalari hanuzgacha Xitoy xalqi mafkurasida etakchilik qilib kelmoqda. Bu g`oyaning asosi jamiyatni har qanday ijtimoiy larzalardan asrab qolishi va insonlar manfaatini yuqori qo`yishga qaratilgan. Allomaning maqsadi xalqni mavjud tartib qoidalarni hurmat qilish ruhida tarbiyalash bo`lgan. Bu g`oyaga ko`ra insonlar jamiyatning tabiiy taraqqiyotiga qarshi chiqmasligi, ya`ni inqilobiy yo`lni tanlamasligi kerak. Konfutsiya insoniyat xaqida fikr yuritar ekan, odamlar ijtimoiy kelib chiqishi yoki jamiyatdagi mavqei orqali emas, balki odamiylik, adolatparvarlik, haqgo`ylik, samiymiyat, farzandlik izzat-hurmati kabi yuksak ma`naviy fazilatlarga erishishi tufayli kamolotga etishuvi mumkin deb, xisoblaydi. Hind xalqining buyuk farzandi Mahatma Gandi (1869-1948) o`z ma`naviyati, g`oyalari bilan XX asrning buyuk shaxslaridan biriga aylandi. U mustamlakachilarga qarshi kurashning timsoli edi. U hindlar bilan musulmonlarning o`zaro do`stligini mustahkamlashga intildi. Gandi din bilan siyosatni bir-biriga bog`lashga harakat qildi. Fidoyilik va vatanparvarlik namunalarini ko`rsatdi. Buyuk mutasavvuflar: Xoja Yusuf Hamadoniy, Ahmad Yassaviy, Abduholiq G`ijduvoniy, Bahouddin Naqshband, Najmiddin Kubro, Muhaddislar: Imom Buxoriy, Imom Termiziylarning ta`limotlarida aks etgan komil inson g`oyalari adolat haqidagi qarashlar jamiyatning sog`lom ma`naviy ahloqiy ruhini saqlash va mustahkamlashga xizmat qildi. Bu g`oyalar Vatan va halq manfaati yo`lida fidoyilik va insonparvarlikni ulug`laydi. Ezgu g`oyalar Mahmud Qoshg`ariy, Yusuf Xos Xojib, Ahmad Yugnakiy, Lutfiy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Jaloliddin Rumiy, Mirzo Abdulqodir Bedillar ijodida chuqur o`rin egalladi va o`zbek davlatchiligining rivojlanishida ham muhim omil bo`lib xizmat qildi. Amir Temurning «Temur tuzuklari»; Nizomulmulkning «Siyosatnoma» kitoblarida davlat idorasi va ahli fuqaroga munosabatda adolat, insof, diyonat, el-yurt tinchligi va obodligi bosh g`oya sifatida ilgari surildi. Bu g`oyalar Temuriylar davlati g`oyaviy tamoyillarining ustivor yo`nalishi edi. Ko`hna Turon o`z boshidan kechirgan buyuk tarixiy voqealar ichida Amir Temurning bunyodkorlik g`oyalari va amaliy faoliyati katta ahamiyatga ega. Inson va jamiyat ijtimoiy taraqqiyotida bunyodkorlik g`oya va mafkuralari xilma-xil, ularning ahamiyati beqiyosdir. Shunday bunyodkor g`oyalardan biri Janubiy Quriya mamlakati rivojiga katta hissa qo`shgan fidoiy inson Yong Ki- Kimning faoliyati va bunyodkorlik ishlari diqqatga sazovor. 1930 yillarda «12 oila- qishloqda» degan harakatni boshlab giyoh ham ko`karmagan tashlandiq tepalikni sotib olib, obod qilishga kirishadi. Keyinchalik fermerlar tayyorlanadigan «Kanaan» (Imkoniyatlar maktabi) ni ochadi. U hamisha faqat tashlandiq, giyoh o`sishi qiyin bo`lgan erlarni olib, obod qilib odamlarni o`z tashabbusi, g`oyasi bilan orqasidan ergashtirib mamlakat rivoji va obodonligiga o`z hissasini qo`shadi. Bugungi kunda «Kanaan» ta`lim dargohining bosh maqsadi-tinglovchilarda insoniy e`tiqod tuyg`ularini shakllantirish, ularga insoniy fazilatlar-komillik, o`zaro tenglik, birodarlik, vatanparvarlik hislarini singdirishdir. Vatan va millat ravnaqi yo`lida fidokoroni mehnat qilish, tug`ilib o`sgan Vatanni jondan ortiq sevmoqlik shart ekanligi g`oyasi har bir tinglovchiga singdiriladi. Bitta fidoiy, vatanparvar insonning yuksak g`oyalarga asoslangan ishlari bugungi kunda keng tarqalib Janubiy Quriyaning obod bo`lishiga katta hissa bo`lib qo`shilmoqda. 5. Insoniyat tarixida ezgulik va bunyodkor g`oyalar bilan yovuzlik va buzg`unchilik g`oyalar o`rtasida hamisha kurash bo`lganligini bilamiz. Insoniyatning, jumladan, O`zbekistonning bir necha yuz yillik tarixida ham turli bosqinchiliklar oqibatida zulm, zo`ravonlik, kulfat urug`larini sochish va qon to`kilishiga sabab bo`lgan buzg`unchi g`oyalar va mafkuralarning halokatli ta`siri bilan bog`liq qayg`uli sahifalar juda ko`p. Bu g`oyalar o`zlarida siyosiy bosqinchilik va mustabidlik intilshlarini goh yashirin, goh oshkora ifodalagan holda diniy, milliy, sifiy shiorlarni bayroq qilib chiqqan. Jumladan, bol’shevizm bilan bir qatorda, XX asrning boshida mustabid g`oya va mafkuraning boshqa shakli-fashizm paydo bo`ldi. Bol’shevizm mafkurasi bo`lgan kommunistik ta`limot xalqlarning milliy- etnik o`ziga xosliklarini yo`qotish, «proletar baynalminalligi» shiori bilan maydonga chiqqan bo`lsa, fashizm bir hukmron millatning «irqiy-etnik sofligi» ni mutloqlashtirshni targ`ib-tashviq etdi. U irqchilikning xomiysi hisoblanadi. «Rasizm» so`zi «rasa» (irq) atamasidan kelib chiqqan. Bu atama XVII asrdan boshlab Yevropada «insoniyat nasli» ni turli irqiy guruhlar, jumladan, «oq» va «sariq» irqqa ajratish uchun qo`llana boshladi. Irqchilik ta`limoti «oq tanli» larning afzalligi, ularning azaldan «oliy irq» etib tanlangani, boshqa irqlarning esa «oq» larga qaraganda nomukammal yaratilganligi va hamisha taraqqiyotning quyi pog`onalarida turishini asoslab beradi. Uning asosiy g`oyasi o`zining «ilohiy» tabiatiga ko`ra «oq» irqlarni «quyi» irqlar ustidan hukmron qilishga da`vat etishga qaratilgan edi. Irqchilik milliy mansubligi va terisining rangiga ko`ra turuvchi kishilarga tazyiq o`tkazish, ularni haqoratlash, urish va o`ldirish kabi harakat hodisalarda yaqqol namoyon bo`ldi. Irqchilik-ko`p qiyofali Masalan o`zini oliy irq hisoblagan ingliz, ispan, frantsuz bosqinchilari o`rta asrlar va ayniqsa, XVIII-XIX asrlarda Amerika, Avstriya, Afrika va Osiyoda erli xalqlarni ko`plab qirib tashladilar. Yana bir yovuz g`oya-terrorizm bugungi kunda ham insoniyatga katta tahdid solmoqda. Insoniyata doimiy qo`rquv, fitna, g`alamislik muhitini vujudga keltirish, zo`ravonlik yo`li bilan jamiyat barqarorligini buzish, gunohsiz kishilar, jumladan, bolalarning halok bo`lishiga olib keladigan siyosiy maqsaddagi o`ldirish va portlashlar bu mudhish g`oyaning asl mohiyatini tashkil etadi. (Beslan fojiasi)