INFLYATSIYA VA AKSILINFLYATSIYA SIYOSATI

Yuklangan vaqt

2024-06-15

Yuklab olishlar soni

6

Sahifalar soni

12

Faytl hajmi

99,5 KB


INFLYATSIYA VA AKSILINFLYATSIYA SIYOSATI Reja: 1. Inflyatsiyaning mohiyati va hisoblanish usullari 2. Inflyatsiyaning turlari. Talab va taklif inflyatsiyasi. 3. Inflyatsiya va ishsizlik oʻrtasidagi bogʻliqlik. Fillips egri chizigʻi. 4. Aksilinflyatsiya siyosati Inflyatsiya – bu yalpi tovar va xizmatlarning narxini koʻpayishidir. Inflyatsiya makroiqtisodiy beqarorlikni eng murakkab aspekti boʻlib uni tartibga solish iqtisodiy muammo hisoblanadi. Inflyatsiya (lotincha inflatio - shishish, boʻrtish, taranglashish) – ma’lum davr mobaynida mamlakatda baholar oʻrtacha (umumiy) darajasining barqaror oʻsishi, pulning xarid qobiliyatini uzoq muddatli pasayishi. Inflyatsiya bozor iqtisodiyotining asosiy izdan chiqaruvchi omillari jumlasiga kiradi, uning sur’ati qanchalik yuqori boʻlsa, iqtisodiyotga xavfli ta’siri shunchalik katta boʻladi. Ayniqsa bir iqtisodiy tizimdan ikkinchi bir iqtisodiy tizimga oʻtayotgan mamlakatlarda inflyatsiyaning iqtisodiyotga ta’siri ancha xavfli. Chunki, bu davr narxlarning erkinlashuvi va shunga muvofiq ularning umumiy darajasi keskin oshib ketishi bilan bogʻliq. Ammo inflyatsiya davrida barcha tovarlarning baholari ham oshavermaydi: ayrimlariniki barqaror boʻlib tursa, ba’zilariniki esa tushishi mumkin. “Inflyatsiya” atamasi ilk bor Shimoliy Amerikada 1861–1865- yillardagi Fuqarolar urushi davrida qoʻllanildi. Inflyatsiyaning atamasi muomaladagi qogʻoz pul massasining tovarlarning real taklifiga nisbatan haddan ziyod koʻpayib ketishi holatini izohlagan. Ammo inflyatsiyaning bunday tavsifi mukammal emas va uning sabablarini ochib bermaydi. Umuman olganda inflyatsiya pul muomalasi INFLYATSIYA VA AKSILINFLYATSIYA SIYOSATI Reja: 1. Inflyatsiyaning mohiyati va hisoblanish usullari 2. Inflyatsiyaning turlari. Talab va taklif inflyatsiyasi. 3. Inflyatsiya va ishsizlik oʻrtasidagi bogʻliqlik. Fillips egri chizigʻi. 4. Aksilinflyatsiya siyosati Inflyatsiya – bu yalpi tovar va xizmatlarning narxini koʻpayishidir. Inflyatsiya makroiqtisodiy beqarorlikni eng murakkab aspekti boʻlib uni tartibga solish iqtisodiy muammo hisoblanadi. Inflyatsiya (lotincha inflatio - shishish, boʻrtish, taranglashish) – ma’lum davr mobaynida mamlakatda baholar oʻrtacha (umumiy) darajasining barqaror oʻsishi, pulning xarid qobiliyatini uzoq muddatli pasayishi. Inflyatsiya bozor iqtisodiyotining asosiy izdan chiqaruvchi omillari jumlasiga kiradi, uning sur’ati qanchalik yuqori boʻlsa, iqtisodiyotga xavfli ta’siri shunchalik katta boʻladi. Ayniqsa bir iqtisodiy tizimdan ikkinchi bir iqtisodiy tizimga oʻtayotgan mamlakatlarda inflyatsiyaning iqtisodiyotga ta’siri ancha xavfli. Chunki, bu davr narxlarning erkinlashuvi va shunga muvofiq ularning umumiy darajasi keskin oshib ketishi bilan bogʻliq. Ammo inflyatsiya davrida barcha tovarlarning baholari ham oshavermaydi: ayrimlariniki barqaror boʻlib tursa, ba’zilariniki esa tushishi mumkin. “Inflyatsiya” atamasi ilk bor Shimoliy Amerikada 1861–1865- yillardagi Fuqarolar urushi davrida qoʻllanildi. Inflyatsiyaning atamasi muomaladagi qogʻoz pul massasining tovarlarning real taklifiga nisbatan haddan ziyod koʻpayib ketishi holatini izohlagan. Ammo inflyatsiyaning bunday tavsifi mukammal emas va uning sabablarini ochib bermaydi. Umuman olganda inflyatsiya pul muomalasi
qonunlarining buzilishi shakli sifatida makroiqtisodiy muvozanatning buzilishini, talab va taklif nomutanosibligini anglatadi. Keynschiar maktabi namoyandalari bunday nomutanosiblikning sababi toʻliq bandlik sharoitida talabning haddan ziyod boʻlishida deb bilishadi. Shu sababli ular ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasi past boʻlsa byudjet taqchilligi va qoʻshimcha pul chiqarish yoʻli bilan xarid qobiliyatini, boshqacha aytganda yalpi talabni koʻpaytirish inflyatsiyaga olib kelmaydi deb hisoblashishadi. Neoklassik yondashuv tarafdorlari inflyatsiyaning manbai ishlab chiqarishning haddan ziyod oʻsishida, ishlab chiqarish xarajatlarining koʻpayishida deb bilishadi. Demak keynschilar inflyatsiyaga talab tomonidan, neoklassiklar esa taklif tomonidan yondashishadi. Agar iqtisodiyotda tovarlar va xizmatlar massasi yalpi talabga nisbatan sekinroq oʻssa, yoki yalpi talab koʻpaygani holda oʻzgarmasdan tursa, bu nomutanosiblik baholar darajasining koʻtarilishi orqali bartaraf etiladi. Oqibatda pul birligining xarid qobiliyati pasayadi va milliy iqtisodiyotning qoʻshimcha pul massasiga ehtiyoji paydo boʻladi. Inflyatsiya nafaqat pul muomalasining izdan chiqishi, balki butun takror ishlab chiqarish mexanizmining kasali, makroiqtisodiy buzilishlar natijasidir. Baholarning oʻsishi, pul birligi xarid qobiliyatining pasayishidan tashqari inflyatsiya namoyon boʻlishining quyidagi uch belgisi ham bor. Bular: 1) valyuta kurslarining oʻzgarishi; 2) kredit berish shartlarining qimmatlashuv va muddatlarining qisqarishi tomon oʻzgarishi; 3) kundalik ehtiyoj mollaridan iborat iste’mol savati bahosining oʻsishi. Inflyatsiya baho indekslari – deflyator va iste’mol narxlar indeksi yordamida aniqlanadi. Baholar oʻrtacha (umumiy) darajasining nisbiy oʻzgarishi inflyatsiya darajasi (baholarning oʻsish sur’ati) deb ataladi. Makroiqtisodiy modellarda inflyatsiya darajasi quyidagicha ifodalanishi mumkin: P- P-1 qonunlarining buzilishi shakli sifatida makroiqtisodiy muvozanatning buzilishini, talab va taklif nomutanosibligini anglatadi. Keynschiar maktabi namoyandalari bunday nomutanosiblikning sababi toʻliq bandlik sharoitida talabning haddan ziyod boʻlishida deb bilishadi. Shu sababli ular ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasi past boʻlsa byudjet taqchilligi va qoʻshimcha pul chiqarish yoʻli bilan xarid qobiliyatini, boshqacha aytganda yalpi talabni koʻpaytirish inflyatsiyaga olib kelmaydi deb hisoblashishadi. Neoklassik yondashuv tarafdorlari inflyatsiyaning manbai ishlab chiqarishning haddan ziyod oʻsishida, ishlab chiqarish xarajatlarining koʻpayishida deb bilishadi. Demak keynschilar inflyatsiyaga talab tomonidan, neoklassiklar esa taklif tomonidan yondashishadi. Agar iqtisodiyotda tovarlar va xizmatlar massasi yalpi talabga nisbatan sekinroq oʻssa, yoki yalpi talab koʻpaygani holda oʻzgarmasdan tursa, bu nomutanosiblik baholar darajasining koʻtarilishi orqali bartaraf etiladi. Oqibatda pul birligining xarid qobiliyati pasayadi va milliy iqtisodiyotning qoʻshimcha pul massasiga ehtiyoji paydo boʻladi. Inflyatsiya nafaqat pul muomalasining izdan chiqishi, balki butun takror ishlab chiqarish mexanizmining kasali, makroiqtisodiy buzilishlar natijasidir. Baholarning oʻsishi, pul birligi xarid qobiliyatining pasayishidan tashqari inflyatsiya namoyon boʻlishining quyidagi uch belgisi ham bor. Bular: 1) valyuta kurslarining oʻzgarishi; 2) kredit berish shartlarining qimmatlashuv va muddatlarining qisqarishi tomon oʻzgarishi; 3) kundalik ehtiyoj mollaridan iborat iste’mol savati bahosining oʻsishi. Inflyatsiya baho indekslari – deflyator va iste’mol narxlar indeksi yordamida aniqlanadi. Baholar oʻrtacha (umumiy) darajasining nisbiy oʻzgarishi inflyatsiya darajasi (baholarning oʻsish sur’ati) deb ataladi. Makroiqtisodiy modellarda inflyatsiya darajasi quyidagicha ifodalanishi mumkin: P- P-1
 = ---------- X 100 % P-1 bunda:  – yillik inflyatsiya sur’ati; P – joriy yilning narxlar indeksi; P-1 – oʻtgan yilning narxlar indeksi. Inflyatsiyani miqdoran oʻlchash uchun makroiqtisodiyotda “70-miqdor qoidasi” deb atalgan usuldan ham foydalaniladi. Bu usul narxlarning barqaror oʻsishi sharoitida inflyatsiya darajasi necha yilda ikki baravarga oshishini aniqlash imkonini beradi. Buning uchun 70 ni yillik inflyatsiya darajasiga boʻlish kifoya: Baholar ikki martaga 70 oshishi uchun zarur = ---------------------- yillar soni  Misol uchun, yillik inflyatsiya darajasi 7 % ga teng boʻlsa, taxminan 10 yilda baholar ikki martaga oshadi, ya’ni, (70:7 = 10). Real YaIM va jamgʻarmaning necha yildan soʻng ikki marta oshishini hisoblash zarur boʻlgan hollarda ham “70-miqdor qoidasidan” foydalaniladi. Inflyatsiyaning Oʻzbekistonda 1990–1993-yillardagi holatini tahlil qilib koʻradigan boʻlsak, u ichki va tashqi omillar natijasida yuzaga kelganligi va chuqur ildiz otganligini bilishimiz mumkin. Misol uchun, xalq iste’moli mahsulotlaridan sovutkichning narxi 520 martadan ham oshib ketdi, xatto chegaralangan narxlarda sotiladigan mahsulotlarning narxi ham keskin koʻpaydi. Misol uchun gʻushtning chegaralangan narxi 75 martadan ham oshib ketdi va hokazo. Ba’zi bir tovarlarni narxi esa 1000 marta va undan koʻp oshib ketdi. Inflyatsiyani toʻxtatish esa ichki va ayniqsa, tashqi omillarni tartibga solish qiyin boʻlganligi uchun yanada mushkullashadi va uzoq davom etadi. 21.2. Inflyatsiyaning turlari. Talab va taklif inflyatsiyasi.  = ---------- X 100 % P-1 bunda:  – yillik inflyatsiya sur’ati; P – joriy yilning narxlar indeksi; P-1 – oʻtgan yilning narxlar indeksi. Inflyatsiyani miqdoran oʻlchash uchun makroiqtisodiyotda “70-miqdor qoidasi” deb atalgan usuldan ham foydalaniladi. Bu usul narxlarning barqaror oʻsishi sharoitida inflyatsiya darajasi necha yilda ikki baravarga oshishini aniqlash imkonini beradi. Buning uchun 70 ni yillik inflyatsiya darajasiga boʻlish kifoya: Baholar ikki martaga 70 oshishi uchun zarur = ---------------------- yillar soni  Misol uchun, yillik inflyatsiya darajasi 7 % ga teng boʻlsa, taxminan 10 yilda baholar ikki martaga oshadi, ya’ni, (70:7 = 10). Real YaIM va jamgʻarmaning necha yildan soʻng ikki marta oshishini hisoblash zarur boʻlgan hollarda ham “70-miqdor qoidasidan” foydalaniladi. Inflyatsiyaning Oʻzbekistonda 1990–1993-yillardagi holatini tahlil qilib koʻradigan boʻlsak, u ichki va tashqi omillar natijasida yuzaga kelganligi va chuqur ildiz otganligini bilishimiz mumkin. Misol uchun, xalq iste’moli mahsulotlaridan sovutkichning narxi 520 martadan ham oshib ketdi, xatto chegaralangan narxlarda sotiladigan mahsulotlarning narxi ham keskin koʻpaydi. Misol uchun gʻushtning chegaralangan narxi 75 martadan ham oshib ketdi va hokazo. Ba’zi bir tovarlarni narxi esa 1000 marta va undan koʻp oshib ketdi. Inflyatsiyani toʻxtatish esa ichki va ayniqsa, tashqi omillarni tartibga solish qiyin boʻlganligi uchun yanada mushkullashadi va uzoq davom etadi. 21.2. Inflyatsiyaning turlari. Talab va taklif inflyatsiyasi.
Talab inflyatsiyasi iqtisodiyotda talab keskin oshib ketishi va uni ishlab chiqarishning real hajmi bilan qondirish mumkin boʻlmay qolgan sharoitlarda kelib chiqadi. Ya’ni, toʻliq bandlilikka yaqin sharoitda iqtisodiyotning ishlab chiqarish imkoniyatlari oʻsib borayotgan yalpi talabni qondirolmaydi. Ortiqcha talab esa real tovarlar bahosining koʻpayishiga iqtisodiy bosim beradi va talab inflyatsiyasi kelib chiqadi. Yoki, oddiy soʻzlar bilan aytganda, “haddan ziyod pullar haddan kam tovarlarni ovlaydi”. Talab inflyatsiyasini keltirib chiqaruvchi asosiy sabablar aholining ish bilan toʻliq bandligi va ish haqining oshib borishi hisoblanadi. Demak, inflyatsiya talab, taklif, ish bilan bandlik, baho, ishlab chiqarish sur’atlari kabi koʻpgina omillarga bogʻliq. Iqtisod pasayish holatida boʻlganda mamlakatda jami talab oshsa, ishlab chiqarish hajmi koʻpayadi, ishsizlik kamayadi, baho darajasi esa deyarli oʻzgarmaydi yoki kam miqdorda oʻzgaradi. Baho oʻzgarmasligining sababi shundaki, katta hajmdagi boʻsh turgan mehnat va xomashyo resurlarini shu oʻzgarmas bahoda ishga tushirish mumkin boʻladi. Chunki, ishsiz yurgan kishi ish haqini oshirishni talab qilmaydi, uning uchun ishga yollanishning oʻzi kifoya hamda qoʻshimcha stanok sotib olishga hojat yoʻq. Bundan tashqari, baho ishchi kuchini toʻla ish bilan bandligiga erishishdan oldin ham oshishi mumkin. Ya’ni, ba’zi sanoat korxonalarida boʻsh turgan resurs va zaxiralarni ishlab chiqarishga ertaroq toʻliq jalb qilinadi, natijada ular talabning oʻsishiga mos ishlab chiqarishga, taklifga erisha olmaydi. Talab, taklifdan koʻpayib ketadi, natijada baho yana osha boshlaydi. Taklif inflyatsiyasi bu, mamlakat iqtisodiyotida tovar va xizmatlar taklifining kamayishi natijasida tovar va xizmatlar baholarining oshishidan paydo boʻladi. Bunday hollarda ortiqcha talab boʻlmasa ham tovarlarning baholari oshib boradi. Hatto ish bilan bandlik va YaIM ishlab chiqarish kamaygan yillari tovarlarning bahosi oshadi. Jami taklif qisqarishining asosiy sababi mahsulot birligiga sarflangan xarajatlarning oʻsishi hisoblanadi. Bunda nominal ish haqi, xomashyo va yoqilgʻi narxlarining oshishi natijasida ishlab chiqarish tannarxi ham oshadi. Talab inflyatsiyasi iqtisodiyotda talab keskin oshib ketishi va uni ishlab chiqarishning real hajmi bilan qondirish mumkin boʻlmay qolgan sharoitlarda kelib chiqadi. Ya’ni, toʻliq bandlilikka yaqin sharoitda iqtisodiyotning ishlab chiqarish imkoniyatlari oʻsib borayotgan yalpi talabni qondirolmaydi. Ortiqcha talab esa real tovarlar bahosining koʻpayishiga iqtisodiy bosim beradi va talab inflyatsiyasi kelib chiqadi. Yoki, oddiy soʻzlar bilan aytganda, “haddan ziyod pullar haddan kam tovarlarni ovlaydi”. Talab inflyatsiyasini keltirib chiqaruvchi asosiy sabablar aholining ish bilan toʻliq bandligi va ish haqining oshib borishi hisoblanadi. Demak, inflyatsiya talab, taklif, ish bilan bandlik, baho, ishlab chiqarish sur’atlari kabi koʻpgina omillarga bogʻliq. Iqtisod pasayish holatida boʻlganda mamlakatda jami talab oshsa, ishlab chiqarish hajmi koʻpayadi, ishsizlik kamayadi, baho darajasi esa deyarli oʻzgarmaydi yoki kam miqdorda oʻzgaradi. Baho oʻzgarmasligining sababi shundaki, katta hajmdagi boʻsh turgan mehnat va xomashyo resurlarini shu oʻzgarmas bahoda ishga tushirish mumkin boʻladi. Chunki, ishsiz yurgan kishi ish haqini oshirishni talab qilmaydi, uning uchun ishga yollanishning oʻzi kifoya hamda qoʻshimcha stanok sotib olishga hojat yoʻq. Bundan tashqari, baho ishchi kuchini toʻla ish bilan bandligiga erishishdan oldin ham oshishi mumkin. Ya’ni, ba’zi sanoat korxonalarida boʻsh turgan resurs va zaxiralarni ishlab chiqarishga ertaroq toʻliq jalb qilinadi, natijada ular talabning oʻsishiga mos ishlab chiqarishga, taklifga erisha olmaydi. Talab, taklifdan koʻpayib ketadi, natijada baho yana osha boshlaydi. Taklif inflyatsiyasi bu, mamlakat iqtisodiyotida tovar va xizmatlar taklifining kamayishi natijasida tovar va xizmatlar baholarining oshishidan paydo boʻladi. Bunday hollarda ortiqcha talab boʻlmasa ham tovarlarning baholari oshib boradi. Hatto ish bilan bandlik va YaIM ishlab chiqarish kamaygan yillari tovarlarning bahosi oshadi. Jami taklif qisqarishining asosiy sababi mahsulot birligiga sarflangan xarajatlarning oʻsishi hisoblanadi. Bunda nominal ish haqi, xomashyo va yoqilgʻi narxlarining oshishi natijasida ishlab chiqarish tannarxi ham oshadi.
Taklif inflyatsiyasining kelib chiqishiga, shuningdek, taklif mexanizmining buzilishi ham ta’sir qiladi. Taklif mexanizmi esa tasodifiy holda asosiy ishlab chiqarish omillari bahosining keskin koʻpayishidan kelib chiqadi. Iqtisodchi olimlarning fikriga koʻra, taklif inflyatsiyasi oʻz-oʻzini cheklaydi. Ishlab chiqarishning pasayishi xarajatlarning qoʻshimcha oʻsishini cheklaydi, chunki ishsizlikning oʻsishi nominal ish haqining asta-sekin pasayishiga olib keladi. Talab inflyatsiyasini cheklash uchun esa maxsus chora-tadbirlar koʻrish zarur boʻladi. Inflyatsiya darajasi yuqori boʻlgan mamlakatlarda ishlab chiqarishning haqiqiy hajmi qisqarishi bilan bir vaqtda nominal hajmining ortib borishi kabi vaziyat sodir boʻladi. Daromadlarni ishlab chiqarish tomonidan ta’minlanmagan oʻsishi aholi qoʻlidagi pulning taklif qilinayotgan tovar va xizmatlardan oshiqchaligiga olib keladi. Bunday hol pul birligining xarid quvvatini pasaytiradi, bir miqdordagi pulga joriy yilda oʻtgan yildagiga nisbatan aholi kamroq mahsulot sotib oladi, ya’ni, uning real daromadi kamayadi. Misol uchun, joriy yilda aholining nominal daromadlari 30% ga koʻpaygan, narxlar darajasi 50% ga oshgan boʻlsa, unda aholining real daromadlari 20% ga kamaygan boʻladi. Chunki, narxlarning oʻsishi aholi pul daromadlarining oʻsishidan yuqori boʻlgan (30% - 50%q- 20%). Inflyatsiyani real daromadlar darajasiga ta’siri u kutilayotgan yoki kutilmayotganiga ham bogʻliq. Kutilayotgan inflyatsiya sharoitida daromad oluvchi inflyatsiyaning u olayotgan daromadga ta’sirini kamaytirish, ya’ni real daromadi darajasini saqlab qolish chorasini koʻradi. Bu uchun Fisher tenglamasidan foydalanish mumkin: i = r + kut., bu yerda i-nominal foiz stavkasi; r- real foiz stavkasi; kut - kutilayotgan inflyatsiya darajasi. Inflyatsiya sur’ati 10 foizdan oshganda Fisher tenglamasi quyidagi koʻrinishni oladi: i - kut. r = ----------- Taklif inflyatsiyasining kelib chiqishiga, shuningdek, taklif mexanizmining buzilishi ham ta’sir qiladi. Taklif mexanizmi esa tasodifiy holda asosiy ishlab chiqarish omillari bahosining keskin koʻpayishidan kelib chiqadi. Iqtisodchi olimlarning fikriga koʻra, taklif inflyatsiyasi oʻz-oʻzini cheklaydi. Ishlab chiqarishning pasayishi xarajatlarning qoʻshimcha oʻsishini cheklaydi, chunki ishsizlikning oʻsishi nominal ish haqining asta-sekin pasayishiga olib keladi. Talab inflyatsiyasini cheklash uchun esa maxsus chora-tadbirlar koʻrish zarur boʻladi. Inflyatsiya darajasi yuqori boʻlgan mamlakatlarda ishlab chiqarishning haqiqiy hajmi qisqarishi bilan bir vaqtda nominal hajmining ortib borishi kabi vaziyat sodir boʻladi. Daromadlarni ishlab chiqarish tomonidan ta’minlanmagan oʻsishi aholi qoʻlidagi pulning taklif qilinayotgan tovar va xizmatlardan oshiqchaligiga olib keladi. Bunday hol pul birligining xarid quvvatini pasaytiradi, bir miqdordagi pulga joriy yilda oʻtgan yildagiga nisbatan aholi kamroq mahsulot sotib oladi, ya’ni, uning real daromadi kamayadi. Misol uchun, joriy yilda aholining nominal daromadlari 30% ga koʻpaygan, narxlar darajasi 50% ga oshgan boʻlsa, unda aholining real daromadlari 20% ga kamaygan boʻladi. Chunki, narxlarning oʻsishi aholi pul daromadlarining oʻsishidan yuqori boʻlgan (30% - 50%q- 20%). Inflyatsiyani real daromadlar darajasiga ta’siri u kutilayotgan yoki kutilmayotganiga ham bogʻliq. Kutilayotgan inflyatsiya sharoitida daromad oluvchi inflyatsiyaning u olayotgan daromadga ta’sirini kamaytirish, ya’ni real daromadi darajasini saqlab qolish chorasini koʻradi. Bu uchun Fisher tenglamasidan foydalanish mumkin: i = r + kut., bu yerda i-nominal foiz stavkasi; r- real foiz stavkasi; kut - kutilayotgan inflyatsiya darajasi. Inflyatsiya sur’ati 10 foizdan oshganda Fisher tenglamasi quyidagi koʻrinishni oladi: i - kut. r = -----------
1+ kut. Kutilmagan inflyatsiya daromadlarni debitorlar va kreditorlar oʻrtasida kreditorlar foydasiga qayta taqsimlaydi. Shuningdek, kutilmagan inflyatsiya daromadlarni qayd qilingan daromad oluvchilar va qayd qilinmagan daromad oluvchilar oʻrtasida keyingilari foydasiga qayta taqsimlaydi. Talab va taklif inflyatsiyasini qat’iy chegaralash qiyin. Ba’zida bu ikki turdagi inflyatsiya bir-biri bilan qoʻshilib ketadi. Masalan, talab inflyatsiyasi sharoitida yollanma ishchilar kutilayotgan inflyatsiya darajasini e’tiborga olib ish haqlari oshirilishini mehnat shartnomalariga kiritadilar. Bu esa mahsulot tannarxini oshirib taklif inflyatsiyasini keltirib chiqaradi. Tovarlar taklifning kamayishini kuzatayotgan iqtisodiy agentlar pul mablagʻlarini tovarlarga aylantirishga shoshadilar. Bu holat talab inflyatsiyasi koʻrinishini keltirib chiqaradi. Bunday ketma-ketlik oxir-oqibat giperinflyatsiyani keltirib chiqarishi mumkin. Giperinflyatsiya boshqarib boʻlmaydigan inflyatsiya jarayoni boʻlib, ishlab chiqarish va bandlik darajalariga halokatli ta’sir koʻrsatadi. Yillik sur’ati bir necha oʻn yoki yuz foizni tashkil etgan inflyatsiya pul tizimining boshlanayotgan yoki kuchayayotgan inqirozi belgisidir. Giperinflyatsiya uning halokatini, butun bozor mexanizmi falajlanishini anglatadi. Giperinflyatsiyaning rasmiy mezoni amerikalik iqtisodchi Fillipp Kegan tomonidan kiritilgan. F.Kegan giperinflyatsiyaning boshlanishi deb baholarning birinchi bor 50% dan oshgan oyni, tugallanishi deb esa, baholarning oʻsishi bu sur’atdan pasaygan va shundan soʻng kamida bir yil davomida undan oshmagan oydan oldingisini hisoblash kerak deb taklif qilgan. Giperinflyatsiya sharoitida pul oʻzining qiymat oʻlchovi va almashinuv vositasi singari funksiyalarini bajara olmay qoladi. Normal iqtisodiy munosabatlar buziladi. Mablagʻlar ishlab chiqarishga emas, balki tovar-moddiy boyliklari jamgʻarishga yoʻnaltiriladi. 21.3. Inflyatsiya va ishsizlik oʻrtasidagi bogʻliqlik. Fillips egri chizigʻi. Iqtisodiyot oʻz rivojlanishida potensial darajaga yaqinlashgan sharoitda yoki bandlilik darajasini oshirish yoxud inflyatsiya darajasini pasaytirish kabi muqobil 1+ kut. Kutilmagan inflyatsiya daromadlarni debitorlar va kreditorlar oʻrtasida kreditorlar foydasiga qayta taqsimlaydi. Shuningdek, kutilmagan inflyatsiya daromadlarni qayd qilingan daromad oluvchilar va qayd qilinmagan daromad oluvchilar oʻrtasida keyingilari foydasiga qayta taqsimlaydi. Talab va taklif inflyatsiyasini qat’iy chegaralash qiyin. Ba’zida bu ikki turdagi inflyatsiya bir-biri bilan qoʻshilib ketadi. Masalan, talab inflyatsiyasi sharoitida yollanma ishchilar kutilayotgan inflyatsiya darajasini e’tiborga olib ish haqlari oshirilishini mehnat shartnomalariga kiritadilar. Bu esa mahsulot tannarxini oshirib taklif inflyatsiyasini keltirib chiqaradi. Tovarlar taklifning kamayishini kuzatayotgan iqtisodiy agentlar pul mablagʻlarini tovarlarga aylantirishga shoshadilar. Bu holat talab inflyatsiyasi koʻrinishini keltirib chiqaradi. Bunday ketma-ketlik oxir-oqibat giperinflyatsiyani keltirib chiqarishi mumkin. Giperinflyatsiya boshqarib boʻlmaydigan inflyatsiya jarayoni boʻlib, ishlab chiqarish va bandlik darajalariga halokatli ta’sir koʻrsatadi. Yillik sur’ati bir necha oʻn yoki yuz foizni tashkil etgan inflyatsiya pul tizimining boshlanayotgan yoki kuchayayotgan inqirozi belgisidir. Giperinflyatsiya uning halokatini, butun bozor mexanizmi falajlanishini anglatadi. Giperinflyatsiyaning rasmiy mezoni amerikalik iqtisodchi Fillipp Kegan tomonidan kiritilgan. F.Kegan giperinflyatsiyaning boshlanishi deb baholarning birinchi bor 50% dan oshgan oyni, tugallanishi deb esa, baholarning oʻsishi bu sur’atdan pasaygan va shundan soʻng kamida bir yil davomida undan oshmagan oydan oldingisini hisoblash kerak deb taklif qilgan. Giperinflyatsiya sharoitida pul oʻzining qiymat oʻlchovi va almashinuv vositasi singari funksiyalarini bajara olmay qoladi. Normal iqtisodiy munosabatlar buziladi. Mablagʻlar ishlab chiqarishga emas, balki tovar-moddiy boyliklari jamgʻarishga yoʻnaltiriladi. 21.3. Inflyatsiya va ishsizlik oʻrtasidagi bogʻliqlik. Fillips egri chizigʻi. Iqtisodiyot oʻz rivojlanishida potensial darajaga yaqinlashgan sharoitda yoki bandlilik darajasini oshirish yoxud inflyatsiya darajasini pasaytirish kabi muqobil
variantlardan birini tanlashga majbur boʻlinadi. Chunki qisqa muddatli davrda ishsizlik va inflyatsiya darajalari oʻrtasida teskari bogʻliqlik mavjud. Ishsizlikni pasaytirish ish joylarini yaratish uchun qoʻshimcha mablagʻlar ajratilishini anglatadi. Ayni paytda bu ish haqi miqdorining oshishiga ham olib keladi. Har ikkala holat ham baholar darajasining koʻtarilishiga olib keladi, ya’ni talab inflyatsiyasi roʻy beradi. Ish haqi mehnat bozorida muvozanatni oʻrnatuvchi vosita hisoblanadi va uning darajasini oʻzgarishi ishsizlikka bevosita ta’sir koʻrsatadi. Bu ikki koʻrsatkich oʻrtasidagi oʻzaro bogʻliklik ingliz iqtisodchisi A.V.Fillips tomonidan, Buyuk Britaniyaning 1862–1957- yillar ma’lumotlari asosida tadqiqot qilingan hamda grafikda Fillips egri chizigʻi deb aks ettirilgan. Modomiki, ish haqi va narxlar oʻzgarishining sur’atlari oʻrtasida bir xil nisbat mavjud ekan, u holda Fillips egri chizigʻi oʻz mohiyatiga koʻra inflyatsiya va ishsizlik oʻrtasidagi bogʻliqlikni aks ettiradi, ya’ni inflyatsiyaning oʻsishi sur’atida ishsizlikning past darajasi kuzatiladi va aksincha. Muhim makroiqtisodiy koʻrsatkichlar oʻrtasida barqaror va oldindan koʻrish mumkin boʻlgan bogʻliqlikni oʻrnatish Gʻarb mamlakatlarining milliy iqtisodiyotini tartibga solish va istiqbolini belgilash imkonini berdi. Fillips egri chizigʻi ishsizlik va inflyatsiya darajalari oʻrtasidagi teskari bogʻliqlikni xarakterlaydi. Yuqori darajadagi kutilayotgan Inflyatsiya  Inflyatsiya |Ishsizlik Yuqori darajadagi kutilayotgan Inflyatsiya Past darajadagi kutilayotgan Inflyatsiya variantlardan birini tanlashga majbur boʻlinadi. Chunki qisqa muddatli davrda ishsizlik va inflyatsiya darajalari oʻrtasida teskari bogʻliqlik mavjud. Ishsizlikni pasaytirish ish joylarini yaratish uchun qoʻshimcha mablagʻlar ajratilishini anglatadi. Ayni paytda bu ish haqi miqdorining oshishiga ham olib keladi. Har ikkala holat ham baholar darajasining koʻtarilishiga olib keladi, ya’ni talab inflyatsiyasi roʻy beradi. Ish haqi mehnat bozorida muvozanatni oʻrnatuvchi vosita hisoblanadi va uning darajasini oʻzgarishi ishsizlikka bevosita ta’sir koʻrsatadi. Bu ikki koʻrsatkich oʻrtasidagi oʻzaro bogʻliklik ingliz iqtisodchisi A.V.Fillips tomonidan, Buyuk Britaniyaning 1862–1957- yillar ma’lumotlari asosida tadqiqot qilingan hamda grafikda Fillips egri chizigʻi deb aks ettirilgan. Modomiki, ish haqi va narxlar oʻzgarishining sur’atlari oʻrtasida bir xil nisbat mavjud ekan, u holda Fillips egri chizigʻi oʻz mohiyatiga koʻra inflyatsiya va ishsizlik oʻrtasidagi bogʻliqlikni aks ettiradi, ya’ni inflyatsiyaning oʻsishi sur’atida ishsizlikning past darajasi kuzatiladi va aksincha. Muhim makroiqtisodiy koʻrsatkichlar oʻrtasida barqaror va oldindan koʻrish mumkin boʻlgan bogʻliqlikni oʻrnatish Gʻarb mamlakatlarining milliy iqtisodiyotini tartibga solish va istiqbolini belgilash imkonini berdi. Fillips egri chizigʻi ishsizlik va inflyatsiya darajalari oʻrtasidagi teskari bogʻliqlikni xarakterlaydi. Yuqori darajadagi kutilayotgan Inflyatsiya  Inflyatsiya |Ishsizlik Yuqori darajadagi kutilayotgan Inflyatsiya Past darajadagi kutilayotgan Inflyatsiya
21.5-Chizma. Fillips egri chizigʻi Mamlakat iqtisodiyotining xususiyatiga koʻra, shuningdek, inflyatsiyaning qaysi turi mavjudligiga qarab Fillips egri chizigʻidagi inflyatsiya va ishsizlik darajalarining kombinatsiyasi farq qilishi mumkin. Bunday tanlov kutilayotgan inflyatsiyaning sur’atiga bogʻliq. Kutilayotgan inflyatsiya darajasi qanchalik yuqori boʻlsa ishsizlikning har qanday darajasida (sur’ati past boʻlgan inflyatsiya darajasiga nisbatan) haqiqiy inflyatsiya darajasi yuqori boʻladi. Ishsizlik darajasi va inflyatsiya sur’atining maqbul miqdorlari quyidagi formula koʻrinishida tasvirlanishi mumkin: Yh – Yp  = kut + f ( ------------- ) + ε Yp Bu yerda  – inflyatsiyaning haqiqiy darajasi; kut – inflyatsiyaning kutilayotgan darajasi; Yh – Yp f ( ------------- ) + ε - talab inflyatsiyasi; Yp f – Fillips egri chizigʻining ogʻish burchagini belgilovchi empirik koeffitsiyent; ε – tashqi baho shoki (taklif inflyatsiyasi). Ouken qonuniga koʻra YaIMning uzilishi, ya’ni (Yh – Yp) / Yp miqdor davriy ishsizlikning oʻzgarishiga bogʻliqligi sababli qisqa muddatli Fillips egri chizigʻini tenglamasini quyidagicha tasvirlash mumkin:  = kut - β [ u -u] + ε 21.5-Chizma. Fillips egri chizigʻi Mamlakat iqtisodiyotining xususiyatiga koʻra, shuningdek, inflyatsiyaning qaysi turi mavjudligiga qarab Fillips egri chizigʻidagi inflyatsiya va ishsizlik darajalarining kombinatsiyasi farq qilishi mumkin. Bunday tanlov kutilayotgan inflyatsiyaning sur’atiga bogʻliq. Kutilayotgan inflyatsiya darajasi qanchalik yuqori boʻlsa ishsizlikning har qanday darajasida (sur’ati past boʻlgan inflyatsiya darajasiga nisbatan) haqiqiy inflyatsiya darajasi yuqori boʻladi. Ishsizlik darajasi va inflyatsiya sur’atining maqbul miqdorlari quyidagi formula koʻrinishida tasvirlanishi mumkin: Yh – Yp  = kut + f ( ------------- ) + ε Yp Bu yerda  – inflyatsiyaning haqiqiy darajasi; kut – inflyatsiyaning kutilayotgan darajasi; Yh – Yp f ( ------------- ) + ε - talab inflyatsiyasi; Yp f – Fillips egri chizigʻining ogʻish burchagini belgilovchi empirik koeffitsiyent; ε – tashqi baho shoki (taklif inflyatsiyasi). Ouken qonuniga koʻra YaIMning uzilishi, ya’ni (Yh – Yp) / Yp miqdor davriy ishsizlikning oʻzgarishiga bogʻliqligi sababli qisqa muddatli Fillips egri chizigʻini tenglamasini quyidagicha tasvirlash mumkin:  = kut - β [ u -u] + ε