Infeksiya haqida tushuncha. Mikroorganizmlar genetikasi Ma’ruza rejasi. 1. Infeksiya xakida tushuncha. 2. Simbioz va uning formasi. Z. Patogenlik va virulentlik. 4. Patogenlik faktorlari. 5. Infeksiyaning yukish yullari va utish davrlari. 6. Infeksion kasalliklarning mikrobiologik diagnostika usullari. Atamalar tayanch iboralar: infeksiya, invatsiya, zoonoz, antropazoonoz, sapranoz, patogenlik, virulentlik,adgeziya,kolonizatsiya, penetratsiya. Infeksiya so‘zi lotincha bo‘lib (infeksion), yuqtiraman degan ma’noni bildiradi. Yuqumli kasalliklar deyilganda infeksion jarayon tushuniladi. Infeksion jarayon - fiziologik, patologoik, adaptatsion, reparatsion reaksiyalar yig‘indisi bo‘lib, organizmda mikroorganizmlar bilan mikroorganizmlar orasidagi munosabat natijasida kelib chiqadi. Agar bunday jarayon sodda jonivorlar bilan yuz bersa invaziya deb ataladi. Yuqumli kasallikni kelib chiqishda albatta birinchidan, patogen agent mavjud bo‘lishi kerak. Ikkinchidan, kasallik kelib chiqishda patogen agentni patogenligiga, virulentligiga va ular tomonidan ishlab chiqarilgan metobolitik moddalarga (tokcinlar, fermentlarga) bog‘liqdir. Uchinchidan, mikroorganizmning shu davrdagi holatiga, kurashish xususiyatiga bog‘liq. To‘rtinchidan, kasallik kelib chiqishida patogen agentni (qo‘zg‘atuvchini) yuqtiruvchi miqdori ham muhim ahamiyatga egadir. Mikroorganizmlarni kasallik keltirib chiqarish dozasi hamma bakteriyalarda har-xil bo‘ladi. Masalan: toun qo‘zg‘atuvchisini bir nechtasi kasallik keltirib chiqarsa, Salmonellalar esa 103 dagi dozasi kasallik keltirib chiqaradi. Patogenlik. Alohida mikrob turini nisbiy kasallik keltirib chiqarish xususiyati. Patogenlik xususiyati uning genomida mujassamlashgan bo‘lib, shu turni belgisi hisoblanadi va avloddan avlodga o‘tadi. Patogenlik darajasi virulentlik deb ataladi, yani patogen bakteriyani kuchi, shuning uchun patogen bakteriyalar kuchli virulent bo‘lishi mumkin (kasallik og‘ir o‘tadi. ) kuchsiz virulent bo‘lishi mumkin, ba’zida avirulent formalari ham uchrab turadi. Virulentlik ko‘rsatgichini o‘lchash quyidagicha bo‘ladi. LDM-eng kam miqdorda mikroblar 95% eksperimentdagi laboratoriya hayvonini o‘ldiradi. LD50- 50% tekshirilayotgan laboratoriya hayvonini o‘ldirish uchun sarflangan mikrob miqdori bilan o‘lchanadi. Toksigenlik qo‘zg‘atuvchini zaharli moddalar ishlab chiqarishiga aytiladi. Zaharlar oqsil tabiatli yoki lipoproteid ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. 1. Adgeziya va kolonizatsiya xususiyati. Patogen mikroorganizmlar evolyusion jarayonida ma’lum organlarda yashashga moslashgan bo‘lib, shu organlardagi hujayralarda mikroorganizmning ximiyaviy strukturasiga nisbatan retseptorlar mavjuddir. Shu retseptorlarga mikroorganizmlar maxsus adsorbsiyalanadi va organlar yuzasida kolonizatsiya bo‘lishi mumkin. Kolonizatsiya bo‘lish davrida shu organlar yuzasidagi normal florani qarshiligini yengishi kerak. 2. Penitratsiya-hujayraga kirishi. Ba’zi patogen bakteriyalar hujayralarga retseptorli pinotsitoz yo‘li bilan kirsa ba’zilari maxsus fermentlar yordamida kiradi. M: ichburug‘ qo‘zg‘atuvchisi yo‘g‘on ichakni epitelial hujayralariga kiradi, rikketsiyalar esa retseptorli pinotsitoz usulida leykotsit hujayralariga endotelial hujayralariga kiradi. 3. Invaziya-patogen mikroorganizmlarni organizmda tarqalishi, qo‘shuvchi to‘qimalarda, shilliqqavatlarda M:stafilokokk, streptokokk, toun qo‘zg‘atuvchilari neyraminidaza fermentini ishlab chiqaradi. Bu ferment qo‘shuvchi to‘qimalar tarkibida sial kislotasini ajratib oladi va qo‘shuvchi to‘qimalarni o‘tkazuvchanligi oshib ketadi. Bu esa patogen qo‘zg‘atuvchilarni qo‘shimcha to‘qimada, organizmda tarqalishiga yaxshi sharoit yaratib beradi. 4.Agressiya. Agressiyalar patogen bakteriyalar, organizmni immun holatini sustlashtiruvchi moddalar ham ishlab chiqaradi va xosil qiladi va bularga kiradi. 1. Kapsula-virulentlik belgisi hisoblanadi, patogen bakteriyalarda uchraydi. M:pnevmakokk, toun, klebsiellalarda. Bundan tashqari patogen bakteriyalarni hujayra devori tarkibidagi ba’zi moddalar A-protin,Staf ylococcus aureus, M-protein streptokokklar, lipopolisaxaridlar gr - bakteriyalarda, hayot faoliyati davrida patogen fermentlar ishlab chiqarishadi. Plazmakoagulaza (St. aureus, St. pyogenus) fibrionolizin (gazli gangrena, toun, stafilakokklar), lesitinaza va DNK za, proteinaza ishlab chiqaradi. Bu fermentlar patogen baketriyalarni antitella xujumlaridan, fagotsitozdan himoya qiladi. Bakteriyalarni fermentlari patogenlik ta’siriga qarab 2 gruppaga bo‘linadi: Bakteriya hujayralari tomonidan maxsus ishlab chiqariladi, bu fermentlar ishlab chiqarishda maxsus plazmidlar qatnashishi mumkin. Bularga: plazmakoagulaza, neyraminidaza, leysitinaza, fibrinolizin, gialunoridaza, DNKza, RNKza, proteinaza kiradi. Metobolitik jarayonlar natijasida xosil bo‘lgan oraliq moddalar ham organizmga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. M: mochevina, ‘2S aseton, va boshqa moddalar. Infeksiya kuzgatuvchining manbai odam va xayvonlar xisoblanadi. Kelib chikkan manbalariga karab xamma infeksion kasalliklar 2 gruppaga bulinadi: 1 Antroponozlar — infeksiya manbai odam. 2. Zoonozlar —infeksiya manbai xayvonlar. Infeksiya qo‘zgatuvchisining utish mexanizmi xar kaysi turdagi mikroorganizmlar uchun xar xil bulib, mikroorganizmning kasal organizmida joylashganiga va chikish yullariga karab farklanadi. Infeksiyaning yuqishi turt xil yul bilan boradi; 1) og‘iz orkali -ovqat, suv bilan yuqadi (dizenteriya, qorin tifi, vabo). 2) xavo tomchilari orqali qo‘zgatuvchilar nafas yullarida joylashadilar (gripp, qoqshol). 3)Transmissiv yul bilan -qo‘zg‘atuvchi qonda bulib, qon suruvchi xasharotlar orqali utadi. 4) Kontakt yul bilan: a) Tug‘ridan to‘g‘ri kontakt yo‘li bilan. Masalan, venerik kasalliklar. b)Tug‘ri bo‘lmagan yo‘llar bilan — ifloslangan buyumlar orkali. Masalan, dizenteriya. Infeksion kasalliklarning kelib chiqishida qo‘zg‘atuvchining kirish joyi katta ahamiyatga ega. Infeksiyaning kirish eshigi bu xo‘jayin organizmidagi organlar va to‘qimalar xisoblanib, shular orkali patogen mikroorganizmlar kiradi. Masalan, korin tifining qo‘zgatuvchisi og‘izorkali yuqqandagina kasallik chaqiradi. Agar bu mikroorganizmlar o‘zga yo‘ldan kirsa kasallik qo‘zg‘atmaydilar. Ba’zi mikroorganizmlar organizmga har xil yo‘llar bilan yukadi. Bu vaqtda kirish eshigi klinik o‘tishning formalarini belgilaydi (teri formasi, o‘pka formasi, ichak formasi), (masalan, toun, tulyaremiya, sibir yarasi). Infeksion kasalliklar rivojlanishidagi davrlar. Infeksion kasalliklarning rivojlanish dinamikasi bir nechta davrlarda o‘tadi. 1. Inkubatsion davr. Bu davr mikrobning organizmga tushish vaqtidan 1 — klinik belgilar xosil bo‘lgungacha vaqtni o‘z ichiga oladi, bu davrda qo‘zg‘atuvchi kupayadi, tuplanadi va toksinlari kam tuplanadi. Davom etish vaqti har xil infeksion kasalliklarda xar xil bo‘ladi. Inkubatsion davr ba’zi kasalliklarda kiska bo‘lsa ba’zilarida bir necha yilni tashkil etadi. Bu davrning davom etishi har xil sabablarga boglik buladi: 1) Mikroorganizmning tez ko‘payish davri. 2) Toksik modda mizdoriga. 3) Organizmning reaktivligiga. 2. Prodromal davr — inkubatsion davrdan keyin boshlanib, xar xilkasalliklar uchun umumiy simptom vujudga keladi (bosh og‘rishi, bo‘shashish, temperatura ko‘tarilishi). 4 — 5 sutka davom etadi. 3. Asosiy klinik simptomlarning rivojlanish davri — kasallikning avj olgan davri. Bu davrda kasallik ko‘zg‘atuvchisining turiga bog‘lik bulib. har bir kasallikning o‘ziga xos spesifik simptomlari paydo bo‘lali. Buning davom etishi infeksiya turiga bog‘lik. 4. Tuzalish davri — organizmning normal fiziologik funksiyasi tiklanadi. Infeksion protsess formalari. Organizmga kuzgatuvchining kirish yuliga karab ekzogen va endogen infeksiyalarga bulinadi. Ekzogen infeksiya —qo‘zg‘atuvchi tashki muxitdan tushadi. Endogen ifeksiyada kuzratuvchi organizm mikroflora tarkibida bulib, organizmning ximoya xususiyati susaygan vaktda kasallik keltirib chiqarishga sabab buladi. Kasallikning davom etishiga karab 2 gruppaga bo‘linadi: 1. Infeksiyaning utkir formasi — bunda organizmda infeksiya kolmaydi. 2. Xronik forma —tuzalgandan keyin xam organizmda uzok, vakt saklanadi. Agar infeksiyani 1 taqo‘zg‘atuvchi chakirgan bo‘lsa, MONOINFEKSIYa deyiladi. Agar organizmga bir vaqtning o‘zida 2 — 3 xil qo‘zgatuvchilar yuqsa, ARALASh infeksiya deyiladi. . Bir kasallik kechaetgan vaktda ikkinchi qo‘zg‘atuvchi yuqadigan bo‘lsa, ikkilamchi infeksiya deyiladi. Organizmga kaytadan oldingi qo‘zg‘atuvchi yuksareinfeksiya deyiladi. Kasallik tuzalmasdan turib yana shu kasallik quzgatuvchisi yuqsa, superinfeksiya deyiladi. Masalan, gonoreyagsifilis. Kasallik simptomlari yana kaytalansabunda organizmga qo‘zg‘atuvchi yangidan tushmasdan,organizmda dolgan qo‘zg‘atuvchi simptomlarni qaytalasa, RESIDIV deyiladi. Kasal tuzalgandan keyin qam mikrobni tashqariga chiqarib tursa, mikrobtashuvchilik deyiladi. Kasal qo‘zg‘atuvchi mikrob qonga utib, qonorqali (gematogen yul) organizm bo‘yicha tarqalsa, bakteremiya deyiladi. Viruslar shunday tarqalsa. virusemiya deyiladi. Bakteremiyada mikrob konda ko‘paymaydi. Mikrob konda kupaysa, septitsemiyani keltirib chiqaradi. Bakteriya toksinining qonga tushishi toksinemiyani keltirib chikaradi. Infeksion kasalliklarning tarqalishi. EPIDEMIYa — infeksion kasalliklar bilankasallanishning yuqori darajasi.Odatda,ma’lum vakt davomida muayyan territoriyada qayd qilinadi. Sharoit bo‘lganda epidemiya territoriya bo‘ylab tarqaladi va intensivligi ortib boradi. ENDEMIYa —kasalliklarning ma’lum bir territoriyada uzok vakt tarqalishi. PANDEMIYa — epidemik kasallikning bir mamlakat va bir necha mamlakat, kit’alarda intensiv tarqalishi. Pandemik tarqalishxavo — tomchi yuli bilan yuqib,inkubatsion davri 1qiska yuqumli kasalliklarga xos. Masalan: Gripp. Yuqumli kasalliklarga diagnoz qo‘yish usullari. 1. Bakteriologik asosiy usullardan biri hisoblanadi. Patologik materiallardan qo‘zg‘atuvchi ajratib olinib, identifikatsiya qilinib diagnoz qo‘yiladi. 2. Virusologik usul. 3. Serologik usul. 4. Allergik usul. 5. Mikroskopik usul. 6. Biologik usul 1 1 И.Мухамедов, Е.Эшбоев, Н.Зокиров, М.Зокиров «Микробиология, иммунология, вирусология»