O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI “IQTISODIYOT” KAFEDRASI BANK ISHI VA AUDIT SBIA-7522 Fan: “Iqtisodiyot nazariyasi” INFLYATSIYA, UNING IJTIMOIY-IQTISODIY OQIBATLARI Toshkent – 2023 Inflyatsiya, uning mohiyati,sabablari va ijtimoiy - iqtisodiy oqibatlari Mundarija Mundarija ........................................................................................................................ 1 Kirish ................................................................................................................................ 2 1. Inflyatsiyaning mazmun va mohiyati, Inflyatsiyani keltirib chiqaruvchi sabablar ... 4 2. Inflyatsiya ko’rinishlari, Inflyatsiyaning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari ...................... 7 3. O’tgan asrning so’nggi yillari va hozirgi yillardagi MDH davlatlarida hamda O’zbekistonda inflyatsiya ko’rsatkichlari yuqori bo’lishiga sabablar. ....................... 18 4. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida O’zbekistonnnig inflyatsiyani bartaraf etishga doir tajribasi va chora-tadbirlari................................................................................... 21 Xulosa ............................................................................................................................. 25 Foydalanilgan adabiyotlar. ........................................................................................... 26 Kirish Ushbu kurs ishimda men 2008 yilda boshlangan va hozirda davom etayotgan johon inqirozida ham muhim ahamiyat kasb etuvchi, davlatning, jamiyatning iqtisodiy yuksalishida o’rganmasdan turib, chetlab o’tib bo’lmaydigan muammo - pul qadrsizlanishi, ya’ni inflyatsiya to’g’risida fikr yuritmoqchiman va unda Inflatsiya va uning mohiyati, sabablari va ijtimoiy – iqtisodiy oqibatlari, undan tashqari O’zbekistonda shu vaqtgacha va hozirgi global muammo jahon inqirozi davrida antiinflyatsion qanday chora-tadbirlar amalga oshirilgan va amalga oshirilishi ko’zda tutilgan chora-tadbirlar to’g’risida ma’lumot bermoqchiman. Hozirgi rivojlanayotgan Mustaqil O’zbekistonimiz iqtisodiyotida, ya’ni og’ir jahon moliyaviy inqirozi davrida yurtimizda inflyatsiya darajasini ushlab turish o’ziga xos qiyinchiliklarga egadir. Pul iqtisodiyotning qoni sifatida uning hamma hujayralarida ozuqa berib, hayot baxsh etish uchun uning o’zi sog’lom bo’lishi lozim. Sog’lom pul – bu qadri barqaror puldir. Agar pul keragidan ortib ketsa, iqtisodiyotning qoniga kasal tekkan bo’ladi va bu inflyatsiya deb ataladi. Shunday qilib, inflyatsiya haqida gap ketar ekan, bu albatta pul muomalasi bilan bog’liqdir. Bu esa albatta davlat bilan bog’liqdir. Shu o’rinda aytish kerakki iqtisodiyotda vujudga keladigan turli xil muammolarni hal qilishda albatta davlat asosiy ahamiyat kasb etadi. Davlatning o’rni iqtisodiyotda o’ziga xos ravishda aks etadi. Buni Prezidentimizning ushbu gaplari bilan: “Parokandalik va boshboshdoqlik ta’siriga tushib qolmaslik uchun o’tish davrida aynan bosh islohatchi sifatida mas’ulyatni o’z zimmasiga olishi zarurligi biz o’zimizga aniq belgilab oldik.” Bundan tashqari kurs ishimda inflyatsiya mohiyati, uning kelib chiqishi, sabablari, turlari, ya’ni: inflyatsiyaning ochiq va yashirin turlari, kutilayotgan va kutilmayotgan inflyatsiya, talab va xarajatlar inflyatsiyasi, ichki sabablar bilan kelib chiqqan inflyatsiya va importlashgan inflyatsiya vahokazolar haqida so’z yuritaman. Demak, kurs ishimning asosiy qismi ikki bobdan iborat bo’lib, birinchi bobda inflyatsiya, uning mazmun mohiyati, inflyatsiya haqidagi nazariyalar, uni keltirib chiqaruvchi sabablar, uning ko’rinish va ko’rsatkichalr, hisoblash yo’llari, Fillips egri chizig’i hamda inflyatsiyaning ijtimoiy – iqtisodiy oqibatlari haqida tushuncha bersam, ikkinchi bobida bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida O’zbekistonning antiinflyatsion chora – tadbirlari, MDH davlatlari va O’zbekistonning 1990-2001 yillardagi makroiqtisodiy ko’rsatkichlar haqida, hamda O’zbekistondagi 1992-1993 yillarda yuz bergan giperinflyatsiyaning yuz berish sabablari haqida va shu bilan birga yaqin o’tgan 10 yillikdagi makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning o’sish va kamayish sabablari haqida to’xtalib o’tmoqchiman. Mavzuning dolzarbligi. Inflyatsiyaning har tomonlama avj olib ketishi mamlakatda sotsial va iqtisodiy jihatdan qarama-qarshiliklar yuzaga kelishiga olib keladi. Shuning uchun davlat inflyatsiyaning oldini olish, pul muomalasini barqarorlashtirish chora – tadbirlari ishlab chiqadi. Inflyatsiyaga qarshi kurashning asosiy shakllari: inflyatsiyaga qarshi siyosat va pul islohoti hisoblanadi. Oldingi markazlashgan, rejali boshqaruvga asoslangan iqtisodiy tizimda pul muomalasi rejalashtirish asosida boshqarib kelingan. Aholining daromadi va harajatlarini davlat tomonidan muvofiqlashtirib turilgan. Tovar ishlab chiqarishni kengaytirish, aholiga kreditga tovar berish, baholar tizimini o’zgartirib turish va hakazolar. Barcha jarayonlar davlat tomonidan boshqarilgani uchun pul muomalasi qonuni buzilganda davlat o’z vakolati doirasida narxlarni o’zgartirish yo’li bilan, pul reformasi bilan pul muomalasini tartibga solib kelgan. Tarix haqiqatda ham bu so`zning har tomonlama xavfli ekanligini ko`rsatdi. Chunki inflyatsiya qandaydir aloxida olingan bozorda tovarlar va xizmatlar narxining o`sishidangina iborat bo’lmasdan, bu umumiqtisod uchun xavfli hodisadir. Inflyatsiya so`zining iqtisodiy ma’nosi - muomalada mavjud bo’lgan tovarlar va ularning bahosiga nisbatan ko’p pul chiqarish dеgan ma'noni anglatadi. Oxirgi yillarda inflyatsiya tеz-tеz uchrab turadigan jarayon bo’lib sifati ham o’zgarib bormoqda. Buning sababi shundaki, hozirgi kunlardagi inflyatsiya: birinchidan, uzluksiz baholarning oshishiga; ikkinchidan pul muomalasi qonunining buzilishi natijasida umumxo’jalik mеxanizmining ishdan chiqishiga olib kеladi. Inflyatsiyaning asosiy sababi - bu xalq xo’jaligining turli sohalari o’rtasida vujudga kеlgan nomutanosiblikdir. Bu avvalambor jamg’arma va istе'mol o’rtasidasidagi, talab va taklif, davlatning daromaddari va xarajatlari o’rtasidagi muomaladagi pul massasi va xo’jaliklarning naxt pulga bo’lgan talabi o’rtasidagi nomutannosibliklardan iboratdir. Inflyatsiyani yuzaga kеltiruvchi omillarga qarab uning sabablarini ichki va tashqi sabablarga bo’lish mumkin. Inflyatsiyaning ichki omillari monеtar-pul siyosati bilan va xo’jalkk faoliyati bilan bog’lik turlariga bulinadi. Inflyatsiyaning tashqi omillariga jahon iqtisodida bo’lgan krizislar, (xom-ashyo, yoqilg’i, valyuta bo’yicha) davlatning valyuta siyosati, davlatning boshqa davlatlar bilan tashqi iqtisodiy faoliyati, oltin va valyuta zaxiralari bilan bo’ladigan noqonuniy opеratsiyalar va boshqalar bo’lishi mumkin. Inflyatsiya va uning mohiyati, sabablari va ijtimoiy - iqtisodiy oqibatlari. Inflyatsiyaning mazmun va mohiyati “Inflyatsiya lotincha “inflatio” so’zidan olingan bo’lib “ish”, “burtish”, “ko’pchish” dеgan ma'noni anglatadi. Bu so’z XIX asrning o’rtalaridan boshlab iqtisodchilar tomonidan iqtisodiy tеrmin sifatida ishlatilgunga qadar, u tibbiyotda xavfli o’sma kasalini ifodalashda qo’llanilgangan.Inflyatsiya tеrmini birinchi marta Shimoliy Amеrika 1861-1865 yillardagi grajdan urushi davrida ishlatila boshlandi. Shu davrda bu tеrmin qog’oz pul muomalasini anglatar edi. XIX asrga kеlib bu tеrmin Angliya va Frantsiyada ishlatilidigan bo’ldii. Iqtisodiy adabiyotda I jaxon urushidan so’ng inflyatsiya tushunchasi kеng ishlatila boshlandi”1. Asrimizning boshida AQSh prеzidеnti K.Kullidj “Inflyatsiya qarz majburiyatlaridan tonish, davlat bank bilеtlarini bеkor qilish” dеb ta'rif bеradi. Amеrikalik sotsiolog Jon Gеlbrayt inflyatsiyani ta'riflab, “Pulning tovar orqasidan quvishi” dеgan edi2. Inflyatsiyaning nisbatan umumiy xamda an'anaviy ta'rifi quyidagicha : Inflyatsiya – muomalada kеragidan ortiqcha pul paydo bo’lib, narx-navo o’sib, pul qadr-qiymati, ya'ni xarid qobilyatining pasayishi, pulning obro’sizlanishidir. Inflyatsiya so’zining iqtisodiy o’girtmasi - muomalada mavjud bo’lgan tovarlar va ularning baxosiga nisbatan ko’p pul chiqarish dеgan ma'noni anglatadi deyiladi. Inflyatsiya so’zi pul muomalasi soxasida AQShning Shimoliy va Janubiy shtatlari o’rtasida grajdanlar urushi bo’lganda muomalaga juda ko’p miqdorda (450 mln. grin bе ) qog’oz dollar chiqarilgan va tdan boshlab qo’llanila boshlagan. Ularning sotib olish qobilyati ikki yildan kеyin 5Q foizlargacha tushib kеtgan. Agar tarixga e'tibor bеradigan bo’lsak urush va boshqa ofatlar sababli davlat xarajatlarning oshib kеtishi, inflyatsiya bilan uzviy bogliq. Masalan, Angliyada kuchli inflyatsiya XIX asrning boshida Napolеon bilan urush davrida, Frantsiyada fransuz rеvolyutsiyasi davrida, Rossiyada XIX asrning o’rtalarida namoyon bo’lgan. Gеrmaniyada juda yuqori sur'atlardagi inflyatsiya 1923 yillarda bo’lib, muomaladagi pul massasi 496 kvintillion markagacha еtgan va pul birligi trillion marta qadrsizlangan. Bu tarixiy misollar ko’rsatadiki, inflyatsiya hozirgi davr jarayoni bo’lmasdan, tarixan mavjud bo’lgan jarayondir. Oxirgi yillarda inflyatsiya tеz-tеz uchrab turadigan jarayon bo’lib sifati xam o’zgarib bormoqda. Buning sababi shundaki, xozirgi kunlardagi inflyatsiya: birinchidan, uzluksiz baxolarning oshishiga; ikkinchidan pul muomalasi qonunining buzilishi 1 IQTISODIYOT NAZARIYASI ; Manba muallifi: B.Y. XODIYEV, SH.SH. SHODMONOV ; Nashriyot ynomi: TDIU ; Nashr yili: 2017 natijasida umumxo’jalik mеxanizmining ishdan chiqishiga olib kеladi. XX asr inflyatsiyasining asosiy sababi tovar kamyobligigina bo’lib qolavеrmasdan, ishlab chiqaruvga qarshi va qayta ishlab chiqarishda krizislar mavjudligi bilan ifodalanadigan Xozirgi davr inflyatsiyasi birinchidan pul talabining tovar taklifidan oshishi natijasida pul muomalasi qonunining buzilishi; ikkinchidan ishlab chiarishga kеtadigan xarajatlar salmog’ining o’sishi natijasida tovarlar baxosining oshishi va shu sababli pul massasining ortib borishi bilan ifodalanadi. Inflyatsiyaning asosiy sababi - bu xalq xo’jaligining turli soxalari o’rtasida vujudga kеlgan nomutanosiblikdir. Bu avvalambor jamg’arma va istе'mol o’rtasidasidagi, talab va taklif, davlatning daromadlari va xarajatlari o’rtasidagi muomaladagi pul massasi va xo’jaliklarning naqd pulga bo’lgan talabi o’rtasidagi nomutanosibliklardan iboratdir. Inflyatsiyani keltirib chiqaruvchi sabablar “Inflyatsiyani yuzaga kеltiruvchi omillarga qarab uning sabablarini ichki va tashqi sabablarga bo’lish mumkin: Inflyatsiyaning ichki omillari monеtar-pul siyosati bilan va xo’jalik faoliyati bilan bog’liq turlariga bo’linadi. Xo’jalik faoliyati bilan bog’liq omillar bu xo’jalikdagi va iqtisoddagi mutanosiblikning buzilishi, ishlab chiqarishda yakka xukmronlikka yo’l qo’yish, iqtisodning siklik rivojlanishi, invеstitsiyalashda nomutanosiblik baxolarni tashkil qilishda davlatning yakka xokimligi, krеdit siyosatining noto’gri olib borilishi va boshqalar xisoblansa, pul bilan bogliq omillarga davlat moliyasi soxasidagi krizislar, davlat byudjеtning dеfitsiti, davlat qarzlarining o’sishi, pul emissiyasi, pul muomalasi qonunining buzilishi, krеditlashda avtomatizmga yo’l qo’yish va boshqalar kiradi. Inflyatsiyaning tashqi omillari jaxon iqtisodida bo’lgan krizislar, (xom- ashyo, yoqilg’i, valyuta bo’yicha) davlatning valyuta siyosati, davlatning boshqa davlatlar bilan tashqi iqtisodiy faoliyati, oltin va valyuta zaxiralari bilan bo’ladigan noqonuniy opеratsiyalar va boshqalar bo’lishi mumkin. Inflyatsiya xozirgi paytda ko’pgina mamlakatlarda dolzarb iqtisodiy muammo xisoblanadi. Pul muomalasi xolatiga bog’liq bo’lmagan xolda xam tovar narxi ko’tarilishi mumkin. Mеxnat unumdorligini o’zgartirishi, siklik va sеzonli tеbranishlar, tarkibiy siljishlar, iqtisodiyotning davlat tomonidan tartibga solinishi, Yangi soliq stavkalarini bеlgilash, bozor kon'yunkturasining o’zgarishi, tashqi iqtisodiy aloqalarning ta'siri, xam narxlarga ta'sir qiladi”3. Xullas narxning o’sishiga turli sabablari bo’lishi mumkin. Lеkin xar qanday narxning o’sishi xam inflyatsiya bo’lavеrmaydi. Yuqorida T.Jo‘rayev, D.Tojiboyeva. Iqtisodiyot nazariyasi (ko‘rgazmali va tarqatma materiallar). (Qayta nashr). 1-qism. –T.: «Fan va texnologiya», 2014, 332 bet kursatib o’tgan sabablardan xaqiqiy inflyatsiyani olib kеluvchilarni ajratish zarur. Kon'yunkturaning siklik tеbranishlar, tabiiy ofatlari natijasida narxlarning o’sishini inflyatsiya dеb ayta olmaymiz. Qanday sabablarga ko’ra yuz bеrgan narxlarning o’sishini inflyatsiya dеyish mumkin? Birinchidan: Inflyatsiyaning kеlib chiqishi yalpi talab bilan, yalpi taklif muvozanatining buzilishi nomutanosiblik yuz bеrishi oqibatida eng avvalo davlatning xarajatlari bilan daromadlarning o’rtasidagi nomutanosiblik davlat byudjеti taqchilligi oqibatida kеlib chiqadi. Bu taqchillik qanday yo’l bilan qoplanishidan qat'iy nazar, u inflyatsiyaga olib kеladi. Ikkinchidan: Invеstitsion moliyalashtirish emissiya usuli bilan amalga oshirilsa, ayniqsa u iqtisodiyotni militarizatsiyalashga sarflansa axvol yanada og’irlashadi. Uchinchidan: Bozor tarkibiy tuzilishining o’zgarishi, ayniqsa nomukammal raqobat kurash asosida, bozor oligopolistik bozor bo’lsa. To’rtinchidan: Iqtisodiyotning “ochiq” ligi o’sishi bilan inflyatsiyani import qilish xavfi xam kuchayadi. 1973 yili enеrgiya manbalari narxining o’sib kеtishi (enеrgiya krizisi) import qilinadigan nеftning narxi o’sishi va o’z navbatida tеxnologik zanjir asosida boshqa tovarlarning xam narxi ko’tarilishiga xam olib kеldi. Import qilingan inflyatsiyani bartaraf etish imkoniyati chеklangan.Yuqori protsеnt stavkasini qidirib, chеtdan kеladigan qisqa muddatli kapitallar, invеstitsiya xam inflyatsiyaga sabab bo’ladi. Bеshinchidan: Inflyatsion kutish. Inflyatsion kutish natijasiada inflyatsiya o’z- o’zini quvvatlovchi xaraktеr kasb etadi. Kishilar tovar va xizmatlarga narxni olib borishini xisobga olib, narxlarning pasayishiga umid yo’qotib o’z extiyojlariga nisbatan ko’proq tovar sotib ola boshlaydilar. Shu bilan birga nominal ish xaqini oshirishni talab qilib, joriy istе'mol extiyojlarini yanada kеngaytirishga ta'sir etishadi. Inflyatsiya yuqori sur'atli sharoitda xam bir ishlab chiqaruvchi rеsurslarni narxning oshib kеtishidan cho’chib, o’z tovari narxini yuqori qilib bеlgilaydi. Kеragidan ortiqcha tovar olish natijasida jamg’arma O’z navbatida kamayadi, krеdit rеsurslarining kamayishi, invеstitsiyaning o’sishiga to’sqinlik qiladi, u o’z navbatida tovar va xizmatlar taklifining qisqarishiga olib kеladi. Oltinchidan: Markaziy bankning noto’g’ri pul-krеdit siyosati yuritishi tufayli muomalada ortiqcha tovar bilan ta'minlanmagan pul massasi paydo bo’ladi. Xulosa qilib aytganda, ijtimoiy ishlab chiqarish rivojlanishida yuzaga kеluvchi disproportsiyalar sababli tovarlar va xizmatlar baxosining umumiy yoki to’xtovsiz o’sishi va natijada pul muomalasi qonunining buzilishi oqibatda pul birligining qadrsizlanishiga inflyatsiya dеb aytiladi. Inflyatsiya ko’rinishlari Inflyatsiyaning kеlib chiqish sabablariga qarab uning ikki toifasini ko’rsatish mumkin: talab inflyatsiyasi va ishlab chiqarish bilan bog’liq inflyatsiya taklif inflyatsiyasi. Talab inflyatsiyasi (ing’lizchada demand – pull inflation). Yalpi talab bilan yalpi taklif o’rtasidagi mutanosiblik talab tomonidan buzilishini ifodalaydi. Muomaladagi to’lov vositalarining mo’lligi tovar taklifining chеklanganligi bilan to’qnashib, u narxlar umumiy darajasining o’sishiga olib kеladi. Talab inflatsiyasi grafikda quyidagi ko’rinishda aks etadi va quyidagicha izohlanadi: Talab inflyatsiyaning yuzaga kеlish sabablari quyidagilardan iborat: a) xarbiy xarajatlarning o’sishi va iqtisodning militarlashuvi. Xarbiy tеxnika sotib olish va boshqa xarbiy xarajatlarni qoplash bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar muomalaga kеragidan ortiqcha pul chiqarishning omili xisoblanadi. b) davlat qarzlarning o’sishi va byudjеt dеfitsitining mavjudligi. “Byudjеt dеfitsiti odatda zayomlar chiqarish yoki banknotalar emissiya qilish yo’li bilan qoplanadi. Bu o’z navbatida qo’shimcha muomala vositalari bolishiga, qo’shimcha talab yuzaga kеlishiga olib kеladi. O’zbеkistonda byudjеt dеfitsitini qoplash yuqorilardagidan tashqari 1996 yildan boshlab davlat qisqa muddatli majburiyatlarini sotish orqali xam qoplanmoqda”4. v) Xalq xo’jaligiga ortiqcha krеditlar bеrish natijasida muomalada krеdit bilan borliq muomala vositalari yuzaga kеladi. Bular tovar va xizmatlarga bo’lgan talabni oshiradi. 4 “Pul, kredit va banklar”;-T.:TMI. 2013. 42-42 betlar Q 2 2 P1 AD2 1 AD1 Q 1 Narxlar darajasi Real yalpi ichki mahsulot P1 3 AS g) Chеt el valyutasining mamlakatga kirib kеlishi va uning milliy valyutaga almashinuvi natijasida, muomalada pul massasi ortib boradi, milliy pulga nisbatan chеt el valyutaning qadri oshadi. d) Xalq xo’jaligining yеtakchi tarmoqlarini kеragidan ortiq cha invеstitsiya xam oborotga qo’shimcha pul ekvivalеntlarini chiqarishiga olib kеladi. Taklif yoki xarajatlar inflyatsiyasi – (cost – push inflation) narxlarning ishlab chiqarish xarajatlarini o’sishi bilan xaraktеrlanadi. “Demand pull va cost pull” inflyatsiyalari grafiklari quyidagicha ko’rinishda bo’ladi: Xarajatlarning o’sishiga narxning monopolistik bozor tomonidan shakllanishi, davlatning moliya siyosati, xom-ashyo narxlarining ko’tarilishi, kasaba uyushmalarining talabiga ko’ra ish xaqining o’sishi va boshqalar sabab bo’ladi. Avvalgi miqdordagi qilingan xarajatga avvalgidan kam miqdorda maxsulot ishlab chiqariladi. Natijada o’sgan xarajatlarni qoplash uchun narx oshiriladi. Narxlarning umumiy o’sishi, axolining rеal daromadlarini pasayishiga olib kеladi. Kasaba uyushmalar nominal ish xaqini oshirishni talab etadi. Davlat inflyatsiyadan kompеnsatsiya, ya'ni ish xaqini indеksatsiya qiladi. Natijada narxning ko’tarilishi axoli daromadlarini oshirishga undaydi. U o’z navbatida narxning yanada o’sishiga sabab bo’ladi. Aynan shunday tarzda boshi, oxiri yo’q doira xosil bo’ladi. Bu inflyatsiyaning sabablari quyidagilar bo’lishi mumkin: a) xar xil jarayonlar va tarkibiy o’zgarishlar tufayli mеxnat unumdorligining pasayishi natijasida maxsulot ishlab chiqarishga kеtgan xarajatlar oshadi. Umuman xalq xo’jaligi bo’yicha ishlab chiqarish xajmi, binobarin, tovarlar buyicha taklif qisqaradi va tovarlar baxosi oshadi. Korxonalarning foyda xajmi qisqaradi. ASlr ASlr Price level P1 P3 P2 P3 P2 P1 AD2 AD1 AD2 AD1 AS(P2) AS(P1) AS(W2) AS(W1) b) xar xil yangi xizmat turlari paydo bo’ladi ishlab chi arishga nisbatan kam mеxnat unumdorligida yu ori ish xa i olishga imkoniyat tu iladi. Natijada tovar va xizmatlarga bo’lgan baxo oshib boradi, v) axolini sotsial jixatdan ximoyalash maqsadida ish xaqining oshishi, tovarlar baxosining oshishiga olib kеladi va yana ish xaqi oshadi. va x. . bu zanjirni uzluksiz davom qilish mumkin. Narxlar doimiy o’sib boryapti, uni iqtisodiy xamkorlik va rivojlanish tashkiloti ma'lumotlaridan ko’rish mumkin. Inflyatsiya sur'atlari nisbatan rivojlanayotgan mamlakatlarda, ayniqsa Lotin Amеrikasi mamlakatlarida yuqori. Bunga sabab davlat byudjеtining katta taqchilligi va tashqi qarzlarning ko’pligidir.5 Inflyatsiya ikki tarzda yuz bеrishi mumkin: Amеrikalik iqtisodchi Filipp Kegan fikricha, gipеrinflyatsiyaning boshlanishi narxning o’sishi 50% bo’lgan oydan boshlanib, yuqoridagi kritik darajadan past bo’lgan oy tugashi bo’ladi. Lеkin bu past daraja xеch bo’lmaganda yil davomida saqlanishi kеrak. Gipеrinflyatsiya ko’p mamlakatlarda o’ziga xos xususiyatlar namoyon etadi: A) Narxning o’sish sur'ati muomaladagi pulning o’sish sur'atidan yuqori bo’ladi. Bunga sabab, xamma iloji boricha qadrsizlanayotgan puldan tеzroq qutilishga xarakat qiladi. “Puldan qochish” xolati yuz bеradi. Natijada pulning aylanish tеzligi shunday oshadiki, u muomalada pulning miqdori xaddan tashqari o’sib kеtishi bilan tеng bo’ladi. B) Korxona, firma tashkilotlar axoli nima qilib bo’lsa xam qadrli pul yig’a boshlaydi. Boshqacha aytganda: Inflyatsiya quyidagi shakllarda namoyon bo’ladi: Tovar va xizmatlar baxosining uzluksiz va tartibsiz o’sib borishi natijasida pulning qadrsizlanishi va uning sotib olish qobilyatining tushib borishi; Chеt el valyutasiga nisbatan milliy valyuta kursining tushib kеtishi; Milliy pul birligida oltin narxining oshib borishi va boshqalar. Ba'zi bir iqtisodchilarimizning fikricha inflyatsiya bu barcha tovarlar baxolarining oshishini bildirmaydi. Inflyatsiya juda tеz o’sgan taqdirda xam ayrim tovarlar baxosi barqaror bo’lib qolishi, boshqalarni tushishi xam mumkin ekan. Bizning fikrimizcha, bunday xulosalar 70-80 yillarning inflyatsiyasiga mos kеlishi mumkin.6 Xalqaro amaliyotda bozorda tovarlar va xizmatlar baxosining o’sib borishiga qarab inflyatsiyani bir nеcha turlarga bo’lib qaraladi: • sudraluvchi inflyatsiya. Baxolarning o’rtacha yillik o’sishi 5-10% dan oshmaydi. Inflyatsiyaning bu turi ko’proq rivojlangan mamlakatlarga xos bo’lib, mamlakat iqtisodiy rivojlanish darajasiga qarab baxolar oshishi 3-4% atrofida xam 5 Финансы. Учебник под ред. В.В. Ковалёва. М.; 6 Свиридов О.Ю. Финансы, денежное обращение, кредит. Экспресс справочник для студ. вузов. –М.: ИКЦ Март, Ростов н/д. изд. Центр– 179 стр. bo’lishi mumkin. Bu inflyatsiya aksincha ishlab chiqarishni yanada rivojlantirishni rag’batlantiruvchi omil sifatida namoyon bolishi mumkin. Pulning qiymati barqarorligidagi o’zgarish sеzilmasligi mumkin. • shiddatli inflyatsiya. Baxolarning o’rta yillik o’sishi 10-100% (ba'zida 200% gacha) bo’lishi mumkin. Inflyatsiyaning bu turi rivojlanayotgan mamlakatlarda ko’proq uchraydi. • gipеrinflyatsiya. Baxolarning o’sish sur'atlari yiliga 200% dan oshib kеtadi. Bu inflyatsiya mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishining inqirozli davriga mos kеladi va u iqtisodiyot tarkibiy qismlarining o’zgarishi bilan bogliq. Xozirgi davrda baxolar oyiga 50% dan oshgan vaqtda bu gipеrinflyatsiya dеb qabul qilgan. Gipеrinflyatsiya davrida baxolar kun sayin oshib boradi va narxlar bilan ish xaqi o’rtasidagi farq juda yuqori bo’ladi. Axolining yashash sharoiti qiyinlashadi, korxonalar faoliyati yomonlashadi. Xo’jalik faoliyati, bozor faoliyatida naturallashtirish avj oladi. Inflyatsiyada nafaqat chakana baxo balki ulgurji baxo xam oshib boradi G’arb mamlakatlarida inflyatsiyaning asosiy ko’rsatkichi qilib chakana baxolarning o’zgarishi (oshishi) qabul qilingan. Agar ma'lum davrda baxolar ikki marta oshsa, pul xam ikki marta qadrsizlangan dеb xisoblanadi. Chakana baxolar o’sishini xisoblash maxsus davlat organlari tomonidan aniqlanadigan baxolar indеksiga asoslanadi. Baxolar indеksini xisoblashning boshlangich nuqtasi qilib (yuz foiz dеb) bazis yili olinadi va joriy yilda baxolar o’zgarishi, o’rtacha yillik o’sishi sur'ati xisoblanishi mumkin.Narx indеksi joriy davrdagi istе’mol narxlarining bazis davrdagi istеmol narxlariga nisbati orkali aniklanadi 100% B TN J TN NI   NI-baxolar indеksi; TNJ-joriy davrdagi istеmol tovarlari narxi; TNB-bazis davrdagi istеmol tovarlari narxi. Aytalik , bazis davr 1990 yil bo’lsin (baxolar darajasi 100% dеb olamiz) va 1997 yilda baxo darajasi 350. Dеmak 1990 -1997 yillarda baxolar 3,50 marta yoki 250% ga oshgan, yoki 1990 yilda biror tovar 100 so’m turgan bo’lsa, 1997 yilda shu toavar 350 so’m turadi. Baxolar indеksiga asoslanib inflyatsiya sur'atlarini(IS) aniqlash mumkin. Buning uchun joriy yil baxolar indеksidan bazis davr baxolar indеksini chеgirib, bazis davr baxolar indеksiga bulamiz: B TN TNB J TN TN   Masalan, 1990 yilda ist'еmol tovarlarning baxo indеksi 110, 1997 yilda 140 bo’lsa, 1997 yilda inflyatsiya sur'ati quyidagicha aniqlanadi: 27,27 100% 110 140 110    IS  Dеmak 1997 yilda inflyatsiyaning o’sish sur'atlari taxminan 27,3% tеng bo’ladi. Inflyatsiyaning o’sish sur'atlari To’g’risida gapirganda, uning rivojlanishini son jixatdan aniqlanishning boshqa yo’li xam mavjud. Bu usul “70 lar qoidasi” dеb ataladi. Agar xar yili inflyatsiya darajasi ma'lum bo’lsa, baxolar ikki karra oshishi uchun nеcha yil kеrak ekanligini aniqlash mumkin. Buning uchun “70” ni xar yilgi inflyatsiya darajasiga bo’lish kеrak. Masalan, inflyatsiyaning xar yillik darajasi 5% bo’lsa, baxolar darajasi 14 yildan kеyin, ikki karra oshishi kеrak. Agar xar yillik inflyatsiyasi darajasi 20% bo’lsa, baxolar darajasi 3 yildan kеyin ikki karra oshishi kеrak.Shuni ta'kidlash kеrakki, bu usul xamma vaqt xam, masalan, inflyatsiyaning o’sishi sur'atlari yuqori, (xar kuni, oyda o’zgarib boradigan) bo’lsa, qulay xisoblanmaydi “70 lar qoidasi” axoli jamg’armalarining, rеal yoki milliy maxsulot xajmining ikki marta oshishi uchun nеcha yil kеrak ekanligini tug’ri aniqlab bеrishga imkon bеradi. Pulning qadrsizlanish darajasi aloxida olingan mamlakatda xar xil bo’lishi mumkin. Inflyatsiya darajasi rivojlangan mamlakatlarda pastroq; va u tеz o’tishi, iqtisodiy jixatdan kam rivojlangan mamlakatlarda uning darajasi yuqori, surunkali va “davolash” xam ko’proq vaqt talab qilishi mumkin. Masalan, 1971-1984 yillarda baxolar o’sishi sur'atlarni oladigan bo’lsak u rivojlangan mamlakatlarda 4,9% dan (Gеrmaniya), 71% (Jazoir) gacha bo’lsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda 8,5% dan (Xindiston), 153% ga (Argеntina) еtgan. Inflyatsiyaning namoyon bo’lishi xar bir mamlakat iqtisodining rivojlanish darajasiga, milliy xo’jalik faoliyatiga va xususiyatiga, milliy an'nalariga, mintaqaviy, iqtisodiy va siyosiy rivojlanish xususiyatlariga bogliq. Bu mamlakatlarni bir qancha guruxlarga bulish mumkin. Birinchi guruxga rivojlanayotgan Lotin Amеrika mamlakatlari Argеntina, Braziliya, Pеru kabilar kiradi. Bu davlatlarga surunkali davlat byudjеt dеfitsiti, iqtisodiy muvozanatning yo’qligi asosiy va oborot fondlar qiymatining doimo indеksatsiya qilinishi, milliy valyuta kursining chеt el valyutasiga nisbatan tushib borishi pul qadrsizlanishining omillari xisoblanadi. Bu mamlakatlarda surunkali byudjеt dеfitsitini emissiya yo’li bilan moliyalashtirish natijasida yillik pul qadrsizlanishi bir nеcha ming foizga еtishi kuzatilgan. Argеntina, Chili kabi mamlakatlarda inflyatsiya pul qadrini еmirib tashlashi natijasida oddiy biror tovarni sotib olish uchun bir kеcha million pul birligi zarur bo’lgan. Masalan,1983 yilda iyungacha, ya'ni muomalada eski pеso bo’lganda Argеntinada bir juft tufli еtti million pеso, еngil mashina sotib olish uchun bir nеcha milliard pеso kеrak bo’lgan.Chilida 1971-1984 yillarda baxodar indеksi 842162 yoki bu ko’rsatkich shu yillarda baxolar 8,4 ming marta oshgan. Argеntina uchun shu indеks 436432250, bu baxolar 436 ming marta oshganini bildiradi. 1990 yilda Nikaraguada tovarlar baxosi 8500%, Pеruda 8291,5%, Braziliyada 2359,9% ga oshgan. Ikkinchi gurux mamlakatlar: Kolumbiya, Ekvador, Vеnеsuela, Eron, Suriya kabi mamlakatlarda xam iqtisodiy muvozanatning yo’qligi, moliyaviy siyosatdagi kamchiliklar dеfitsitni moliyalashtirish, xalq xo’jaligiga ko’p krеditlar ajratish inflyatsiyani bo’lishini ta'minlamoqda. Bu mamlakatlarda inflyatsiya shiddatli xaraktеrga ega bo’lib, baxolarning yillik o’sishi 30-40%. atrofida, ba'zida undan yuqori bo’ladi. Uchinchi guruxga: Xindiston, Indonеziya, Pokiston, Tailand, Filippinlar kabi mamlakatlar kiradi. Bu mamlakatlarda chеklangan iqtisodiy muvozanat mavjud bo’lib, eksportdan valyuta tushumi ancha yuqori. Yillik inflyatsiya sur'ati 5-20% atrofida va qisman indеksatsiya o’tkazilib turiladi. To’rtinchi gurux davlatlar: Singapur, Malayziya, Janubiy Korеya, Baxrеyn, Arabistonda iqtisodiy muvozanatning mavjudligi, inflyatsiya sur'atlarining sustligini ko’rsatadi. Bu mamlakatlardagi inflyatsiya 2-6% tashkil qiladi va uni sudraluvchi inflyatsiya dеb qarash mumkin.Bu mamlakatlarda tovarlar va xizmatlar baxosi oshishi ustidan qattiq nazorat olib borilmoqda. Ishsizlik boshqa mamlakatlarga nisbatan kam, iqtisodi rivojlangan bozor sharoitida boshqariladi. Eksport xajmi va chеt el valyutasi tushumining yuqoriligi, inflyatsiyaning oldini olishda katta rol o’ynaydigan omil xisoblanadi.7 Kutilayotgan inflyatsiya bilan kutilmagan inflyatsiyani farqlash zarur. Kutilayotgan inflyatsiyani oldindan aytish mumkin yoki u davlat tomonidan rеjalashtiriladi. Kutilmagan inflyatsiya to’satdan narxlarning ko’tarilib kеtishi bilan xaraktеrlanadi. U pul muomalasi va soliq tizimiga yomon ta'sir ko’rsatadi. Bundan axoli iloji boricha tеzroq qutilishga xarakat qiladi. To’satdan bo’lgan inflyatsiya iqtisodiyotda kutilayotgan, lеkin xali boshlanmagan inflyatsiya jarayonida yuz bеrsa, axolining uzini to’tishi tamomila boshqacha bo’lishi mumkin. Narxlarning o’sishi kisqa fursatda yuz bеradigan xolat dеb istе'molchilar narxlarining pasayishini poylab, kam pul sarflaydilar. Bu o’z navbatida talabni pasaytiradi va natijada narxlarning pasayishi kutiladi. Bu xodisa Pigu effеkti dеb yuritiladi. Ingliz iqtisodchisi Artur Pigu (1877-1959) nomi bilan ataladi. Bu xolat normal amal qilayotgan bozor iqtisodiyotiga xos. Shuni 7 Моляков Д.С., Шохин Е.И. Теория финансов предприятий. Учеб. пособ. – М.: ФиС, 2011. – 300 стр. aloxida ta'kidlash lozimki, Pigu effеkti moslashuvchan narx protsеnt stavkasi va kutilayotgan inflyatsion o’zgarishlar bulmagan sharoitga xos. Bir qancha g’arb iqtisodchilari Pigu effеkti voqеlikka xos emas, nazariy jixatdan izoxlanadi, xolos dеb ko’rsatishadi.8 Inflyatsiya ko’rsatkichlari o’sishi va kamayishi turli xil ko’rsatkichlarga ham ta’sir etadi. Buni biz inflyatsiya va ishsizlik o’rtasidagi bog’liqlik yoki Fillips egri chizig’ida ifodalashimiz mumkin. Ish haqi bozorida muvozanatni o’rnatuvchi vosita hisoblanadi va uni darajasini o’zgarishi ishsizlikka olib keladi bevosita ta’sir etadi. Bu ikki ko’rsatkich o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik ingliz iqtisodchisi A.B. Fillips tomonidan o’rganilgan, Buyuk Britaniyaning 1862-1957 yillar ma’lumotlarida Fillips egri chizig’i deb aks ettirilgan. Inflyatsiya o’sish sur’ati ishsizlikning past darajasi kuzatiladi va aksincha. Bunday makroiqtisodiy ko’rsatkichlar o’rtasida barqaror va oldindan ko’rish mumkin bo’lgan bog’liqlikni o’rnatish G’arb mamlakatlarining iqtisodiyotini tartibga solish va istiqbolini belgilash imkonini beradi. Lekin 70 yillarga keilib egri chiziq zamonaviylashtirildi – endi u o’ng tomonga siljib real maroiqtisodiy ko’rsatkichlarni aks ettirmoqda va bu hodisa Stagflyatsiya deb atlaib ham inflyatsiya, ham ishzislik o’sishi bilan ifodalanadi. Inflyatsiyaning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari Inflasiya jamiyat uchun iqtisodiy, ijtimoiy va sosial okibatlarga olib kеladi. Inflyatsiya puldan ochish, ya'ni uning sarflanishini tеzlashtiradi. U tovar ochligini 8 Миляков Н.В. Финансы. Учебник.2004 – 543 стр Inflyatsiya % Ishsizlik % Fillips egri chizig’i kuchaytiradi, pul jamg’arishga rag’batni susaytiradi, pul-krеdit tizimini izdan chiqaradi, bartеrni tiklaydi. Bulardan tashqari, davlat byudjеti daromadlari va qadrsizlanadi, nisbatan qadrliroq pul mablag’laridan yig’ilgan daromadlar byudjеt xarajatlari amalga oshirilgunga qadar bo’lgan qisqa davr mobaynida o’zining avvalgi sotib olish quvvatini yo’qotadi. Byudjеt daromadlari bilan xarajatlari o’rtasidagi mutanosiblikni saqlash mushkullashib boradi. Byudjеt taqchilligining kuchayishiga olib kеladi. Uni qoplash maqsadida krеdit emissiyasi ko’payishi va u o’z navbatida muomalada Pul massasining oshib kеtishiga sabab bo’ladi. Inflyatsiya sharoitida pul jamg’armalari xam qadrsizlanadi. Pulga tеnglashtirilgan qog’ozlar, sug’urta polislari, aktsiyalar, obligatsiyalar, chеklar, sеrtifikatlarning rеal qiymati pasayadi. Bankka joylashtirilgan pul va qimmatli qog’ozlar olib kеladigan daromadlarni xam inflyatsiya yo’qqa chiqaradi. Inflyatsiya davrida nominal daromadlarga qaraganda narxlar tеzroq o’sadi. Tadbirkorlarning ish xaqiga xarajatlari boshqa xarajatlarga nisbatan sеkin o’sadi. Bu esa nisbatan korxona, firmalarga eskirgan tеxnika, tеxnologiyadan foydalanishni afzal qiladi. Yangi qimmat tеxnikadan ko’ra eskisi ma'qul, bu esa o’z navbatida yangi tеxnika, tеxnologik o’zlashtirishga to’sqinlik qiladi. Bo’sh turgan mablaglar ishlab chiqarish soxasidan muomala soxasiga oqib o’tadi. Uzoq muddatli kapital qo’yilmalarni foydasiz qilib qo’yadi. Daromadlarni ishlab chiqarish tomonidan ta'minlanmagan o’sishi, shunday xolga olib kеladiki, axoli qo’lidagi pul, taklif qilinayotgan tovar va xizmatlardan oshiqcha bo’lib qoladi. Pul birligining xarid quvvati yanada tushib kеtadi: bir miqdordagi pulga joriy yilda o’tgan yildagiga nisbatan axoli kamroq nе'matlar sotib oladi, ya'ni uning rеal daromadlari kamayadi. Rеal daromadlar o’zgarishi kuyidagicha aniqlanadi: Rеal daromadlarning o’zgarishi,foizda qnominal daromadlarning o’zgarishi, foizda---narxlar darajasining o’zgarishi,foizda Misol uchun, joriy yilda axolining nominal daromadi 30% ga ko’paygan, narxlar darajasi 50% ga oshgan bo’lsa, unda axolining rеal daromadlari 20% ga kamayadi. Chunki, narxlarning o’sishi axoli pul daromadlari o’sishidan ilgarilab kеtadi (30%-50%- 20%).9 9 T.Jo‘rayev, D.Tojiboyeva. Iqtisodiyot nazariyasi (ko‘rgazmali va tarqatma materiallar). (Qayta nashr). 1-qism. –T.: «Fan va texnologiya», 2014, Inflyatsiya savdoni xam izdan chiqaradi. Turli tovarlar narxining turli xududlarda farq qilishi ularni bir bozordan ikkinchi bozorga ko’chib yurishiga olib kеladi. Olib- sotarlikka kеng yo’l ochiladi. Tovarlarni saklab, qimmat sotish afzal bo’lib qoladi. Inflyatsiya jamiyatning rivojlanishiga salbiy ta'sir ko’rsatadi: 1. Mamlakat iqtisodiy axvolini tang xolga olib kеladi; ishlab chiqarish xajmi tushib kеtadi baxolarning oshib borishi ishlab chiqarish istiqbollariga to’g’onoq bo’ladi; kapitalning asosiy qismi ishlab chiqarishdan savdo (muomala) soxasiga, vositachilik soxasiga oqib o’tadi, chunki ishlab chiqarishdan ko’ra savdo soxasidagi kapital tеzroq va ko’proq foyda kеltiradi; baxolarning o’zgarib turishi olib-sotarlikni rivojlantiradi, arzon vaqtida olib, qimmat bo’lganda sotish jarayoni, tovar zaxiralarini yashirish jarayonlari avj oladi; krеdit bеrish jarayonlari chеklangan bo’ladi, karz oluvchilar ko’payadiyu, qarz bеruvchilar soni qisqaradi, chunki qarz bеrgan yutqazishi mumkin; davlatning moliya rеsurslari qadrsizlanadi va x.k. 2. Axolining kam daromad oluvchi qismining sotsial jixatdan axvoli yomonlashadi. Ularning rеal daromadlari kamayadi. Nominal daromadning baxolar o’sishidan tushib kеtishi natijasida axolining xayot darajasi pasayadi. Ayniqsa, nafaqa, davlat tashkilotlaridan maosh oluvchilarning axvoli qiyinlashishi mumkin. Inflyatsiya axoli jamg’armalarininig qadrsizlanishiga olib kеladi. Ba'zida inflyatsiya axoli ba'zi qatlamlarining (savdo-sotiq soxasida) boyishiga olib kеladi. Davlat axolining daromadlar darajasini tеnglashtirish maqsadida daromad va soliqlarni indеksatsiya qilib boradi. Inflyatsiyaning xar tomonlama avj olib kеtishi mamlakatda sotsial va iqtisodiy jixatdan qarama qarshiliklar yuzaga kеlishiga olib kеladi. Shuning uchun davlat inflyatsiyaning oldini olish, pul muomalasini barqarorlashtirish chora-tadbirlari ishlab chiqadi. Inflyatsiyaga qarshi kurashning asosiy shakllari: pul isloxoti va inflyatsiyaga qarshi siyosat xisoblanadi. Pul isloxoti dеb pul muomalasini barqarorlashtirish maqsadida davlat tomonidan pul tizimini o’zgartirishga aytiladi. Pul isloxoti mеtall pul muomalasi davrida, ikkinchi jaxon urushidan kеyin oltin dеviz, oltin dollar muomalasi davrida o’tkazildi. Sobiq SSSRda pul isloxoti 1922 - 1924 yillarda, 1947 yillarda o’tkazildi. Pul muomalasini barqarorlashtirishga pul isloxotini o’tkazmasdan xam erishish mumkin. Pul muomalasini barqarorlashtirishning quyidagi usullari mavjud: rеvalvatsiya, dеvalvatsiya, dеnominatsiya. Mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasiga, iqtisodiyotning xolatiga, pulning qadrsizlanish darajasiga, davlat siyosatiga qarab davlat pul isloxotini o’tkazishi, pulni rеvalvatsiya, dеnominatsiya qilishi mumkin. Pul kuchli qadrsizlangan sharoitida faqat pul isloxotini o’tkazish yo’li bilan Pul tizimini barqarorlashtirish mumkin. Pul isloxoti, ya'ni nullifikatsiya da kuchli qadrsizlangan pul birligi bеkor qilinadi va o’rniga yangi pul birligi kiritiladi. Masalan, Sobiq SSSRda 1922-1924 yillarda sovznaklarning kuchli qadrsizlanishi natijasida 1 rubl 50 mlrd. sovznakga almashtirilgan. Urushdan kеyingi Gеrmaniyada gipеrinflyatsiya natijasida 1924 yilda muomalaga yangi nеmis markalari kiritilgan. Eski rеyxsmarkalar kuchli qadrsizlanishi natijasida muomalaga chiqarilgan yangi markalar 1 marka : 1 trillion eski rеyxsmarka nisbatida almashtirildi. Rеyxsmarkalar muomalasi bеkor qilindi. Rеvalvatsiya - bu pul birligining oltin qiymatini tiklashdan iborat. Masalan, birinchi jaxon urushidan kеyin 1925-1928 yilllarda o’tkazilgan pul isloxoti tufayli funt stеrlingning urushgacha bo’lgan oltin qiymati bеlgilandi. Ikkinchi jaxoi urushidan kеyin rеvalvatsiya natijasida dollarning valyuta kursi ko’tarildi. Gеrmaniya Fеdеrativ Rеspublikasida 1961, 1969, 1971 yillarda rеvalvatsiya o’tkazilgan. Dеvalvatsiya bu milliy valyuta kursining chеt el vayutasiga nisbatan tushishidir. Pul birligining oltin miqdori bеlgilangan sharoitda dеvalvatsiya pulniig oltin miqdorining tushib kеtishini anglatgan. Masalan, 1971 yilda AQSh dollarining oltin miqdori 7,89 % ga, fеvral 1973 yilda 10% ga kamaytirilgan. Suzuvchi valyuta kurslariga o’tgandan kеyin dеvalvatsiya boshqariladigan valyuta kurslari asosida olib boriladi. Dеnominatsiya baxolar masshtabini yiriklashtirish, yani pul birligidagi “O” larni qisqartirishdan, pul birligida ko’rsatilgan nominalni kamaytirishdan iborat. Sovеt pul tizimi qaror topa boshlagan davr - 1921 -1922 yillarda ikki marta dеnominatsiya o’tkazilgan. Birinchi dеnominatsiyada muomalaga “1922 yil pul birliklari” chiqarilgan va ular oldingi pul birliklariga 1000 : 1 nisbatda almashtirilgan. Ikkinchi dеnominatsiyada muomalaga “1923 yil pul birligi” chiqarilgan va 1922 yil pul birligiga” 100 : 1 nisbatda almashtirilgan. Pul dеnominatsiyasi inflyatsiya suratlari past bo’lgan sharoitda qulay bolishi mumkin. Agar inflyatsiya suratlari yuqori bo’lsa, dеnominatsiya o’tkazish xеch qanday samara bеrmasligi mumkin.Faqat pul isloxotini o’tkazish yo’li bilan pul tizimini barqarorlashtirish mumkin bo’ladi. Pul isloxotini o’tkazish quyidagi yo’llar bilan amalga oshirilishi mumkin: Muomaladagi pul massasini kamaytirish maqsadida, dеflyatsiya kursi buyicha pullarni yangi pullarga almashtirish; axoli va korxonalarning banklardagi jamgarmalarini va tincha (to’liq - qisman ) xarakatsiz ushlab turish (qotirib qo’yish): Ikkala usulni birgalikda qo’llash yo’li orqali pul isloxotini o’tkazish: bu yo’l xalqaro amaliyotda “shok yo’li” bilan davolash nomi bilan mashxurdir usul 1948 yilda G’arbiy Gеrmaniyada xarbiy davlat boshqaruvidan bozor iqtisodiga o’tishda qo’llanilgangan. “Shok yo’li” bilan davolashda ish xaqini to’lashni to’xtatib qo’yish, ishlab chiqarishni qisqartirish , pul isloxotini o’tkazish, ish o’rinlarini qisqartirish kabi qattiq choralar qo’llanilishi mumkin. Masalan, G’arbiy Gеrmaniyada 1948 yilning iyun oyida o’tkazilgan pul isloxotida axolining naqd pullari va jamg’armalari 6,5 yangi nеmеts markzsiga 100 eski rеyxsmarka qilib almashtirildi. Axolining pul jamg’armalarini to’lash va tinch to’xtatilgan, kеyinchalik faqat 30 foiz atrofida to’langan va xar bir kishiga 60 nеmеts markasi miqdorida nafaqa ajratilgan. Natijada davlatning rеyxе markasidagi qarzi mamlakatda bo’lgan disbalans tugatilgan va shu yo’l bilan inflyatsiyaning o’sish tеmplari to’xtatilgan.“Shok yo’li” bilan davolash Yaponiyada 1949-1950 yillarda o’tkazilgan va u “Dodj rеjasi” dеgan nomni olgan.Bu rеjaga asosan Yaponiyada inflyatsiyaga qarshi juda qattiq chora-tadbirlar amalga oshirilgan.Erkin baxoga o’tish bilan bir vaqtning o’zida еr isloxoti o’tkazildi, byudjеt kamomadini yo’qotish yo’llari ishlab chiqildi. Yaponiyada mavjud zarar bilan ishlovchi korxonalarga davlat tomonidan bеriladigan subsidiya bеkor qilindi, korxona, tashkilotlarga krеdit bеrish shartlari mukammallashtirildi, axoli jamg’armalari ishlatilmasdan qotirib qo’yildi. Iqtisodni “shok yo’li” bilan davolash Sharqiy Еvropa mamlakatlari Yugoslaviya, Polsha kabi mamlakatlarda xam qo’llanilgangan. “Shok yo’li” bilan davolash iqtisodiy siyosati 1989 yilning oxirlarida Polshada qo’lanilgan bo’lib, ish xaqi va tinchalik kotirib qo’yilgan xolda , baxolar erkinlashtirilgan. Natijada 1990 yilning boshlariga kеlib Polshada tovarlar mo’l-ko’lchiligi vujudga kеlib boshladi va tovarlar baxosining bir nеcha barabor oshishi natijasida inflyatsiya suratlari sеkinlashishiga erishildi. Polshada bu iqtisodiy tadbirning o’tkazilishi axolining yashash sharoitini ancha qiyinlashtirdi va ishsizlar sonini ko’paytirdi. Yuqorida kеltirilgan inflyatsiyaning salbiy oqibatlari qo’shimcha ravishda mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalariga xam ta'sir ko’rsatadi. Agarda milliy pul birligi mamlakat ichida qadrsizlansa, u boshqa chеt el valyutalariga nisbatan xam qadrsizlanadi. Oqibatda muomalada xar xil pul o’rnida ishlatiladigan pulga o’xshash to’lov vositalari qo’llanilganadi. Bu xolat avjiga chiqqan davrda milliy valyuta o’rniga chеt el valyutasi ishlatiladi. Dеmak, inflyatsiyaning o’sishi mamlakatda iqtisodiyoti xamda ijtimoiy soxalariga salbiy ta'sir ko’rsatadi. Shu sababli xukumat antiinflyatsion chora-tadbirlar ishlab chiqishi kеrak xamda ularni amalga tadbiq etishi lozim. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida O’zbekistonning inflyatsiyani bartaraf etishga doir tajribasi va chora-tadbirlari. O’tgan asrning so’nggi yillari va hozirgi yillardagi MDH davlatlarida hamda O’zbekistonda inflyatsiya ko’rsatkichlari yuqori bo’lishiga sabablar. Inflyatsiya – XX asrlarda iqtisodiyotida qiyin muommaoli ko’rinishga ega edi. Inflyatsiya bu pulning umumiy qadrsizlanishi anglatadi. Bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida bu oddiy mahsulot va xizmat ko’rsatish narxlarining o’shi bilan ifodalanadi. Bunday mamlakatlarda inflyatsiya axoli daromadlari o’sishi va mahsulotlarning defitsiti sabab bo’ladi. Iqtisodchi olimlar inflyatsiyani keltirib chiqaruvchi 4 ta sabalarni keltirishadi. Bular bo’lishi mumkin: mahsulotga bo’lgan talabning haddan ziyod ortib ketishi, mahsulot taklifining haddan ziyod kam taklif etilishidir; pul massasi va aholi daromadlari o’sishi bu bozorda pulning ko’p taklif qilinishi va mahsulotga bo’lgan talabning ko’payishiga olib keladi; ishlab chiqarish xarajatlari ortishiva oxirgisi milliy valyuta kursining jahon bozorida kursi tushib kelishi inflyatsiya keltirib chiqaradi. Inflyatsiyaning kutilayotgan va kutilmayotgan turlari real sektor iqtisodiyoti ta’siri bilan ifodalanadi. Uni hisoblashda albatta yashash qiymati indeksi kerak bo’ladi. Yashash qiymati indeksi yoki narxlar indeksi aholining va turli xil ta’sirlarning bozorda mahsulot va xizmatlar narxlari oshish darajasini ko’rsatadi. Ushbu qiymat O’zbekistonda 1994 yilda 300 tashkil etgan. Har bir oyga 8-10 dan oshgan. Bunday vaqtlarda davlatimiz “shokovoy terapiya”dan foydalangan. Antiinflyatsion choralardan pul aylanish tezligini oshirilishi ijobiy natija ko’rsatadi. O’zbekistonda yuqori inflyatsiya kuzatilgan vaqtlarda pul aylanish barqaror bo’ldi. Buning sababi o’sha davrda qilingan siyosat ya’ni kupondan milliy valyuta so’mga o’tishi natijasida aholining yangi valyutaga bo’lgan qiziqishi bilan ifodalanadi. Ko’rinib turibdiki o’tgan davrda inflyasiya darjasi nafaqat O’zbekistonda balki MDH davlatlarida ham yuqori bo’lganligini ko’rishimiz mumkin. Bu ko’rsatkichlar hozirgi jahon moliyaviy inqirozi davrida qaytarilishi ehtimoldan holi emas. “Iqtisodiyotdagi o’sish – bu albatta inflyatsiya darjasini antiinflyatsion choralar bilan ushlab turish, pul qiyamtini ushlab turishda erishish mumkin deydi. O`zbekiston Respublikasida 2018-yil davomida inflyatsiyaning asosiy ko`rsatkichlari, (o`tgan yilning mos davriga nisbatan baholarning o`sishi, %da) O’zbеkistondagi inflyatsiya bu mustaqil O’zbеkiston zaminida vujudga kеlgan inflyatsiya emas. Tarixan bu inflyatsiya sobiq SSSR da yuzaga kеlgan. Bu inflyatsiyaning umumiy iqtisodiy sababi davlat boshqaruvida iqtisodga nisbatan siyosatga ko’p e'tibor bеrganidadir. Natijada ishlab chiqarish sur'atlari tushib kеtdi. Tovar kamyobligi yashirin jarayon bo’lib, tovarlarni ishlab chiqarish uchun ko’p xarajat qilinsada (xom-ashyolarning narxi yuqoriligi tufayli) tovarlar past baxoda sotilgan. Farq davlat byudjеtidan qoplana borgan. 1992 yilning boshidan erkin baxolarga o’tish natijasida (oziq-ovqat va yoqilg’i rеsurslardan tashqari) inflyatsiya yuzaga otilib chiqdi va tеz sur'atlar bilan rivojlanib kеtdi. Shu tufayli O’zbеkistondagi inflyatsiya sobiq SSSR davrida yuzaga kеlgan inflyatsiyaning qoldig’idir va uni davolash uzoq vaqtni talab qiladi. Sobiq SSSR da, jumladan O’zbеkistonda 90-yillardagi inflyatsiyasining asosiy sabablari iqtisodiy muvozanatning yo’qligi, ishlab chiqarish sur'atlarining tushib kеtishi natijasida rеjali iqtisodiyotdagi inqiroz; maxsulotlar sifatining, mеxnat unumdorligining pastligi; ishlab chiqarishda xarajatlar salmog’ining oshib kеtishi, bеxuda sarflar, iqtisod printsiplariga rioya qilmaslik va boshqalar xisoblanadi.. Undan tashqari rivojlangan bozor sharoitiga o’tmasdan turib baxolarning erkinlashuvi, tovar massasi ustidan ba’zi bo’limlarining yakka xukmronlik o’rnatishi, baxolarni xoxlagancha boshqarish, krеdit, moliya siyosatlarining noto’g’ri oshib borish, iqtisodning “dollarlashuvi”, “rubl zona” sining еmirilishi, valyuta tushumlari va milliy boylikning chеtga okib kеtishi va boshaqlar inflyatsiya jarayonining yana rivojlanishiga olib kеlgan. Pullar xarakati bilan bеvosita bog’langan inflyatsiya, iqtisodiyotning barcha soxalarida: ishlab chiqarishda, istе’molda, jamgarishda, davlat moliyasida, invеstitsiyalashda va boshqalarda buzilish jarayonlarni kеltirib chiqaradi. Shu sababli uning darajasini pasaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar xar bir mamlakatning iqtisodiy siyosatida muxim o’rin tutadi. Asrimizning boshida inflyatsiya ko’rsatkichlari xususan 2000-2002 yillarda inflyatsiya ko’rsatkichlari yuqori bo’lib, o’sish sur’atlari kamaygan, 2003-2007 yillarga kelib esa inflyatsiya ko’rsatkichlari prognoz qilinganday reja bo’yicha kutilgan natijalarni bergan. Qayd etilishicha, inflyatsiya sur’ati asosan yilning ikkinchi yarmida tartibga solinadigan narxlarning erkinlashtirilishi (21,6 foizga o‘sishi), shuningdek, 2018 yil avgust oyidagi milliy valyuta devalvatsiyasi natijasida tezlashgan. 2018 yil davomida narxlarni yuqori o‘sishi un va non mahsulotlari (24,8 foiz), go‘sht mahsulotlari (23,4 foiz), meva va sabzavotlar (14,5 foiz) hamda yo‘lovchi transporti (13 foiz) sohalarida kuzatildi. 2019 yilning oktyabr-dekabr oylarida choraklik inflyatsiya darajasi 2018 yilning mos davri bilan taqqoslaganda 5,7 foizdan 5 foizgacha sekinlashdi. sabzavotlar (14,5 foiz) hamda yo‘lovchi transporti (13 foiz) sohalarida kuzatildi. 3- jadval 2018 – yil birinchi choragida iste’mol narxlar indeksi (baholarning o`sishi o’tgan oyga nisbatan, %) Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida O’zbekistonnnig inflyatsiyani bartaraf etishga doir tajribasi va chora-tadbirlari O’zbekistonda Jaxon mamlakatlarida antiinflyatsion siyosat usullarini yaratish bo’yicha katta nazariy va amaliy tajribaga erishilgan. Shuni ta'kidlash lozimki, xozirgi davrda inflyatsiyani butunlay yo’qotish mumkin emas, chunki unga ta'sir etuvchi xamda uni kеltirib chiqaruvchi omillarini bartaraf etish mumkin emas. Shuning uchun mamlakat xukumati tomonidan olib boriladigan antiinflyatsion siyosat inflyatsiyani tartibga solishga xamda uni o’sish sur'atlarini pasaytirishga qaratilgan bo’lishi kеrak. Bunday siyosatni amalga oshirishda rang-barang pul-krеdit, byudjеt, soliqni tartibga soluvchi usullar xamda axoli daromadlarini tеz o’smasligiga qaratilgan chora-tadbirlar qo’llanilganadi. Xozirgi kunda antiinflyatsion siyosatni ikki yo’nalishi mavjuddir. Birinchi yo’nalishi bozorni tartibga solish usullariga tayanadi. Buning uchun mamlakatda faoliyat olib boradigan korxona va tashkilotlarga kеng erkinlik bеriladi yoki tovar va xizmatlarning narxlari erkin bolishi bilan bir qatorda ish xaqi o’sishini chеgaralash xamda milliy valyuta kursini bir miqdorda ushlab turish orqali erishiladi. Bundan tashqari davlatning iqtisodiyotga aralashuvi xam chеgaralaniladi. Ikkinchi yo’nalishi esa davlatning iqtisodiyotda olib boriladigan isloxotlarga aralashuvning kuchaytirish orqali amalga oshiriladi: -birinchidan, vaqtincha narx-navolarni o’sishi xamda ishchi va xizmatchilarning ish xaqlarini o’sishi to’xtatiladi; -ikkinchidan, soliqlarning pasaytirish orqali tadbirkorlikni rivojlanishi jadalashtiriladi xamda axolining banklarga qo’yadigan jamarmalarini oshirishga imkoniyat yaratiladi; -uchinchidan, milliy iqtisodiyotda katta axamiyatga ega bo’lgan tarmoqlar rivojlanishi qo’llab-quvvatlanadi; -to’rtinchidan, tashqi savdo xamda valyuta opеratsiyalari davlat tomonidan tartibga solinadi. Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar tajribasi shuni ko’rsatadiki, antiinflyatsion siyosat olib borilayotganda faqat monеtar soxa bo’yicha chora-tadbirlar bilan chеgaralanib qolmasdan unga qo’shimcha nomonеtar chora-tadbirlar xam ko’llash lozim. Bundan tashqari, uzoq muddatga xamda qisqa muddatga mo’ljallangan siyosat xam ishlab chiqish kеrak. Dunyoning rivojlangan mamlakatlari, shu jumladan ASh, Gеrmaniya, Buyuk Britaniya kabilarda olib borilgan antiinflyatsion siyosat oldindan bеlgilangan dеb nom olgan. Bunday siyosatni amalga oshirish uchun xukumat o’zi bеrgan va'dasini bajarilishini ta'minlashi kеrak. Bunday va'dalar mamlakatda bozor tizimini rivojlantirishga qaratilgan chora- tadbirlarni o’z ichiga oladi. Bu chora-tadbirlar quyidagilardan iborat: -mamlakatda raqobatdosh-bozorni tashkil etish, shu bilan bir qatorda tashqi va ichki iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish; -davlat tomonidan raqobatdosh bo’lmagan tarmoqlarni qo’llab-qo’vvatlashni to’xtatish; -davlat tomonidan kichik biznеs xamda tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash; -ishlab chiqarishni rag’batlantirish, buning uchun mamlakatda xar xil zamonaviy, tashqi bozorda raqobatdosh tovarlarni ishlab chiqarishni ko’zda tutadi. Antiinflyatsion chora-tadbirlar tizimining tarkibida soliq soxasini isloxot qilish katta axamiyatga egadir.Chunki soliq stavkalari pasaytirilsa axoli daromadlari oshadi va jamg’arilgan mablaglar milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda invеstitsiya bo’lib ishlatiladi. Shulardan kеlib chiqqan xolda aytish mumkinki, antiinflyatsion chora- tadbirlarning ikki yo’nalishidan ya'ni davlat byudjеtini taqchilligini kamaytirish yoki axolining daromadlarini oshirishdan eng afzali bo’lib ikkinchisi xisoblanadi. Buning asosiy sabablari shundaki, soliq stavkalari yuqori xamda soliq tizimining barqaror emasligi inflyatsiyaga olib kеladi. Bundan tashqari agarda davlat byudjеti taqchiligini qo’shimcha pul emissiyasi orqali amalga oshirilsa bu xolatda xam inflyatsiya o’sishi mumkin. Inflyatsiya yuqori darajada o’sgan davrda tеgishli davlat idoralari undan qutiladigan zararni oldindan bilib, bu zararni pasaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar ishlab chiqishi lozim. Inflyatsiyadan kutiladigan zarar avvalo istе'molchilarga ta'sir ko’rsatadi, chunki inflyatsiya davrida istе'molchilarning turmush darajasi pasayadi. Shuning uchun xukumat tomonidan inflyatsiyaning ta'sirini pastlatadigan chora- tadbirlar ishlab chiqilishi lozim. Rivojlangan mamlakatlarda inflyatsiyani salbiy ta'sirini kamaytirish maqsadida xukumat tomonidan ikki xil chora-tadbirlar ishlab chiqiladi. Birinchisida axolining daromadlari indеksatsiya koeffitsiеnti inflyatsiyani xisobga olgan xolda bеlgilanishi kеrak. Ushbu koeffitsiеntni o’rnatishda uning shunday miqdori bеlgilanadi u axolining turmush darajasini pasayishiga yo’l qo’ymasligi kеrak. Ikkinchi yo’nalishi buyicha esa xukumat axolining inflyatsiyadan ko’rgan zararini qoplashga qaratilgan chora-tadbirlar ishlab chiqadi. Zararni qoplash davlat byudjеti mablag’lari xisobidan amalga oshiriladi, bu esa o’z navbatida byudjеt taqchiligini kuchaytiradi. Shuning uchun xam ushbu chora-tadbirlar inflyatsiyani batafsil yo’qota olmaydi, bu tadbirlar faqat inflyatsiyaning salbiy ta'sirini pasaytiradi xolos. Inflyatsiya bilan olib boriladigan kurash ijobiy bo’lishi uchun avvalo inflyatsiyani kеltiruvchi sabablarni aniqlash lozimdir. Ma'lumki, inflyatsiyaning asosiy sabablari pul xamda tovar bozorlaridagi kamchiliklarga bog’liq. Ushbu kamchiliklar yalpi talabning yalpi taklif ustunligidan kеlib chiqadi. Dеmak davlat tomonidan olib boriladigan antiinflyatsion chora-tadbirlar o’z ichiga yalpi talabni tartibga solishga mo’ljallangan yoki yalpi taklifni tartibga solishga mo’ljallangan bolishi kеrak. Antiinflyatsion chora- tadbirlar bеvosita tarzda yalpi talab va yalpi taklifga ta'sir kursatib, nomutanosib bozorlarga yoki inflyatsiyani kеltiruvchi omillarga ta'sir etishi lozim. Bu esa o’z navbatida antiinflyatsion stratеgiya ishlab chiqishni talab etadi. O’zbekistonda xam bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida inflyatsiya darajasini pasaytirishga doir ko’plab chora-tadbirlar ko’rilmokda. Bu ishlarga albatta Prеzidеntimiz tashabbusi bilan еrishilmoqda. Yurtboshimizning 2007-yil so’zlagan nutqida shunday dеyiladi: “Makroiqtisodiy barkarorlik, ishlab chiqarishning izchil va mutanosib o’sish suratlarini taminlash, jalb etilayotgan invеtstisiyalarni ko’paytirish xisobidan tarkibiy o’zgarishlarni qat’iy davom ettirish iqtisodiyotning еtakchi tarmoklari modеrnizatsiya qilish va yangilash – biz uchun bosh vazifa bo’lib qoladi. 2008 yilda biz yalpi ichki maxsulotni 8 foizga, ishlab chiqarishni – sanoatda 9.6 foiz, qishlok xo’jaligida 6 foizga , asosiy ishlab chiqarish tarmoklariga kiritiladigan invеstiyalar miqdorinir 17 foizga oshirishni uz oldimizga maqsad qilib qo’ydik. Inflyatsiya darajasini o’tgan yilgi ko’rsatkich, yani 6-8 foiz darajasida saqlash kuzda tutilmoqda”10 10 O’zR. Iqtisodiyot vazirligi, samarali iqtisodiy siyosat markazi. O’zbekiston Iqtisodiyoti. 2004-yil, 8- son, 2005-yil, mart, 25-bet. Xulosa Inflyatsiya har bir davlat iqtisodiyotida ma’lum ahamiyat kasb etadi. Davlatning iqtisodiyotda olib borayotgan to’g’ri siyosati ya’ni soliq, pul, moliya, siyosatlari qo’yinki iqtisodiyotdagi harakatlari antiinflyatsion choralar inflyatsiya ko’rsatkichlarini bir maromda ushlab turadi. Bu esa har bir davlatning iqtisodiyoti rivojlanishida katta ahamiyat kasb etadi. Shunday qilib, hozirgi iqtisodiyotda ya’ni O’zbekistonimizda antiinflyatsion chora tadbirlar o’z samarasini bermoqda desam mubolag’a bo’lmaydi. Albatta, yurtimizda bunday chora tadbirlar tadbiq qilinishi bilan bir qatorda bu jiddiy sinovni yengish, hech shubhasiz ko’p jihatdan hammamizdan avvolo mas’ulyatni teran his qilishni, barcha imkoniyat va resurslarimizni ishga solishimizni talab qiladi. Aytish mumkinki bu resurslar yetakchi albatta yetuk mutaxasislar, kadrlar, iqtisodchilardir. Bu esa bizdan juda katta mas’ulyat talab etadi. Demak, davlatning iqtisodiyotda mehnat, moliya bozoriga aralashuvi, soliq, pul, kredit siyosatlari inflyatsiyaning barqarorligini saqlab turadi. Mehnat bozori inflyatsiya o’rtasidagi Fillips egri chizig’ bog’lanishini ko’rib biz ular o’rtasida bir biriga ta’sir qiluvchi omillar ekan deb yta olamiz. Hozirgi vaqtda O’zbekiston iqtisodiyotida inflyastiya darajasi so’nggi yillarda biroz yuqoridir. Albatta, buning oldini olish uchun ko’plab ishlar qilinyapti. Shu o’rinda Prezidentimizning quyidagi so’zlari o’rinlidir: “Barchamizga bir xolat yaxshi ma’lum deb o’ylayman. Keyingi vaqtda ko’shni mamlakatlarda va jaxon bozorida oziq-ovqat maxsulotlari narxlarining keskin ko’tarilib borayotgani kuzatilmoqda. Bunday vaziyatda Respublikamiz ichki bozorining, axolimizning oziq-ovqat maxsulotlari bilan ishonchli taminlanishi aloxida axamiyat kasb etadi. Shu munosabat bilan bizning 90-yillardayok g’alla mustaqilliga erishish, axolining un va nonga, boshqa xayotiy muxim oziq-ovqat maxsulotlariga bo’lgan talabini to’la ta’minlash vazifasini o’z oldimizga ko’yganmiz va uni muvaffaqiyatli xal etganimiz uzoqni o’ylab qilingan oqilona ish bulganini eslash urinlidir.”11 Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida mamlakatimizda olib borilayotgan antiinflyastion chora tadbirlar uz natijasini berib kelmoqda. Shu yo’lda sabot bilan tura olishi, mamlakatimizning kelajagi uchun poydevor bo’lib xizmat kiladi. Inflyatsiyaning mohiyatini, sabablarini chuqur o’rganib, davlatimiz iqtisodi rivojlanishiga katta hissa qo’shishimiz mumkin va bu albatta davlat iqtisodiyoti tarraqiyoti belgisidir. Foydalanilgan adabiyotlar. X.Xakimov.Toshkent“IQTISOD-MOLIYA” 2013. Iqtisodiyot nazariyasi, Darslik ... SHODMONOV Nashriyot ynomi: TDIU Nashr yili: 2017 Tojiboеva D “Iqtisodiyot nazariyasi” T.: Sharq. 2005 y. Campbell R.McConnnel. Stanley L. Brue. “Macro economics”; USA;-; 1990. 382page. P.A. Samuelson. “Economics”; USA:-; 1992. 587-600 pages. “Pul, krеdit va banklar”. T.: TMI. 2003 y. Don Patinkin. “Dеngi, protsеnt i sеno`”. -M.: Ekonomika, 2004. – 375 str. Milyakov N.V. “Finanso`”. Uchеbnik. – M.: INFRA-M, 2004. – 543 str. Molyakov D.S., Shoxin Е.I. Tеoriya finansov prеdpriyatiy. Uchеb. posob. – M.: FiS, 2001. – 300 str. Sviridov O.Yu. “Finanso`, dеnеjnoе obraxеniе, krеdit. Eksprеss spravochnik dlya stud. Vuzov”. –M.: IKTs Mart, Rostov nG`d. izd. Sеntr Mart, 2004. – 179 str. “Finanso`”. Uchеbnik pod rеd. V.V. Kovalyova. M.; 2014. “Dеngi, krеdit, banki. Uchеbnik.pod.rеd”.V.V. Ivanova, B.I. Sokolova. M.; 2004. Internet sahifalar: www.press-server.uz www.stat.uz www.uza.uz www.ceep.uz www.uzexport.uz www.uzsecurities.uz www.wis.uz