IMMUNITET, UNING TURLARI. IMMUN A’ZOLAR. ANTIGEN VA ANTITELOLAR MARUZA REJASI: 1. Immunologiya fani, uni kelib chikishi, rivojlanishi. 2. Immunologiya fanining rivojlanishiga xissa kushgan olimlar (Djjener, Lu Paster, I. I. Mechnikov, P. Erlix, P. Medovar F. Berneg) 2. Organizmning ximoyalanish turlari. 3. Organizmning maxsus bo‘lmagan ximoya omillari. 4. Kompliment va faotsitozni organizm ximoyalanishuvida katnashishi. 5. Organizmning maxsus bulmagan ximoyalanish usullarini urganishni amaliyotdagi axamiyati. Atama va tayanch iboralar: Immunitet, organizmning maxsus bo‘lmagan ximoya omillari, komplement, antigen, antitela, T va V limfotsit. Immunologiya, zamonaviy tibbiyotning taraqqiyotini belgilaydigan fanlardan biri. Shakllanganligiga 200 yilcha bo‘ldi, lekin bu boradagi muhim kashfiyotlar oxirgi 40-60 yil ichida qilindi. Shu qisqa vaqt ichida immun tartibning ko‘pgina vazifalari aniqlandi klassik immunitet tushunchasi tor doirada ekanligi ko‘rsatildi. Klassik immunologiya tibbiyot mikrobiologiyasining bir tarmog‘i bo‘lgani uchun immunitet deganda organizmni faqat patogen mikroorganizmlardan himoya qiluvchi vosita deb qaralgan. Izlanishlar jarayonida immun tizim organizmni nafaqat tashqi infeksion omillardan, balki organizm gomeostazini buzuvchi ichki omillardan ham himoya qilishi o‘z tasdig‘ini topdi. Shunday qilib immunitet (lot immunitas, immunitatus) - bir nimadan xalos bo‘lishi - organizmning infeksion va noinfeksion tabiatli antigenlardan himoyalanishini ta’minlab beradigan immun sistema holatidir. Immunologiya fani immunitet masalalari bilan shug‘ullanadi. U tibbiyot mikrobiologiyasidan ajralib chiqib tibbiyotning alohida bir yo‘nalishi sifatida jadal rivojlanmoqda. Organizmdagi infeksion agentlar va boshqa yog‘ moddalardan himoya qilish omillari o‘z tabiatiga ko‘ra uchga bo‘linadi: 1. Filogenetik qadimiy bo‘lgan, anatomik va fiziologik belgilar tomonidan ta’minlanib, nasldan-naslga o‘tuvchi nomaxsus himoya omillari yoki organizmlarning nomaxsus rezistentligi. Bu omillar, patogen agentlar bilan birinchi bo‘lib ta’sirlashadi, shuning uchun ularning faolligi hisobiga odam organizmining yuqumli kasallik qo‘zg‘atuvchilariga chidamliligi ta’minlanadi. 2. Tug‘ma immunitet (turga xos, tabiiy) - bu bir biologik turning ma’lum bir patogen agentlarga nisbatan chidamliligi bo‘lib nasldan-naslga o‘tadi. 3. Orttirilgan immunitet - bu hayot davomida organizm immun tizimining yot antigenlar bilan ta’sirlashuvi hisobiga yuzaga keladigan himoya. Nomaxsus rezistenlik omillari Organizmning infeksiyalarga qarshi tug‘ma nomaxsus himoya omillariga teri va shilliqqavatlar, limfa tugunlari, organizmdagi suyuqliklar (so‘lak, ko‘z yoshi, me’da-ichak, nafas va siydik-tanosil yo‘llarning shilliq moddalari, limfa, qon zardobi) ning bakteritsid ta’siri, normal mikroflora, fagotsitoz qiluvchi hujayralar, ta’biy killerlar, organizmning fiziologik reaksiyalari va boshqalar kiradi. Teri va shilliqqavatlar. Mikroblar asosan organizmga teri va shilliqqavatlar orqali kiradi. Yuqori qavat epiteliy hujayralarining doimo yangilanishi, teri va yog‘ bezlari ajratmalari, shilliq qavat va shilliq qavatlarni tozalab turadi. Teri faqat mexanik to‘siq vazifasini o‘tab qolmay, bakteritsid (mikroblarni o‘ldiruvchi) ta’sirga ham ega. Ko‘z, nafas, og‘iz, me’da-ichak va siydik - tanosil yo‘llarining suyuqliklari tarkibida bakteritsid ta’sirga ega bo‘lgan lizotsim kabi fermentlar mavjud. Lizotsim mukolitik fermentlar guruhiga kiruvchi, haroratga chidamli oqsil bo‘lib, asetilmuramedaza deb ham ataladi. Bu ferment hayvon va o‘simlik to‘qimalari suyuqliklarida, odamning ko‘z yoshi, balg‘ami, so‘lagi, qoni, ona suti, peritoneal (qorin bo‘shlig‘i) suyuqligida uchraydi. U asosan, bakteriyalarni eritib yuboradi, lekin viruslarga ta’sir qilmaydi. Bu moddaning bakteriologik ta’sir mexanizmi, bakteriya hujayrasi devoridagi peptidoglikan qavati polisaxarididagi N- asetilmuramil kislotasi va N_ asetilglyukozamin moddasi orasidagi bog‘ni gidrolizga uchratish bilan bog‘liq. Buning natijasida hujayraning o‘tkazuvchanligi o‘zgarib, bakteriya nobud bo‘ladi. Masalan, hayvonlar terisidagi shikastlangan joyni doimo alab turadi, bunda so‘lakdagi lizotsim hisobiga mikroblar jarohatga tushmaydi. Agar mikroblar ovqat orqali me’daga tushadigan bo‘lsa, unga me’da shirasi tarkibidagi xlorid kislota bakteritsid tasir etadi, agar patogen bakteriyalar u yerda ham tirik qolib, ichakka o‘tsa, o‘t va ichak suyuqliklari tasiriga uchraydi. Organizm suyuqliklarida lizotsimdan tashqari, sekretor immunomodulin A va interfonlar ham bo‘lib, mahalliy immunitetni taminlashda bu moddalarning ahamiyatiga katta. Sekretor IgA bakteriya va viruslarga yopishib, ularni epitelial hujayralarning yuza qismiga yopishishini (adgeziya) kamaytiradi. Organizmda mexanik to‘siq vazifasini sIg dan tashqari gialuron va neyramin kislotalari ham bajaradi. Mikroblarning biriktiruvchi to‘qima ichiga kirmasligini gialuron kislotasi, malum bir bakteriya va viruslarning hujayra ichiga kirmasligini esa neyramin kislotasi taminlaydi. Organizmdagi nafas, meda ichak, siydik-tanosil yo‘llari, ko‘z va quloqlarning anatomik tuzilishi ham patogen mikroblarni ichkariga kiritmaslik uchun mexanik to‘siq vazifasini o‘taydi. Limfa tugunlari. Teri va shilliq qavat «to‘siqlarini» yengib o‘tgan mikroorgnazmlar limfaga tushadi, limfa tugunlari patogen bakteriyalarni tutib qoladi va halok qiladi. Fagotsitoz qiluvchi hujayralar. Fagotsitoz - qadimiy himoya omillardan biri bo‘lib, organizmga tushgan patogen mikroorganizmlar yoki boshqa antigenlarni fagotsitlar (yunon, f agos-yeb kuyuvchi, sit-hujayra) tomonidan tezda qamrab olib ularni parchalab yo‘q qilishdir. 1883 yili rus olimi I. I. Mechnikov birinchi bo‘lib qon va to‘qimalarda organizmni tozalab fagotsitoz qiluvchi hujayralar birligini aniqlab, hujayraviy immunitet nazariyasiga asos solgani uchun 1908 yili, gumoral immunitet nazariyasini yaratgan olim P. Erlix bilan birga Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan. Fagotsitoz bir hujayrali va ko‘p hujayrali sodda hayvonlarga xos bo‘lib, ularda oziqlanish, yuqori tuzilgan hayvonlarda esa himoya vazifasini bajarishi tasdiqlangan. Barcha fagotsitoz qiluvchi hujayralarni I. I. Mechnikov mikrofag va makrofaglarga bo‘ladi. Mikrofaglarga neytrafil, eozinol va bazofillardan tashkil topgan qonning polimorf o‘zakli granulotsitlari; makrofaglarga esa organizmning har xil to‘qimasi hujayralari (biriktiruvchi to‘qima, jigarning Kupfer hujayralari, o‘pka va taloq hujayralari, qon tomir endoteliylari va boshqalar), qon monoyitlari va ularning ko‘mik o‘tmishdoshlari (promonotsit va monoblast) kiradi. Hamma fagotsitoz qiluvchi hujayralar «mononuklear fagotsitlar sistemasi» ga kiritilgan. Fagotsitlar uch xil vazifani bajaradi: 1) infeksion agentlar, to‘qimaning parchalanish mahsulotlari va boshqa omillardan organizmni tozalaydi; 2) fagotsit membranasida antigen epitoplari to‘g‘risidagi axborotni immun hujayralarga yetkazib beradi; 3) lizosomal fermentlar va immunogenezda katta ahamiyatga ega bo‘lgan monokinlarni ishlab chiqaradi. Fagatsitozning quyidagi ketma-ket bosqichlari tafovut qilinadi: 1. Xemotaksis - fagotsitlarning xemoatraktantlar (limfokinlar, komplementning S3a, S5a komponentlari) tasirida yallig‘lanish o‘chog‘iga qarab harakatlanishi. 2. Adgeziya (ingl. Ad’esion-yopishib olish) - retseptorlar yoki nomaxsus fizik- kimyoviy tasirlar natijasida fagotsitlarning yot agentlarga yopishishi. 3. Endotsitoz - fagotsitlarning yot agentlarni qamrab olishi. Endotsitozning 2 turi farqlanadi: diametri 0,1mkm dan kichik bo‘lgan moddalar pinotsitozi va diametri 0,1mkm dan katta bo‘lgan zarrachalar fagotsitozi. Bundan tashqari, fagotsitoz nomaxsus va maxsus yoki immun, yani immunoglobulinlar komplementning S3- fraksiyasi va properdin orqali amalga oshirilishi mumkin. Buni immun fagotsitoz deb ataladi, chunki bu jarayonda maxsus antitelo va opsoninlar katnashadi. Edotsitoz natijasida fagotsitlar vakuol, yani fagosoma xosil bo‘ladi. 4. Yot agentning hujayra ichida parchalanishi. Bunda fagosoma fagotsitlarning lizosomalari bilan qo‘shilib, fagozomalar xosil qiladi. Fagolizosomalar ichida yot agentlar lizosomal fermentlar ta’sirida parchalanadi. Fagotsitoz ikki xil bo‘ladi: agar fagotsitoz qilingan mikroblar to‘liq parchalansa, tugallangan fagotsitoz deyiladi. Agar mikroblar fagotsitlar ichida to‘liq parchalanmasa, bu jarayon tugallanmagan fagotsitoz deb ataladi. Yana bir xolda esa fagotsitlar qamrab olgan mikroorganizmlarni chiqarib yuboradi. Bundan tashqari, makrofaglar tashqi muhitga sitotsid yoki fagotsitoz qilinmagan mikroorganizmlarga bakteritsid tasir etuvchi moddalarni ajratadi. Kalsiy, magniy tuzlari, elektrolitlar, komplement, limfokinlar, opsonin vazifasini bajaruvchi antitelalar, organizm haroratini oshiruvchi pirogen moddalar fagotsitozni kuchaytiruvchi omillar hisoblanadi. O‘z navbatida fagotsitozni susaytiruvchi omillarga bakteriya toksinlari va kapsulasi, leykotsidin, kortikosteriod, serotonin, aminazin, xolesterin, alkaloid va boshqalar kiradi. Fagotsitlarning ikkinchi vazifasi antigenlar to‘g‘risidagi axborotni yetkazib berish (prezentatsiya qilish). Bunda, mikroblarning oxirigacha parchalanmay qolgan asosiy antigen determinantlari (epitoplari) hujayra membranasi yuziga «chiqarilib, immun tizim hujayralariga prezentatsiya qilinadi, natijada organizmda muvofiq antigen tutuvchi mikroblarga qarshi immun javob rivojlanadi. Fagotsitoz qiluvchi hujayralarning navbatdagi vazifasi, bu interleykin-1 (IL-2), prostoglandin, leykotrien, siklik nukleotidlar kabi biologik faol moddalarni ishlab chiqarishdir. Pinotsitoz - hujayraning tashqi muhitdan suyuqlik tomchilarini yoki kolloid moddalarning eritmalarini qamrab olishi. Pinotsitoz sodda organizmlar (amyobalar) da, hayvon va odamlarning turli hujayralarida kuzatiladi. Endotsitoz hujayra yuzasidagi retseptorlar orqali amalga oshadi. Endotsitoz fagotsitoz va pinotsitozdan hujayra ichidagi vezikulada ligandalar qolishi va retseptorlarning yana hujayra ustida paydo bo‘lishi, jarayonning qaytarilishi bilan farq qiladi. Nomaxsus chidamlilikka buyrak, yuqori nafas yo‘li, me’da-ichak, sut, so‘lak va ter bezlarinin ajratish faoliyati va bundan tashqari, boshqa azolarning ham ma’lum darajada chidamliligi, organizmni turli xil patogen mikroorganizmlar va boshqa zararli agentlardan xalos bo‘lishida zaharli moddalarni oksidlantirib, buyrak orqali chiqarib yuboradi. Interferonlar (IF). Odam organizmini viruslardan, asosan, interferon deb nomlangan oqsil tabiatli moddalar himoya qiladi. Bu oqsillar 1957 yili L. Ayzeks va I. Lindenmanlar tomonidan kashf etilgan. Molekulyar og‘irligi 20-30 kilodalton nukleaza, lipaza ta’siriga va f ning o‘zgarishlariga chidamli, ammo proteolitik fermentlar hisoblangan tripsin va pepsinlarga ta’sirchan. Interferon limfotsit, makrofag, limfa tugunlarining hujayralarida sintez qilinadi va turga xos bo‘ladi, yani odamlarda sintez qilingani faqat hayvonlarni himoya qiladi. Interferon virus, bakteriya, sodda hayvonlar,endotoksin, zamburug‘ va o‘simlik ekstraktlari, sun’iy birikma, anatoksin, gamma va ultrabinafsha nurlari, turli dorilar (vitamin, gormon, antibotiklar) va boshqa omillar ta’sirida ishlab chiqariladi. Interferon virus replikatsiyasini to‘xtatadi, xlamidiya, rikketsiya, bakteriya, zamburug‘, sodda hayvonlar, o‘sma hujayralarining o‘sishi va ko‘payishiga to‘sqinlik qiladi. Odamlarning normal mikroflorasi ularning nomaxsus chidamliligini taminlashda muhim ahamiyatga ega. Me’da-ichak, nafas va siydik-tanosil yo‘llarida yashaydigan mikroorganizmlar immun tizimini faollashtirib, uning bu faoliyatini yuqori darajada saqlab turadi, patogen (adgeziya) va ko‘payishi (kolonizatsiya) ga yo‘l qo‘ymaydi. Ular antibiotiklarga o‘xshash bakteriotsinlar ishlab chiqarib, shilliqqavatdagi mikroorganizmlar muvozanatini ham saqlab turadi, yani normal mikroflora patogen mikroorganizmlarga nisbatan antagonist hisoblanadi. Masalan, nordon sut bakteriyalari ayollar qinidagi nordon muhitni ta’minlab, begona mikroflora, patogen stafilokokk, streptokokk kabi bakteriyalarning tushishiga yo‘l qo‘ymaydi. Komplement sistemasi. Asrimizning boshida immunizatsiya qilingan hayvonlar zardobi bakteriyalarni lizis qila olish xususiyatiga ega ekanligi, lekin zardob 560S gacha qizdirilsa, uning bu xususiyati yo‘qolishi Aniqlandi. Qizdirilgan zardobning bakteritsid kuchini tiklash uchun unga yangi normal zardob quyish lozim. Komplement antigeniga emas, balki antitelolarga moyil bo‘ladi. Antitelalarning SN2 domenida komplementni bog‘lovchi joy bor. Antitelo antigenga birikkanidan keyin bu joy faollashadi va o‘ziga komplementni bog‘laydi. Komplementni faollashida klassik va alternativ yo‘l farqlanadi. Klassik yo‘lda antitela antigen bilan birlashib konformatsiyasini o‘zgartirgandan so‘ng, unga komplementning birinchi komponenti (SI) qo‘shiladi. Komplementni faollashtirishda faqat IgM va IgG sinf antitelolardan tuzilgan immun birikmalar qatnashadi. Xosil bo‘lgan immun kompleks+komplement, «nishon» hujayra membranasiga birikadi. Undan so‘ng komplementning Sikompanentiga S4,S2,S3,S5,S6,S7,S8 va S9 komplementning kompanentlari birikib «membranani buzuvchi birikma» xosil qiladi(sxema). Immunitetning umumiy xususiyatlari, turlari va shakllari. Tug‘ma (turga xos yoki nasldan-naslga o‘tuvchi) immunitet. Tug‘ma immunitet-bu bir turdagi mavjudotlarga xos chidamlilik bo‘lib, u irsiy yo‘l bilan nasldan-naslga o‘tadi. Masalan, it, qoramol, tovuqlarning o‘lat kasalligi qo‘zg‘atuvchilari odamlarga yuqmaydi, o‘z navbatida odamlardagi zaxm, qizamiq, virusli gepatit, OITS qo‘zg‘atuvchilari hayvonlarda kasallik qo‘zg‘atmaydi. Turga xos immunitet uzoq yillar davomida evolyusiya natijasida mikroorganizm bilan patogen mikroorganizmlarning o‘zaro munosabati oqibatida vujudga kelgan. Yuqumli kasalliklarga yuqori darajada moyillik, ekologik yoki geografik jihatdan patogen mikroorganizmlar bilan uchrashmagan turlarda yoki ularning populyatsiyalari kuzatiladi. Tug‘ma immuntet kuchiga kura haqiqiy va nisbiy bo‘ladi. Tug‘ma immunitet mexanizmi asosida organizm hujayralarida qo‘zg‘atuvchining adsorbsiya qilinishi va ko‘payishi uchun retseptor va kerakli substratlar bo‘lmasligi hamda patogen mikroorganizmlar reproduksiyasini to‘xtatuvchi moddalar va turli ingibitorlarning organizm tomonidan sintez qilinishi hamda organizmga kirgan mikroorganizmlarga qarshi doimiy ravishda himoya omillarining ishlab chiqarilishi yotadi. Ortirilgan immunitet. Qadimiy xalqlarning kuzatishlariga ko‘ra toun bilan kasallanib sog‘aygan kishilar bu kasallikka chalingan bemorlar bilan muloqotda bo‘lganlarida, ularga qo‘zg‘atuchi qayta yuqmagan. Ortirilgan immunitet – bu qadimdan ma’lum bo‘lib, yuqumli kasalliklar bilan og‘rib sog‘aygandan keyin paydo bo‘ladi. Uning tabiiy va sun’iy xillari farq qilinadi. Tabiiy immunitet o‘z navbatida yana ikkiga: 1)tabiiy faol – yuqumli kasallikdan sogayganidan so‘ng yuzaga keladigan immunitet; 2) tabiiy sust immunitet – onadan bolaga yo‘ldosh va sut orqali o‘tadigan xillariga bo‘linadi. Sun’iy immunitet ham o‘z navbatida ikki xil bo‘ladi: 1)sun’iy faol immunitet – vaksinalar bilan emlanganda; 2) sun’iy sust, ya’ni – zardob, qon, immunoglobulin va plazmalar yuborilgandan so‘ng xosil bo‘ladigan immunitet. Adoptiv immunitet (ang. Adoptive – qabul qilingan) – bir organizm limfoid hujayralarini ikkinchi organizmga ko‘chirib o‘tkazilganda, ularning faolligi hisobiga yuzaga keladigan immunitet. Masalan, oqqon kasalligida, o‘zining o‘zgargan qon hujayralari o‘ldirilib, donor, ya’ni sog‘ odam ko‘migi hujayralari ko‘chirib o‘tkaziladi. Bundan tashqari, ko‘pgina tadqiqotlarda, limfotsitlarning bir organizmdagi axborotni ikkinchi organizmga o‘tkaza olishqobiliyati borligi ham tasdiqlandi. Ortirilgan immunitet mexanizmi. Immun tizim o‘ta muhim sistema bo‘lib, organizmni turli yuqumli kasallik qo‘zg‘atuvchilaridan himoya qiladi. Organizmda irsiy jihatdan begona bo‘lgan antigenlarga qarshi immun javob qon – limfoid a’zolarda maxsus antitelolar va limfotsitlar yordamida amalga oshiriladi. Besh xil immun javob tafovut qilinadi: gumoral, hujayraviy, immunologik tolerantlik (chidamlilik), tezkor va sustkor giper ta’sirchanlik reaksiyalari.